Keti Mutindu na Beto ya Kusambila Nzambi Kele na Mfunu?

PROFESERE ALISTER HARDY ketuba na mukanda mosi (La nature spirituelle de l’homme) nde: “Konso muntu kebutukaka na mpusa ya kusambila Nzambi.” Nsosa mosi ya bo salaka ntama mingi ve kemonisa dibanza yai. Yo memonana nde kiteso ya bantu 86 na kati ya nkama na nsi-ntoto ketubaka nde bo kesadilaka mutindu mosi buna ya dibundu.

Nsosa yango kumonisaka mpi nde mabundu ya nene kele 19 mpi bayina kebulaka ntulu nde bo kele Bakristu kele na kati ya mabundu 37 000 ya kuswaswana. Keti yo kepusa nge ve na kudiyula kana Nzambi kendimaka mitindu yai yonso ya lusambu ya kuswaswana? Keti mutindu na beto ya kusambila Nzambi kele na mfunu?

Na disolo yai ya mfunu mingi, beto lenda tadila kaka ve mawi to mabanza na beto mosi. Ya kyeleka, beto ke na mfunu ya kuzaba mabanza ya Nzambi na dyambu yai. Yo yina, beto fwete tadila Ndinga ya Nzambi, Biblia. Sambu na nki? Sambu Yezu Kristu yandi mosi kutubaka na kisambu na Nzambi nde: “Mambu yina ya nge ke tubaka kele mambu ya kieleka.” (Yoane 17:17) Mpi ntumwa ya kwikama Polo kundimaka nde: “Bo sonikaka Mukanda ya Nzambi yonso na ngolo na yandi; mambu yonso kele na kati yo kele mfunu sambu na kulonga bantu mambu ya kieleka, sambu na kusungika bifu yina kele na mambu ya bantu ke longuka, sambu na kubongisa bantu.”​—2 Timoteo 3:16.

Biblia kemonisa nde Nzambi kendimaka ve lusambu yonso. Biblia kele ti masolo ya bambandu ya mitindu ya lusambu yina Nzambi kundimaka ti yina yandi ndimaka ve. Na kutadilaka na dikebi yonso bambandu yango, beto lenda longuka mambu yina beto fwete sala ti yina beto fwete sala ve sambu lusambu na beto kusepedisa Nzambi.

Mbandu Mosi ya Ntama

Na nzila ya profete Moize, Yehowa Nzambi kupesaka bantu ya Izraele lisiti ya bansiku yina vandaka kulonga bo mpila ya kusamba Nzambi na mutindu yandi kendimaka. Ntangu bantu ya Izraele vandaka kusala mambu yina bansiku yango, yina zabanaka na zina ya Nsiku ya Moize, vandaka kulomba, Nzambi vandaka kundima bo bonso bantu na yandi mpi yandi vandaka kusakumuna bo. (Kubasika 19:5, 6) Ata mpidina, dikanda ya Izraele kukangamaka ve ngolo na mutindu ya lusambu yina Nzambi vandaka kundima. Ntangu yonso mpi mbala na mbala, bo vandaka kupesa Yehowa mukongo mpi kulanda mabundu ya bantu ya bansi yina vandaka na nzyunga na bo.

Na bilumbu ya profete Ezekiele mpi Yeremia na mvu-nkama ya nsambwadi N.T.B., bantu mingi ya Izraele kuvilaka Nsiku ya Nzambi mpi kusalaka kuwakana ya ngolo ti bantu ya makanda ya nzyunga na bo. Na kulandaka bikalulu na bo mpi na kuvukanaka na bankinsi na bo, bantu ya Izraele kuvukisaka lusambu ya kyeleka ti ya luvunu. Mingi na kati ya bantu ya Izraele kutubaka nde: “[Beto] zola kuvanda bonso bantu ya nkaka, bonso bantu yina ke zinga na bantoto ya nkaka ke sambila banti ti matadi.” (Ezekiele 20:32; Yeremia 2:28) Bo vandaka kutuba nde bo vandaka kusambila Yehowa Nzambi, kansi kaka na ntangu mosi yina, bo vandaka kusambila “biteki,” nkutu na kupesaka bana na bo makabu na biteki yango.​—Ezekiele 23:37-39; Yeremia 19:3-5.

