Keti Kuvandaka Mpenza ti Kilanga ya Edeni?

KETI nge zaba disolo ya Adami ti Eva mpi kilanga ya Edeni? Bantu ya nsi-ntoto mezaba yo. Sambu na nki ve kutanga yo nge mosi? Nge tamona yo na Kuyantika 1:26–3:24. Disolo yango ketuba nde:

Yehowa Nzambi * kusalaka muntu na putulu ya ntoto, yandi pesaka yandi zina Adami, mpi kutulaka yandi na kilanga ya Edeni. Nzambi muntu kusalaka kilanga yina. Yo vandaka ti masa ya mingi mpi ti banti yina vandaka kubuta bambuma mingi ya kitoko. Na katikati ya kilanga, kuvandaka ti ‘nti ya kepesaka mayele sambu na kuzaba mambu ya mbote ti mambu ya mbi.’ Nzambi kubuyisaka bantu na kudya mbuma ya nti yai, na kutubaka nde kana bo dya yo bo tafwa. Na nima, Yehowa kusadilaka Adami nduku, to nkento​—Eva—​yina yandi salaka na lumpanzi ya Adami. Nzambi kupesaka bo kisalu ya kutanina kilanga yina mpi kusongaka bo na kukuma mingi mpi kufulusa ntoto.

 Ntangu Eva kuvandaka yandi mosi, nyoka mosi kusolulaka na yandi mpi kupukumunaka yandi na kudya mbuma ya nti yina Nzambi kubuyisaka bo. Nyoka yango kutubaka nde Nzambi kukusaka Eva mpi kubumbilaka yandi kima mosi ya kitoto, kima yina takumisa yandi bonso Nzambi. Eva kubwaka na mpukumuna yina mpi kudyaka mbuma. Na nima, Adami landaka nkento na yandi na kukolamaka na Nzambi. Yehowa kupesaka ndola na Adami, Eva, mpi nyoka. Na nima ya kukula bo na kilanga ya Edeni, Nzambi kutulaka bawanzyo sambu na kukanga kyelo ya kilanga.

Na ntama, bantu ya mayele mpi vandaka kutuba nde mambu yina kele na mukanda ya Kuyantika kele ya masonga mpi yo salamaka mpenza. Bilumbu yai, ntembe na yina metala mambu yina mekuma mingi mpenza. Kansi, nki kele na kisina ya bantembe ya metala disolo ya Kuyantika yina ketubilaka Adami, Eva, mpi kilanga ya Edeni? Beto tadila mambu iya yina bantu mingi ketudilaka ntembe.

1. Keti kilanga ya Edeni kuvandaka kisika mosi ya kyeleka?

Sambu na nki bantu ketulaka ntembe na dyambu yai? Malongi ya filozofi lenda vanda na kisina ya ntembe yina. Banda bamvu-nkama mingi, bantu ya teolozi vandaka kutuba nde kilanga ya Edeni kevandaka kisika mosi buna. Kansi, mabundu kulandaka bangindu ya bafilozofe ya Greki Plato mpi Aristote, yina vandaka kutuba nde ata kima mosi ve na ntoto lenda vanda ya kukuka. Kaka zulu mpamba lenda vanda ya kukuka. Yo yina, bantu ya teolozi vandaka kuyindula nde, Paladisu ya kisina kuvandaka mpenza penepene ti zulu. * Bantu yankaka ketubaka nde kilanga yina kuvandaka na zulu ya ngumba mosi ya nda mpenza yina kele ntama ti nsi-ntoto na beto yai ya mebebaka; bankaka vandaka kutuba nde yo vandaka na ndambu ya Nordi (Pôle Nord) to na ndambu ya Sudi (Pôle Sud); kansi bankaka dyaka vandaka kutuba nde yo vandaka na ngonda to penepene na ngonda. Dyambu ya kuyitukisa kele ve na kumona mutindu disolo ya Edeni mekumaka kumonana bonso disolo mosi ya luvunu. Bubu yai, bantu yankaka ya mayele kendimaka ve mambu ya metala ntoto mpi bandilu ya Edeni, nkutu bo ketubaka nde kisika ya mutindu yai kuvandaka ve ata fyoti.

