Luzingu ya Mvula na Mvula na Ntoto​—kivuvu Mosi ya Bo Sengumunaka Dyaka

“Daniele, kanga mukanda, . . . tii kuna ntangu ya nsuka kwisa. [Bantu mingi tasosa ndambu na ndambu, mpi nzayilu ya kyeleka takuma mingi, NW].”​—DAN. 12:4.

1, 2. Inki bangyufula beto tatadila na disolo yai?

 BAMILIO ya bantu bubu yai kebakisa pwelele kikuma ya Masonuku yina kesimbaka kivuvu ya kuzinga mvula na mvula na paladisu ya ntoto. (Kus. 7:9, 17) Na luyantiku ya disolo ya luzingu ya bantu, Nzambi kumonisaka nde yandi salaka ve muntu sambu yandi kuzinga bamvula fyoti mpi kufwa na nima, kansi sambu na kuzinga mvula na mvula.​—Kuy. 1:26-28.

² Kupesa dyaka bantu luzingu ya kukuka yina Adami kuvidisaka kuvandaka kitini mosi ya mfunu ya kivuvu ya Izraele. Masonuku ya Kigreki ya Bukristu ketendula mwaye yina Nzambi tasadila sambu na kupesa bantu luzingu ya mvula na mvula na Paladisu na ntoto. Ebuna sambu na nki yo lombaka kusengumuna dyaka kivuvu ya bantu? Inki mutindu bo monisaka yo pwelele mpi kuzabisaka yo na bamilio ya bantu?

Kivuvu Mosi ya Mefikamaka

3. Sambu na nki yo keyitukisa ve nde kivuvu ya bantu ya luzingu ya mvula na mvula na ntoto vandaka ya kufikama?

³ Yezu kutubaka na ntwala nde baprofete ya luvunu zolaka kubebisa malongi na yandi mpi kukusa bantu mingi. (Mat. 24:11) Ntumwa Piere kukebisaka Bakristu nde: “Kiteso mosi mpi, balongi ya luvunu ta kwisa kubasika na kati na beno.” (2 Pie. 2:1) Ntumwa Polo kutubaka nde: “Bilumbu ke kwisa na ntwala, bantu ta zola diaka ve kuwa malongi ya kieleka, kansi bo ta landaka mabanza na bo mosi, bo ta bakaka balongi ya nkaka mingi sambu na kulonga bo konso mambu yina ya bo zola wa.” (2 Tim. 4:3, 4) Satana kesalaka ngolo na kukusa bantu mpi yandi kesadilaka baaposta ya Kikristu sambu na kufika kyeleka ya kepesa kyese ya ketadila lukanu ya Nzambi sambu na bantu mpi sambu na ntoto.​—Tanga 2 Korinto 4:3, 4.

4. Inki kivuvu ya bantu bantwadisi ya mabundu ya baaposta kubuyaka?

⁴ Masonuku ketendula nde Kimfumu ya Nzambi kele guvernema ya zulu yina tafwa mpi tasukisa baluyalu yonso yina bantu mesalaka. (Dan. 2:44) Na nsungi ya luyalu ya Kristu ya bamvula funda, bo takanga Satana na dibulu ya nda, bafwa tafutumuka, mpi bantu takuma dyaka bantu ya kukuka na ntoto. (Kus. 20:1-3, 6, 12; 21:1-4) Kansi, bantwadisi ya mabundu ya Kikristu ya baaposta mendimaka bangindu yankaka. Mu mbandu, Origène ya Alexandrie, Tata ya Dibundu ya mvu-nkama ya tatu, kubedisaka bantu yina vandaka kukwikila nde Luyalu ya Bamvula Funda ya Yezu tanatila bantu balusakumunu na ntoto. Mukanda mosi (The Catholic Encyclopedia) ketuba nde Augustin ya mbanza Hippone (354-430 T.B.), teolozie ya dibundu ya Katolika, “kangamaka na dilongi ya ketuba nde luyalu ya mvu-funda tavanda ve.” a

5, 6. Sambu na nki Origène ti Augustin kubuyaka dilongi ya luyalu ya bamvula funda?

