Disumu​—Inki Mesobaka?

“BUBU yai bantu kezolaka ve dibanza yina ketubaka nde Nzambi mebedisaka beto sambu na Disumu ya Kisina. Kansi, bo kezolaka mpi ve kuwa nde disumu kele. . . . Yo lenda vanda nde bantu bonso Adolf Hitler mpi Josef Stalin kusalaka masumu, kansi beto bantu ya mebikala, beto kele ve na kifu.”​—The Wall Street Journal.

Mutindu bangogo ya zulunalu yai ya beto mekatuka kutubila kemonisa yo, bubu yai bantu keyindulaka dyaka ve nde disumu kele. Kansi sambu na inki? Inki mesobaka? Mpi, inki ngindu ya metala disumu yina bantu kendimaka ve ata fyoti bubu yai?

Kele ti bangindu zole​—masumu ya beto mebakaka na bibuti na beto ya ntete mpi masumu yina muntu yandi mosi kesalaka. Ya ntete kele kima mosi ya beto kele na yo, yo vanda beto kezola yo to ve, kansi ya zole kele kima mosi ya beto kesalaka. Bika beto tadila yo mosi-mosi na dikebi yonso.

Keti Disumu ya Kisina Kele Mpenza ti Bupusi na Luzingu na Beto?

Biblia ketuba nde bantu yonso kebakaka disumu ya kisina yina bibuti na beto ya ntete kusalaka. Yo yina, beto yonso kebutukaka ya kukonda kukuka. “Mambu yonso ya mbi kele masumu.”​—1 Yoane 5:17.

Kansi, bantu mingi ya kekwendaka na banzo-Nzambi kebakisaka ve mpi kendimaka ve dibanza ya ketubaka nde bantu yonso kebutukaka ya kukonda kukuka sambu na disumu ya ntete yina bo salaka ve mpi yina bo kele ve ti mukumba. Edward Oakes, profesere mosi ya teolozi, ketuba nde, “bantu mingi tayituka kana dibundu mosi melomba muntu na kundima nde disumu kele; mpi kana muntu metuba nde yandi kendimaka nde disumu kele to nde yandi tameka ve kusala masumu, yandi kemonisaka yo ve na luzingu na yandi.”

Dyambu mosi ya kesalaka nde bantu kundima ve dibanza ya disumu ya kisina kele mambu yina mabundu kelongaka sambu na dyambu yango. Mu mbandu, na Lukutakanu mosi ya nene ya dibundu (Concil) yina kusalamaka na Trent (1545-1563), dibundu kubedisaka konso muntu yina kubuyaka kundima nde mwana ya mekatuka kubutuka fwete baka mbotika sambu Nzambi kulolula masumu na yandi. Bantu ya teolozi kutubaka nde kana bebe kufwa kukonda kubaka mbotika, masumu na yandi yina bo mekumisaka ve bunkete takanga yandi nzila ya kukwenda na zulu na kisika ya Nzambi. Calvin kukwendaka ntama na malongi na yandi, yandi longaka nde bana ya fyoti ‘kekwisaka ti ndola na bo katuka na divumu ya bamama na bo.’ Yandi tubaka nde mutindu bo kevandaka kele ‘mbi mpenza na meso ya Nzambi.’

Bantu mingi kemonaka nde babebe kezabaka ve ata kima mosi na mpila nde yo tavanda mbi mpenza na kuyindula nde bo fwete mona mpasi sambu na disumu ya beto mebakaka na bibuti na beto ya ntete. Yo kele pete na kubakisa sambu na nki malongi ya mutindu yai ya mabundu kelongaka mekatulaka dilongi ya disumu ya kisina na mabanza ya bantu. Nkutu, bantwadisi yankaka ya mabundu kekukaka ve kuzengila bana ya fyoti yina mebaka ve mbotika nkanu ya bilungi ya tiya.  Sambu na bo, mambu yina kekuminaka babebe na nsuka kele kinsweki ya nene sambu na malongi ya teolozi. Ata yo mekumaka ve dilongi ya dibundu, dilongi yina dibundu ya Katolika kelongaka banda bamvu-nkama mingi kele nde myoyo ya bana yina mebaka ve mbotika takwenda na Limbe. *

Dyambu yankaka ya mesalaka nde bantu kundima ve disumu ya kisina kele nde bantu ya filozofi, ya siansi, mpi ya teolozi ya mvu-nkama ya 19 yantikaka kuyula kana bo fwete ndima nde masolo ya Biblia kele masolo ya kyeleka. Sambu na bantu mingi, dilongi ya Darwin ya metala kintukila mesalaka nde bantu kumona nde disolo ya Adami ti Eva kuvandaka kaka mwanda-mwanda. Mambu yai yonso mesalaka nde bantu mingi kutadila ntangu yai mambu yina kele na Biblia bonso bangindu mpi binkulu ya bansoniki na yo kansi ve bonso mukanda ya kemonisaka bangindu ya Nzambi.