Kansi, Biblia ketubilaka ve kilanga ya Edeni mutindu yina. Kuyantika 2:8-14, kezabisa beto mambu mingi ya sikisiki na yina metala kisika yina. Kilanga ya Edeni kuvandaka na ndambu ya Este. Yo vandaka ti nzadi yina masa na yo vandaka kubwa na kilanga yango, yina kukumaka nto ya banzadi iya. Yo ketubila zina ya konso nzadi mpi kepesa mwa bantendula ya metala yo. Bantendula yai menyokulaka bantu mingi ya mayele, mpi mingi na bo kesala bansosa na yina metala mfunu ya mukapu yai ya Biblia sambu na kuzaba bubu yai kisika kilanga yina ya ntama kuvandaka. Kansi, bansosa na bo mebasisaka bangindu mingi ya kuswaswana. Keti yo ketendula nde mambu ya metala Edeni, kilanga na yo, mpi banzadi na yo kele ya luvunu to masapu?

Beto tadila dyambu yai: Mambu yina kusalamaka na kilanga ya Edeni, kusalamaka bamvula kiteso ya 6 000 meluta. Yo kemonana nde, Moize muntu kusonikaka yo, ziku na nima ya kuwa masolo yina bantu kutubaka to yandi tangaka yo na mikanda yankaka yina kuvandaka na ntangu yina. Ata mpidina, Moize kusonikaka mambu yina bamvula kiteso ya 2 500 na nima ya kusalama ya mambu yango. Na ntangu yina, disolo ya Edeni kuvandaka disolo mosi ya ntama. Ntangu yai, keti yo lenda salama nde banzadi kusoba na nima ya bamvu-nkama mingi? Bidimbu ya ntoto  kesobaka konso ntangu. Yo kemonana nde, ntoto kenikanaka mingi kisika yina kilanga ya Edeni kuvandaka—kisika yina beto lenda tanga kunikana ya ntoto 17 na kati ya nkama ya kele na kati ya ba kunikana ya nene yina mesalamaka na nsi-ntoto ya mvimba. Beto lenda yituka ve na kumona nde, bansoba kesalamaka mingi na bisika ya mutindu yina. Nkutu, yo lenda vanda nde Mvula ya ngolo ya bilumbu ya Noa kusobaka bidimbu mingi ya bantoto na mpila yina beto lenda zaba mpenza ve kisika yina bubu yai. *

Kansi, mwa mambu yina melanda kemonisa bukyeleka ya mambu yina beto mezaba: Disolo yina kele na Kuyantika ketuba nde kilanga ya Edeni kuvandaka kisika mosi ya kyeleka mpenza. Banzadi zole na kati ya banzadi iya yina disolo yango ketubila​—nzadi Efrate mpi Tigre—​kele tii bubu yai, mpi banto na yo yankaka kele mpenza penepene. Nkutu, disolo yango ketanga bazina ya bansi yina banzadi yango vandaka kulutila mpi ketubila na sikisiki yonso matadi ya ntalu yina mezabanaka mpenza na bisika yina. Sambu na bantu ya Izraele ya ntama, bantu ya ntete yina kutangaka disolo yai, mambu yai yonso kusadisaka bo.

Keti masapu to masolo ya luvunu kesadisaka bantu mutindu yina? To keti yo kemekaka kukatula bantendula ya sikisiki yina bantu lenda ndima to kubuya? Mbala mingi, masolo yango ya luvunu keyantikaka mutindu yai, “Kuvandaka kilumbu mosi na bwala mosi.” Kansi, masolo ya ntama kemekaka kukotisa bantendula ya sikisiki, mutindu disolo ya Edeni ketuba.

2. Keti beto lenda ndima mpenza nde Nzambi kusalaka Adami na putulu ya ntoto mpi Eva na lumpanzi ya Adami?

Bantu ya siansi ya ntangu ya bubu yai kendima nde nitu ya muntu mesalamaka ti bima mingi, bima yonso yina kevandaka na putulu ya ntoto. Kansi inki mutindu bima yai kukotaka na nitu ya bigangwa yina kele na luzingu?