⁵ Sambu na nki Origène ti Augustin kubuyaka dilongi ya luyalu ya bamvula funda? Origène kuvandaka mwana-nzo-nkanda ya Clément ya Alexandrie, yina kubakaka dilongi ya kukonda  kufwa ya moyo na kinkulu ya bantu ya Grese. Sambu bangindu ya Platon ya metala moyo kukotilaka Origène ngolo kibeni, teolozie mosi na zina ya Werner Jaeger ketuba nde Origène “kotisaka na malongi ya Bukristu malongi yonso ya moyo, yina yandi bakaka na Platon.” Yo yina, Origène yantikaka kulonga nde bantu tabaka balusakumunu ya Luyalu ya Bamvula Funda na zulu.

⁶ Na ntwala ya kukuma “Mukristu,” na ntangu yandi vandaka ti bamvula 33, Augustin kumaka Néoplatoniste​—muntu ya kekwikilaka na mutindu mosi ya kubakisa filozofi ya Platon yina Plotin kuyedisaka na mvu-nkama ya tatu. Ata yandi kumaka Mukristu, yandi bikalaka kaka Néoplatoniste na mutindu na yandi ya kuyindula. Mukanda mosi (The New Encyclopædia Britannica) ketuba nde: “Mabanza na yandi vandaka bonso nto ya kuvukisaka lusambu ya Kuwakana ya Mpa ti malongi ya Platon ya filozofi ya Grese.” Ansiklopedi ya Katolika (The Catholic Encyclopedia) ketuba nde Augustin kutendulaka Luyalu ya Bamvula Funda yina Kusonga kapu 20 ketubila na kupesaka “ntendula mosi ya kifwani.” Yo keyika nde: “Bamvula mingi na nima, bateolozie ya mputu kundimaka ntendula yai . . . mpi bantu vandaka kupesa dyaka ve maboko na dilongi ya luyalu ya bamvula funda na mutindu na yo ya kisina.”

7. Inki dilongi ya luvunu mebebisaka kivuvu ya muntu ya luzingu ya mvula na mvula na ntoto, mpi nki mutindu?

⁷ Ngindu mosi ya bantu mingi vandaka kundima na Babilone ya ntama mpi ya kupanzanaka na ntoto ya mvimba​—yina vandaka kutuba nde muntu kele ti moyo to mpeve ya kefwaka ve yina kevandaka kaka na nitu ya kinsuni​—kubebisaka kivuvu ya bantu ya luzingu ya mvula na mvula. Ntangu Kikristu kundimaka ngindu yina, bateolozie kusobaka Masonuku na mpila nde baverse yina ketubilaka kivuvu ya luzingu na zulu kumonana bonso yo kelongaka nde bantu yonso ya mbote kekwendaka na zulu. Na kutadila dibanza yai, luzingu ya muntu na ntoto kele kaka sambu na mwa ntangu fyoti​—mumekamu sambu na kutala kana yandi mefwana na kubaka luzingu na zulu. Kima ya mutindu mosi kukuminaka kivuvu ya kisina ya Bayuda ya luzingu ya mvula na mvula na ntoto. Sambu Bayuda kundimaka malembemalembe ngindu yina ya Bagreki ya kukonda kufwa ya moyo, kivuvu na bo ya kisina ya luzingu na ntoto kuvilaka. Yo keswaswana mpenza ti mutindu Biblia kemonisaka muntu! Muntu kele kigangwa ya kinsuni, kansi yandi kele mpeve ve. Yehowa kusongaka muntu ya ntete nde: “Nge kele ntoto.” (Kuy. 3:19) Nzo ya mvula na mvula ya muntu kele ntoto, kansi zulu ve.​—Tanga Nkunga 104:5; 115:16.