Yo menataka bantu na kutadila dilongi ya disumu ya kisina nki mutindu? Ntembe kele ve nde, kana bo mendimisaka bantu mingi ya kekwendaka na banzo-Nzambi nde Adami ti Eva kuvandaka ve bantu ya kyeleka, yo mefwana na kusukisa nde disumu ya kisina kusalamaka ve. Ata sambu na bantu yina kele ti luzolo ya kundima nde bantu kesalaka bifu, dibanza ya disumu ya kisina kele kaka mutindu ya kutendula kimuntu ya kukonda kukuka ya bantu.

Kana disumu ya kisina kusalamaka ve, inki beto lenda tuba sambu na masumu yina bantu kesalaka? Dyaka, inki beto lenda tuba sambu na disumu yango, yina meswaswana ti disumu ya kisina​—keti yo mpi kepesaka Nzambi makasi?

Keti Yai Kele Mpenza Disumu?

Ntangu bo keyulaka bantu mambu yina bo ketadilaka nde yo kele masumu, bamingi keyindulaka Bansiku Kumi​—yina kebuyisaka kufwa bantu, kukonda kwikama, lukasi, kuvukisa nitu na ntwala ya makwela, muyibi, mpi buna na buna. Mabundu vandaka kulonga nde konso muntu yina kefwa kukonda kubalula ntima na masumu bonso yai fwete baka nkanu ya bampasi ya mvula na mvula na bilungi ya tiya. *

Sambu muntu kubaka ve nkanu yina, Dibundu ya Katolika kelombaka nde muntu kufunguna masumu na nganga-Nzambi, yina bo ketubaka nde yandi kele ti kiyeka ya kulolula yo. Kansi, sambu na bantu mingi ya Katolika, mambu bonso mfunguna, kulolulama ya masumu, mpi kubalula ntima mekumaka mambu ya ntama. Mu mbandu, nsosa mosi ya bo mesala ntama mingi ve kumonisaka nde bantu ya Katolika ya Italie kuluta  60 na kati ya nkama kekwendaka dyaka ve na mfunguna.

Yo kele pwelele nde dibanza ya masumu yina muntu kesalaka mpi malanda na yo​—mutindu mabundu ketendulaka yo—​mekukaka ve na kusadisa bantu na kununga kikalulu ya kusala masumu. Bantu mingi ya kekwendaka na banzo-Nzambi kendimaka dyaka ve nde mambu yai yonso kele ya mbi. Mu mbandu, bankaka keyindulaka nde kana bambuta zole mewakana sambu na kuvukisa nitu, mpi bo mesala ve ata muntu mosi mbi, mbi kele na wapi?

Ntendula mosi ya beto lenda pesa na bangindu ya mutindu yai kele nde banda ntama bantu yina mambu yango ketadila kendimaka ve mambu yina bo melongaka bo na yina metala disumu. Ya kyeleka, bantu mingi kekukaka ve kundima nde Nzambi ya zola lendaka kunyokula bansumuki kimakulu na bilungi ya tiya. Mpi ziku yo yina kima ya mesalaka nde bantu kumona “disumu” bonso kima ya mpamba. Kansi, mambu yankaka mpi mesalaka nde bantu kutadila disumu mutindu yai.

Kubuya Bikalulu ya Mbote

Mambu yina kusalamaka na bamvu-nkama ya mekatuka kuluta mesobaka mpenza nsi-ntoto mpi mabanza ya bantu. Bamvita zole ya nsi-ntoto ya mvimba, bamvita mingi ya fyoti, mpi kufwa na luzolo yonso bimvuka ya bantu ya mesalamaka mbala mingi, mepusaka bantu mingi na kudiyula kana bikalulu ya mbote kele kaka mfunu. Bo keyulaka nde, ‘Keti na ntangu yai ya mambu ya siansi metomaka mingi kibeni, yo mefwana na kuzinga na kutadila bansiku yina bo mesalaka bamvu-nkama mingi meluta mpi yina kewakana ve ata fyoti ti mambu ya bilumbu yai?’ Bantu mingi ya mayele ketubaka nde yo mefwana ve. Bo keyindulaka nde bantu fwete vila balukwikilu yankaka ya ntama mpi kudilonga bo mosi sambu na kusadila makuki na bo yonso.