Bantu yina kesengumunaka bima na nsi ya ntoto kebingaka lusambu ya mutindu yai syncrétismes, disongidila, kusambila banzambi mingi na mbala mosi. To bo ketubilaka yo kaka bonso kimvuka ya bantu to ya mabundu. Bubu yai, bantu mingi keyindulaka nde na nsi-ntoto yai ya bantu kesambilaka na mabundu ya kuswaswana, beto fwete ndima mambu yonso, yika mpi mambu  ya lusambu. Yo yina, bo keyindulaka nde kima mosi ya mbi kele ve na kusambila Nzambi na konso mutindu yina bo kesepela. Keti yo kele mpenza buna? Keti yo kele kaka dyambu ya metala nsola ya muntu yandi mosi? Beto tadila mwa mambu ya mabundu ya nene yina bantu ya Izraele ya kukonda kwikama kusalaka mpi beto tala kana mambu yina kunataka bo na nki.

Mutindu ya Lusambu ya Kuvukisa Yina Izraele Kusadilaka

Bisika ya nene yina bantu ya Izraele vandaka kusadila lusambu ya kuvukisa kuvandaka “bamesa-kimenga,” to bisika ya santu, bisika ya kutudila ndumbu, makunzi ya banti ya santu yina vandaka kumonisa bidimbu ya mabaya ya Ashera, nzambi-nkento ya mabuta ya insi ya Kanana. Bisika ya nene ya mutindu yai kuvandaka mingi na Yuda. Na 2 Bantotila 23:5, 8, Biblia ketubila “bamesa-kimenga na bisika yina kele penepene na Yeruzalemi ti na babwala ya nkaka ya Yuda; . . . katuka bwala Geba [ndilu ya nordi] tii bwala Beresheba [ndilu ya sudi].”

Bantu ya Izraele “vandaka kupesa makabu na nzambi Baale, na ntangu, na ngonda ti na bambwetete,” na bamesa-kimenga yina. Bo vandaka ti banzo ya “bantu yina ke salaka pite na bisambu na bo . . . na Nzo-Nzambi” mpi bo vandaka kupesa bana na bo makabu “ya kuyoka na nzambi Moleki.”​—2 Bantotila 23:4-10.

Bantu ya kesengumunaka bima na nsi ya ntoto memonaka bankama ya biteki ya ntoto na Yeruzalemi mpi Yuda, mingimingi na banzo ya bantu ya mebebaka. Biteki mingi vandaka kumonisa nkento ya kele kinkonga ti mabele ya nene nene. Bantu ya mayele ketubaka nde bifwanisu yina kele banzambi-nkento ya mabuta, Astarte mpi Ashera. Bantu ketubaka nde biteki yango kele “bankisi yina kesadisaka na kubaka divumu mpi na kubuta.”

Inki mutindu bantu ya Izraele vandaka kutadila bisika yai ya lusambu ya kuvukisa? Profesere Ephraim Stern ya iniversite ya Ebreo ketuba nde mingi na kati ya bisika yina kuvandaka mpenza ya “kupesama na Yawe [Yehowa].” Yo kemonana nde bisono yina bantu ya arkeolozi kusengumunaka kendima dibanza yai. Mu mbandu, kisono mosi ketuba nde, “Mu kesakumuna nge na nzila ya Yawe ya Samaria ti ya ashera na yandi,” mpi yankaka ketuba nde, “Mu kesakumuna nge na nzila ya Yawe ya Temani ti ya ashera na yandi!”

Bambandu yai kemonisa mutindu bantu ya Izraele kubebisaka lusambu ya bunkete ya Yehowa Nzambi na mutindu bo vukisaka yo ti mambu ya nsoni ya bamimpani. Nsukansuka, bikalulu na bo ya mbote kubebaka mpi bo kumaka na mpimpa ya kimpeve. Inki mutindu Nzambi vandaka kutadila mutindu ya lusambu yai ya kubebaka?

Mawi ya Nzambi Sambu na Lusambu ya Kuvukisa Yina Izraele Kusadilaka

Na nzila ya profete na yandi Ezekiele, Nzambi kumonisaka makasi na yandi mpi kunganinaka bantu ya Izraele sambu na lusambu yina bo bebisaka. Yandi tubaka nde: “Babwala na beno yonso ti bisika ya beno ke sambaka biteki mono ta  fwa-fwa yo; mpidina bamesa-kimenga na beno yonso ti biteki ta kuma bitini-bitini, bamesa-kimenga na beno ya kuyokila bima ya mananasi ta pasuka-pasuka, ti bima yonso ya beno salaka yo ta vila.” (Ezekiele 6:6) Ntembe kele ve nde, Yehowa vandaka kutadila lusambu yina bonso kima mosi ya mbi mpenza mpi yandi buyaka yo.