Kyeleka Kesema na Kati ya Mpimpa

8. Inki bantu ya mayele yankaka ya bamvu 1600 kutubaka na yina metala kivuvu ya muntu?

⁸ Ata mabundu mingi ya ketubaka nde yo kele ya Bukristu kendimaka ve kivuvu ya luzingu ya mvula na mvula na ntoto, Satana kenungaka ve ntangu yonso na kufika kyeleka. Banda ntama kibeni, bantu fyoti ya vandaka kutanga Biblia ti dikebi kumonaka nsemo ya kyeleka ntangu bo bakisaka mwa mambu ya metala mutindu Nzambi tapesa dyaka bantu luzingu ya kukuka. (Nk. 97:11; Mat. 7:13, 14; 13:​37-39) Na bamvu 1600, kubalula mpi kunyemama ya Biblia kusalaka nde Masonuku ya Santu kupanzana mingi mpenza. Na mvu 1651, muntu mosi ya mayele kusonikaka nde sambu na nzila ya Adami, bantu “mevidisaka Paladisu, mpi Luzingu ya Mvula na Mvula na Ntoto,” mutindu mosi na nzila ya Kristu “bantu yonso tazinga na Ntoto; kana ve kufwanisa zolaka kuvanda ve ya mbote.” (Tanga 1 Korinto 15:21, 22.) John Milton (1608-1674), mosi na kati ya bapoete ya mezabanaka mingi na bantu ya ketubaka Kingelesi, kusonikaka Le Paradis perdu mpi ndandana na yo Le Paradis reconquis. Na mikanda na yandi, Milton kutubilaka matabisi yina bantu ya kwikama tabaka na paladisu ya ntoto. Ata na kitini ya nene ya luzingu na yandi Milton kudipesaka na kulonguka ya Biblia, yandi ndimaka nde bantu zolaka kubakisa ve kyeleka ya Biblia na ntwala ya kuvanda ya Kristu.

9, 10. (a) Isaac Newton kusonikaka inki na yina metala kivuvu ya bantu? (b) Sambu na nki yo vandaka kumonana nde ntangu ya kuvanda ya Kristu tavanda bamvu-nkama mingi na bilumbu kekwisa sambu na Newton?

⁹ Sir Isaac Newton mpi (1642-1727), muntu ya mayele ya matematike ya mezabanaka mingi,  vandaka kutula dikebi mingi na Biblia. Yandi bakisaka nde basantu tafutumuka sambu na kwenda kuzinga na zulu mpi kuyala ti Kristu na mutindu ya kukonda kumonana. (Kus. 5:9, 10) Sambu na bantu yina Kimfumu tayala, yandi sonikaka nde: “Bantu talanda na kuzinga na ntoto na nima ya kilumbu ya kusambisa mpi sambu na bamvula 1000 kaka ve kansi kimakulu.”

¹⁰ Sambu na Newton, kuvanda ya Kristu zolaka kuvanda bamvu-nkama mingi na bilumbu kekwisa. Stephen Snobelen, muntu mosi ya kelongukaka mambu ya melutaka, kutubaka nde: “Kikuma mosi yina kupusaka Newton na kumona Kimfumu ya Nzambi ntama na bilumbu kekwisa kele mabanza ya mbi yina yandi vandaka na yo sambu na apostazi ya ngolo ya ketadila Butatu yina yandi vandaka kumona na nzyunga na yandi.” Nsangu ya mbote vandaka kaka ya kufika. Mpi Newton kumonaka ve kimvuka mosi ya Bukristu yina lendaka kusamuna yo. Yandi sonikaka nde: “Bantu fwete bakisa ve bambikudulu yai ya Daniele mpi ya Yoane [yina kele na mukanda ya Kusonga] kana ntangu ya nsuka melunga ve.” Newton kutendulaka nde: “Daniele kutubaka nde, ‘Yo yina, bantu mingi takwenda ntinu ndambu na ndambu, mpi nzayilu takuma mingi.’ Sambu bo fwete samuna Evanzile na makanda yonso na ntwala ya mpasi ya nene, mpi ya nsuka ya ntoto. Ntalu ya bantu mingi yina kenata mandalala, ya kekatuka na mpasi yai ya nene, lenda kuma ve ntalu ya bantu mingi yina beto lenda tanga ve ya kekatuka na makanda yonso, kana bo samuna ve Evanzile na ntwala nde yo kwisa.”​—Dan. 12:4; Mat. 24:14; Kus. 7:9, 10.

11. Sambu na nki kivuvu ya bantu kubikalaka ya kufika sambu na bantu mingi na bilumbu ya Milton mpi Newton?

¹¹ Na bilumbu ya Milton ti Newton, yo vandaka kigonsa na kumonisa bangindu ya kuswaswana ti yina dibundu vandaka kulonga. Yo yina, mikanda mingi na kati ya mikanda ya bo sonikaka kubasikaka kaka na nima ya lufwa na bo. Réforme ya mvu-nkama ya 16 kunungaka ve na kusoba dilongi ya ketubaka nde moyo kefwaka ve, mpi mabundu ya kuluta nene ya Misioni kulandaka na kulonga dibanza ya Augustin nde Luyalu ya Bamvula Funda melutaka, kansi yo kele ve na bilumbu kekwisa. Keti nzayilu mekumaka mingi na ntangu ya nsuka?