Bangindu yai mekumisaka bantu ntama mpenza ti Nzambi. Na bansi ya Eropa, bantu fyoti mpamba kekwendaka na banzo-Nzambi. Ntalu mingi ya bantu kekwikilaka ve ata na kima mosi, mpi na pwelele yonso bantu mingi kendimaka ve ata fyoti malongi ya mabundu sambu bo kemonaka nde yo kele ve na mfunu. Kana bantu kudibasikilaka mpi Nzambi kele ve, sambu na nki nkutu kudiyangisa na yina metala bansiku ya bikalulu ya mbote?

Kubeba ya bikalulu ya mbote na bansi ya Mputu na mvu-nkama ya 20 menataka mambu mingi, mu mbandu, nsoba na mambu ya metala kuvukisa nitu. Kukolama ya bana-nzo-nkanda, kubasisa bangindu yina kewakana ve, mpi bankisi ya kesadisaka sambu muntu kubaka ve divumu, mesalaka nde bantu kubuya bikalulu ya mbote. Bantu  kusukininaka ve na kubuya minsiku ya Biblia. Bantu kuponaka bikalulu yankaka ya mpa mpi bo kumaka kutadila masumu na mutindu yankaka. Nsoniki mosi ketuba nde, banda na ntangu yina, “bo vandaka kaka na nsiku mosi, nsiku ya zola”​—yina kemonanaka mingimingi na mutindu bantu mingi mekumaka kundima kuvukisa nitu na mutindu ya mbi.

Malongi ya Mabundu Yina Kesepedisaka Bantu

Ntangu yo tubilaka mambu ya kesalama na États-Unis, zulunalu mosi (Newsweek) kutubaka pwelele nde: “Bamfumu mingi ya mabundu, yina ketesanaka sambu na kuzwa bantu mingi, kemonaka nde bo fwete longa kaka mambu yina kesepedisa bantu.” Bo kevandaka na boma nde kana bo ketubila mingi mambu ya metala bikalulu ya mbote na bantu ya mabundu na bo, bantu yango tatina. Bantu kezolaka ve kuwa nde bo fwete yedisa kudikulumusa, kudiyala, mpi kuvanda na bikalulu ya mbote, to nde bo fwete wila kansansa na bo yina metungisama mpi kubalula ntima na masumu na bo. Yo yina, mutindu zulunalu mosi (Chicago Sun-Times) kutubaka, mabundu mingi mekumaka kulonga “nsangu yina bo keyindulaka nde yo kele ya Bukristu kansi yina kebendaka dikebi na muntu yandi mosi [mpi] kelandaka ve evanzile.”

Kuyela ya bangindu ya mutindu yai mesalaka nde mabundu kuyantika kutendula Nzambi na mutindu na bo mosi, nde bo benda ve dikebi na Nzambi mpi na mambu ya yandi kelombaka beto, kansi na bantu mpi na mambu yina tamatisa lukumu na bo. Lukanu na bo kele ya kulungisa bampusa ya dibundu. Yo mebasisaka dibundu yina kele ve ti bansiku. Zulunalu mosi (The Wall Street Journal) keyula ngyufula yai: “Inki kebaka ntangu yai kisika yina minsiku ya bikalulu ya mbote ya Bukristu vandaka kubaka? Munsiku mosi kaka ya ‘mbote’ kele kubakisa bankaka; mpi kuvanda ‘muntu ya mbote’ kepesaka muntu nzila ya kusala mambu yonso ya yandi mezola.”

Yo mesalaka nde bantu yantika kuyindula nde konso dibundu yina kelongaka mambu ya kesepedisaka bantu kele ya mbote. Mutindu zulunalu mosi (The Wall Street Journal) kemonisa yo, konso muntu yina kendima dibanza ya mutindu yai, “lenda kwenda na konso dibundu yina, na ntangu dibundu yango kelomba ve bantu na kuzitisa dyambu mosi ya sikisiki​—yo kelembika bantu kansi yo kesambisa bo ve.” Mpi dibundu kele ya kuyilama na kundima bantu “kaka mutindu bo kele,” kukonda kulomba bo na kuzitisa konso nsiku yina.