Bantu mingi ya siansi ketubaka nde luzingu kuyantikaka yo mosi, yo yantikaka na bima ya fyoti yina kuyelaka malembemalembe, na nima ya bamvula mingi, yo kumaka bima yina kele mpasi mingi na kubakisa. Kansi, ngogo “fyoti” lenda pesa ngindu ya kifu, sambu bima yonso ya kezingaka​—ata nkutu mwa selile ya fyoti yina kemonanaka na nsadisa ya mikroskope—​kevandaka mpasi mingi na kubakisa. Yo kele ata ti nzikisa mosi ve ya kemonisa nde kima mosi ya kezingaka kubasikaka na kintulumukina to lendaka kubasika yo mosi. Kansi, bima yonso ya kele na luzingu kemonisa pwelele nde yo salamaka na  muntu mosi ya kele mayele mingi kuluta beto. *​—Roma 1:20.

Yindula nde nge kewa nkunga mosi ya kitoko to ketala kifwanisu mosi ya kele ti mukubu ya kitoko, to kima mosi ya kuyituka yina mesalama na mayele ya teknolozi; keti nge lenda tuba nde bima yai yonso kusalamaka yo mosi? Ve! Kansi, bima yina mefwanana ve ata fyoti ti bima ya nene, ya kitoko, to ya mayele yina mesalamaka na muntu yina kusalaka nitu beto. Inki mutindu beto lenda yindula nde kuvandaka ve ti Ngangi yina kugangaka bima yina? Dyaka, disolo ya Kuyantika kemonisa nde na kati ya bigangwa yonso ya kele na ntoto, kaka bantu mpamba kusalamaka na kifwanisu ya Nzambi. (Kuyantika 1:26) Yo yina beto lenda yituka ve na kumona nde, kaka bantu mpamba kele ti makuki ya kumonisa mpusa ya Nzambi ya kuganga, bantangu yankaka bo kesalaka bima ya kuyituka bonso miziki, bifwanisu mpi ba masini. Keti yo lenda yitukisa beto na kuzaba nde Nzambi kele Ngangi yina meluta beto?

Inki kele dyambu ya mpasi na mutindu Nzambi kusalaka nkento na lumpanzi ya bakala? * Nzambi lendaka kusadila bima yankaka, kansi mutindu yina yandi salaka nkento kele ti ntendula mosi ya mfunu. Yandi zolaka nde bakala ti nkento kukwelana mpi kuvanda na bangwisana ya ngolo, bonso nde bo vandaka “muntu mosi.” (Kuyantika 2:24) Keti mutindu yina bakala mpi nkento lenda sala mambu kumosi, kusala bangwisana ya ngolo mpi ya mbote mpenza, kemonisa ve nde kele ti Ngangi mosi ya mayele mpi ya zola?

Dyaka, bantu yina kelongukaka nitu ya muntu kendima nde bantu yonso mekatukaka na bakala mosi mpi na nkento mosi. Yo yina, keti disolo yina kele na mukanda ya Kuyantika kele mpenza ya luvunu?

3. Bantu ketubaka nde nti ya kuzaba mambu ya mbote ti mambu ya mbi mpi nti ya kepesaka moyo kele ya luvunu.

Ya kyeleka, disolo yina kele mukanda ya Kuyantika kelongaka ve nde banti yai kuvandaka ti ngolo mosi buna ya kuyituka. Nkutu, yo vandaka banti yina Yehowa kupesaka yo ntendula mosi ya kifwani.

Keti bantu kesalaka ve mutindu mosi na bantangu yankaka? Mu mbandu, zuzi mosi lenda kebisa bantu na kufwa ve bansiku ya tribinale. Yandi kezola ve kutubila bamesa, bakiti to bibaka ya tribinale, kansi yandi kekebisa bantu na kukonda ve luzitu na ngidika ya lunungu yina tribinale kemonisa. Bamfumu mingi kesadilaka muhangu mpi mpu ya kimfumu bonso bidimbu ya luyalu na bo.

 Ebuna, banti yai zole vandaka kutendula inki? Bantu kepesa bangindu ya kuswaswana na dyambu yai. Mvutu kele pete, kansi yo kele na ntendula ya mudindu. Nti ya kuzaba mambu ya mbote mpi ya mbi ketendula nswa yina Nzambi kaka muntu kele na yo, disongidila nswa ya kumonisa mambu yina kele mbote mpi mbi. (Yeremia 10:23) Yo keyitukisa beto ve na kumona nde, yo vandaka mpenza mbi na kuyiba mbuma ya nti yina! Kansi, nti ya kepesaka moyo vandaka kutendula dikabu yina Nzambi kaka muntu lenda pesa, disongidila luzingu ya mvula na mvula.​—Roma 6:23.