“Nzayilu ya Kyeleka Takuma Mingi”

12. Inki ntangu nzayilu ya kyeleka zolaka kukuma mingi?

¹² Na yina metala “ntangu ya nsuka,” Daniele kutubaka na ntwala nde dyambu mosi ya mbote mpenza tasalama. (Tanga Daniele 12:3, 4, 9, 10.) Yezu kutubaka nde: “Ebuna bantu ya Nzambi ta pelaka bonso ntangu.” (Mat. 13:43) Inki mutindu nzayilu ya kyeleka kukumaka mingi na ntangu ya nsuka? Beto tadila mwa mambu yina kusalamaka bamvula mingi na ntwala ya 1914, mvula yina ntangu ya nsuka kuyantikaka.

13. Charles Taze Russell kusonikaka inki na nima ya kulonguka disolo ya ketadila kubaka dyaka luzingu ya kukuka?

¹³ Na nsuka ya bamvu 1800, mwa ndambu ya bantu ya masonga vandaka kusosa kubakisa “mbandu ya mambu ya kieleka.” (2 Tim. 1:13) Charles Taze Russell kuvandaka mosi na kati ya bantu yina. Na mvu 1870, yandi ti bantu fyoti yankaka ya vandaka kusosa kyeleka kusalaka kimvuka mosi sambu na kulonguka Biblia. Na mvu 1872, bo longukaka disolo ya ketadila mutindu bantu tabaka dyaka luzingu ya kukuka. Na nima, Russell kusonikaka nde: “Tii na ntangu yina, beto monaka ve pwelele luswaswanu ya nene na kati ya matabisi ya dibundu ya kemekama ntangu yai mpi matabisi ya bantu ya kwikama na ntoto ya mvimba.” Matabisi ya kimvuka yai ya zole tavanda “kubaka dyaka luzingu ya kukuka ya kimuntu yina nkaka mpi mfumu na bo Adami vandaka na yo na Edeni.” Russell kundimaka nde bantu yankaka kusadisaka yandi na kulonguka na yandi ya Biblia. Bantu yango kuvandaka banani?

14. (a) Inki mutindu Henry Dunn kubakisaka Bisalu 3:21? (b) Dunn kutubaka nde banani tazinga kimakulu na ntoto?

¹⁴ Henry Dunn kuvandaka mosi na kati ya bantu yango. Yandi sonikaka mambu ya metala kuvutulama ya “mambu yonso, mutindu Nzambi songaka baprofete na yandi na kutuba mambu yai katuka ntama.” (Bis. 3:21) Dunn kuzabaka nde kuvutulama yai vandaka kutadila kupesa dyaka bantu luzingu ya kukuka na ntoto na nsungi ya Luyalu ya Bamvula Funda ya Kristu. Dunn kutadilaka  mpi ngyufula mosi yina bantu mingi kekudiyulaka, Nani tazinga kimakulu na ntoto? Yandi tendulaka nde bamilio ya bantu tafutumuka, bo talonga bo kyeleka, mpi bo tavanda ti dibaku ya kumonisa lukwikilu na Kristu.

15. George Storrs kuswasukisaka inki na yina metala lufutumuku?

¹⁵ Na mvu 1870, George Storrs mpi kusukisaka yandi mosi nde bantu ya kukonda lunungu tafutumuka sambu na kubaka dibaku ya luzingu ya mvula na mvula. Yandi swasukisaka mpi na nsadisa ya Masonuku nde muntu mosi ya mefutumuka kansi ya kesadila ve dibaku yai “tafwa, ata kana ‘nsumuki kele ti bamvula nkama.’” (Yez. 65:20) Storrs vandaka kuzinga na Brooklyn, na New York, mpi vandaka kutwadisa kubasika ya zulunalu mosi ya bo vandaka kubinga le Scrutateur de la Bible.