Mambu yai ya beto mekatuka kutubila lenda yibusa batangi ya Biblia mbikudulu mosi yina ntumwa Polo kusonikaka na mvu-nkama ya ntete T.B. Yandi tubaka nde: “Na bilumbu ke kwisa na ntwala, bantu ta zola diaka ve kuwa malongi ya kieleka, kansi bo ta landaka mabanza na bo mosi, bo ta bakaka balongi ya nkaka mingi sambu na kulonga bo konso mambu yina ya bo zola wa. Bo ta waka diaka mambu ya kieleka ve.”​—2 Timoteo 4:3, 4.

Ntangu bantwadisi ya mabundu kebedisaka ve masumu, kebuyaka kundima nde masumu kele, mpi kezabisaka bawi na bo mambu yina bo ‘kezolaka kuwa’ na kisika ya kuzabisa bo mambu yina Biblia ketubaka, bo kesalaka bantu mbi mpenza. Malongi ya mutindu yai kele luvunu mpi mbi. Yo kebebisaka mosi na kati ya malongi ya mfunu ya Bukristu. Disumu mpi ndolula kele na kisika ya mfunu mingi na nsangu ya mbote yina Yezu mpi bantumwa na yandi kulongaka. Sambu na kumona mutindu dyambu yai kemonana, beto kelomba nge na kutanga disolo ya kelanda.

[Banoti na Nsi ya Lutiti]

[Bangogo sambu na kubenda dikebi ya kele na lutiti 7]

Malongi ya mabundu yina kesepedisaka bantu kebutaka bambuma ya mbi

[Lupangu ya kele na lutiti 6]

Disumu? “Beto Mevilaka Yo Dezia”

▪ “Mosi na kati ya bigonsa ya kuluta nene ya dibundu bubu yai kele mpenza dyambu ya metala disumu. Beto kekudimonaka dyaka ve bonso ‘bansumuki’ yina kele na mfunu ya ndolula. Ziku disumu kuvandaka ntete dyambu ya mpasi, kansi ntangu yai beto mevilaka yo dezia. Yo yina, na ntangu dibundu kemona mutindu ya kuyidika dyambu ya metala disumu, sambu na bantu mingi ya Amerika yo kele ve dyambu ya mpasi​—yo kele ve dyambu ya nene.”​—John A. Studebaker, Jr., nsoniki ya mambu ya lusambu.

▪ “Bantu ketubaka nde: ‘Mu kezolaka nde munu mosi mpi bantu yankaka kuvanda ti minsiku ya kuzanguka ya bikalulu ya mbote, kansi mu mezaba nde beto yonso kele bantu, yo yina mu kemekaka kaka na kusala mambu yina ya mu lenda sala.’ Ntangu beto kesalaka mwa mambu ya mbote, yo kelembikaka beto. Beto kesadisaka bamfinangani na beto. Kansi beto ketulaka ve dikebi ata fyoti na disumu.”​—Albert Mohler, mfumu ya ngidika mosi (Southern Baptist Theological Seminary).

▪ “Bubu yai bantu kesepelaka na mambu yina kuvandaka ntete mambu ya nsoni [mu mbandu mambu yina bo vandaka kubinga masumu ya kefwaka bantu]: bibuti kesyamisa bana na bo na kuvanda lulendo, mpi bo ketubaka nde yo kele mfunu sambu na kudipesa lukumu; kimvuka mosi ya bantu yina kelambaka na barestora na France kubondilaka Vatican na kutuba nde kudya-mbiki kele ve disumu. Lukasi kele kima ya kepusaka bantu na kusosa kuzaba bima yina bantu ya mezabanaka mingi kele na yo na mpila nde bo mpi lenda vanda na yo. Piblisite kepusaka bantu na kuvanda na mpusa ya ngolo ya kukuma bamvwama; bantu kemonaka nde makasi kele mbi ve kana muntu mepesa nge yo. Bantangu yankaka mu kezolaka kuvanda molo.”​—Nancy Gibbs, na zulunalu Time.

[Kifwanisu ya kele na lutiti 5]

Bubu yai bantu mingi kemonaka nde disolo ya Adami ti Eva kele mwanda-mwanda