Yehowa Nzambi yitaka kutuba mutindu lufwa zolaka kusalama. “Mono ke binga . . . muntu na mono Nabukonodozore, ntotila ya Babilonia, bo kwisa kunwana na bantu ya ntoto yai ti bayina kele penepene. Mono ke fwa bo yonso mpenza; . . . Ntoto yai yonso ta bikala mayumbu.” (Yeremia 25:9-11) Kaka mutindu Yehowa kutubaka yo, bantu ya Babilone kwisaka kunwanisa Yeruzalemi na mvu 607 N.T.B. mpi kufwaka yo ti tempelo na yo.

Sambu na yina metala lufwa ya Yeruzalemi, profesere Stern, yina beto tubilaka na zulu, ketuba nde bima yina bo sengumunaka “kemonisa pwelele mambu yina Biblia kutubaka (2 Bantotila 25:8; 2 Bansangu 36:18, 19) na yina metala lufwa, kuzika, mpi kubwa ya banzo mpi bibaka.” Dyaka, yandi ketuba nde: “Banzikisa ya bo sengumunaka na nsungi yai ya metala lufwa ya Yeruzalemi . . . lenda tangama na kati ya masolo ya kuluta boma ya Biblia.”

Inki Dilongi Beto Kebaka?

Dilongi ya kuluta mfunu sambu na beto kele nde Nzambi kendimaka ve lusambu yina kesosaka kuvukisa malongi ya Biblia ti balukwikilu, binkulu to mambu yina bo kesalaka na mabundu yankaka. Ntumwa Polo kubakisaka mbotembote dilongi yai. Yandi yelaka bonso Mufarize ya Muyuda, mpi bo longaka yandi bansiku ya kadibundu yango. Nsukansuka, ntangu yandi longukaka mpi kundimaka nde Yezu kuvandaka Mesia yina Nzambi kusilaka, yandi salaka nki? Yandi tubaka nde: “Mambu yina ya mono vandaka kumona ya mfunu, ntangu yai mono ke mona yo mfunu ve sambu na Kristo.” Yandi yambulaka banzila na yandi ya mbi mpi kukumaka longoki mosi ya kwikama ya Kristu.​—Filipi 3:5-7.

Sambu yandi vandaka misionere, Polo kuzabaka mbote bikalulu ya mabundu ya bantu mingi mpi bafilozofi ya bo vandaka kukwikila. Yo yina, yandi sonikilaka Bakristu ya Korinto nde: “Nki mutindu mwini lenda vukana ti mpimpa? Nki mutindu Kristo lenda wakana ti Satana? To nki mutindu mukristo lenda vukana ti mumpani? Nki mutindu Nzo-Nzambi lenda vukana ti biteki ya bamimpani? . . . Yo yina, Mfumu Nzambi ke tuba nde: ‘Beno fweti bikisa bo, beno fweti kabana ti bo. Beno kusimba ve bima yina kele ya kukangama na bansiku, ebuna mono ta yamba beno.’”​—2 Korinto 6:14-17.

Ntangu yai ya beto mebakisa nde mutindu na beto ya kusambila Nzambi kele na mfunu na meso na yandi, beto lenda kudiyula nde: ‘Nki mutindu ya lusambu Nzambi kendimaka? Nki mutindu mu lenda pusana penepene na Nzambi? Mpi nki mu fwete sala sambu na kusambila Nzambi na mutindu yina yandi kendimaka?’

Bambangi ya Yehowa kele na kyese ya kusadisa nge na kuzwa bamvutu na bangyufula yai mpi yankaka ya Biblia. Beto kelomba nge na kukutana ti Bambangi yina kevukanaka na Nzo ya Kimfumu na nzyunga yina nge kele, to kusonikila bambasisi ya zulunalu yai sambu na kulomba kulonguka ya Biblia ya ofele, na ntangu mpi na kisika yina mefwana na nge.

[Kifwanisu ya kele na lutiti 9]

Kisika mosi ya ntama ya lusambu ya biteki, Tel arad, Izraele

[Bangogo ya kemonisa kisina ya foto]

Garo Nalbandian

[Kifwanisu ya kele na lutiti 9]

Biteki ya Astarte na banzo ya ntama ya bantu ya Yuda

[Bangogo ya kemonisa kisina ya foto]

Photograph © Israel Museum, Jerusalem; courtesy of Israel Antiquities Authority