16. Inki kuswaswanisaka Balongoki ya Biblia ti Kikristu?

¹⁶ Russell kuswasukisaka na nsadisa ya Biblia nde ntangu kulungaka sambu na kuzabisa nsangu ya mbote bisika yonso. Yo yina, na mvu 1879, yandi yantikaka kubasisa Le Phare de la Tour de Sion et Messager de la Présence de Christ, ya bo kebingaka ntangu yai Nzozulu ya Nkengi Kesamunaka Kimfumu ya Yehowa. Na luyantiku, bantu fyoti mpamba vandaka kubakisa kyeleka ya metala kivuvu ya bantu, kansi ntangu yai bimvuka ya balongoki ya Biblia na bansi mingi vandaka kubaka mpi kulonguka Nzozulu ya Nkengi. Dilongi ya ketuba nde bantu fyoti mpamba takwenda na zulu, na ntangu bamilio ya bantu tabaka luzingu ya kukuka na ntoto, kuswaswanisaka Balongoki ya Biblia ti mabundu mingi ya Kikristu.

17. Inki mutindu nzayilu ya kyeleka kukumaka mingi?

¹⁷ “Ntangu ya nsuka” yina bo zabisaka na ntwala kuyantikaka na mvu 1914. Keti nzayilu ya kyeleka na yina metala kivuvu ya bantu kukumaka mingi? (Dan. 12:4) Na bamvu 1913, bo yantikaka kunyema ba sermo ya Russell na bazulunalu 2 000 mpi na kimvuka bantu 15 000 000 vandaka kutanga yo. Penepene ya nsuka ya mvu 1914 bantu kuluta 9 000 000 na bakontina tatu kutalaka “ Photo-Drame de la Création, “ disongidila programe mosi yina kuvandaka ti bafoto ya badiapozitive ti bafilme yina vandaka kutendula Luyalu ya Mvu Funda ya Kristu. Banda na mvu 1918 tii na mvu 1925, bansadi ya Yehowa kusalaka, na bandinga kuluta 30 na ntoto ya mvimba, diskure “Mafuku ya Bantu ya Kezinga Bubu Yai Tafwa Dyaka Ve” yina vandaka kutendula kivuvu ya luzingu ya mvula na mvula na ntoto. Na bamvu 1934, Bambangi ya Yehowa kubakisaka nde bantu yina kele ti kivuvu ya kuzinga mvula na mvula na ntoto fwete baka mbotika. Mbakisa yai kupesaka bo dyaka kikesa ya kusamuna nsangu ya mbote ya Kimfumu. Bubu yai, kivuvu ya kuzinga mvula na mvula na ntoto kefulusa bantima ya bamilio ya bantu ti ntonda sambu na Yehowa.

“Dipanda ya Lukumu” Kele na Ntwala!

18, 19. Luzingu ya nki mutindu Yezaya 65:21-25 kutubilaka na ntwala?

¹⁸ Profete Yezaya kupemamaka na kusonika mambu ya metala mutindu ya luzingu yina bantu ya Nzambi tavanda na yo na ntoto. (Tanga Yezaya 65:21-25.) Ya kyeleka, banti yankaka yina kuvandaka na luzingu kiteso ya bamvula 2 700 meluta ntangu Yezaya kusonikaka bangogo yina kele kaka na luzingu tii bubu yai. Keti nge lenda yindula nde nge kezinga bamvula yina yonso ti ngolo mpi mavimpi ya mbote?

¹⁹ Na kisika ya kuvanda nzyetelo ya nkufi, banda na berso tii na mazyamu, luzingu tapesa mabaku ya kukonda nsuka ya kutunga, kukuna, mpi kulonguka. Yindula mpi kinduku yina nge takuka kusala. Bangwisana yina ya zola talanda na kuyela kukonda nsuka. Yindula “dipanda ya lukumu” yina “bana ya Nzambi” tabaka na ntoto!​—Roma 8:21.

[Noti na nsi ya lutiti]

Keti Nge Lenda Tendula?

• Nki mutindu kivuvu ya bantu ya luzingu na ntoto kufikamaka?

• Nki mbakisa batangi yankaka ya Biblia kubakaka na bamvu 1600?

• Inki mutindu kivuvu ya bantu ya luzingu ya mvula na mvula na ntoto kukumaka pwelele ntangu mvu 1914 kufinamaka?

• Nki mutindu nzayilu ya ketadila kivuvu ya luzingu na ntoto kukumaka mingi?

[Bangyufula ya disolo ya kulonguka]