4. Bantu ketubaka nde nyoka yina kutubaka kele ya luvunu.

Ya kyeleka, disolo yai ya Kuyantika lenda vanda mpasi na kubakisa, mingimingi kana beto tadila ve mambu yankaka yina Biblia ketubila. Kansi, Masonuku kutendulaka malembemalembe diswekamu yina kuvandaka mpasi na kubakisa.

Nani to inki kutubisaka nyoka? Na mvu-nkama ya 16 N.T.B., bantu ya Izraele ya ntama kuzabaka mambu yankaka yina kusalaka nde nyoka yina kutuba. Mu mbandu, bo zabaka nde ata bambisi ketubaka ve, kigangwa mosi ya kimpeve lenda tubisa mbisi. Moize kusonikaka mpi disolo ya Balami; Nzambi kutindaka wanzyo mosi sambu na kutubisa mpunda ya Balami bonso muntu.​—Kutanga 22:26-31; 2 Piere 2:15, 16.

Keti bampeve yankaka, tanga mpi bambeni ya Nzambi, kesalaka bidimbu ya nkumbwa? Moize kumonaka mutindu banganga-nkisi ya Ezipte kufululaka bimangu yankaka ya Nzambi, mu mbandu kukumisa muhangu nyoka. Ngolo ya kusala mambu ya mutindu yai lenda katuka kaka na bambeni ya Yehowa ya kele na nitu ya kimpeve.​—Kubasika 7:8-12.

Yo kemonana nde, Moize kupemamaka sambu na kusonika mukanda ya Yobi. Mukanda yango kulongaka mambu mingi ya metala Satana, mbeni ya nene ya Nzambi, yina na luvunu yonso kutulaka ntembe na kwikama ya bansadi yonso ya Yehowa. (Yobi 1:6-11; 2:4, 5) Yo yina, keti bantu ya Izraele ya ntama kuyindulaka nde Satana kusadilaka nyoka na Edeni, na kutubisaka yandi, sambu na kukusa Eva na kubebisa bangwisana na yandi ti Nzambi? Yo fwete vanda mpidina.

Keti Satana kuvandaka ngolo yina kutubisaka nyoka? Na nima, Yezu kubingaka Satana “muntu ya luvunu mpi tata ya luvunu.” (Yoane 8:44) “Tata ya luvunu” fwete vanda muntu ya ntete yina kuyantikisaka luvunu, mpidina ve? Luvunu ya ntete kemonana na bangogo yina nyoka kutubilaka Eva. Sambu na kusoba lukebisu ya Nzambi ya kudya ve mbuma yina yandi buyisaka bo ya zolaka kunata na lufwa, nyoka kutubaka nde: “Luvunu! Beno ta fwa ve.” (Kuyantika 3:4) Yo kemonana mpenza nde, Yezu kuzabaka nde Satana kusadilaka nyoka. Mbonameso yina Yezu kupesaka ntumwa Yoane kesadisa beto na kuzaba dyambu yango pwelele, yandi bingaka Satana: “nioka . . . ya ntama.”​—Kusonga 1:1; 12:9.

Keti yo kele mpenza mpasi na kundima nde kigangwa mosi ya kimpeve lenda sadila nyoka, na kutubisaka yandi? Ata bantu kele na ngolo fyoti kana beto fwanisa yo ti ngolo ya bigangwa ya kimpeve, bo lenda fulula bandinga ya bantu to ya bima yankaka mpi kutuba mpenza bonso bo.

 Nzikisa ya Ngolo ya Kendimisa

Keti nge kendima ve nde bantembe ya metala disolo ya Kuyantika kele ve ya kyeleka? Na ndambu yankaka, kele na nzikisa mosi ya ngolo ya kemonisa nde disolo yina kele ya masonga.

Mu mbandu, Biblia kebingaka Yezu Kristu “temwe ya kieleka” mpi ya kwikama. (Kusonga 3:14) Sambu yandi kele muntu ya kukuka, yandi kukusaka ve ata fyoti, mpi yandi monisaka ve kyeleka na mutindu mosi ya mbi. Kima ya kuluta mfunu kele nde, yandi longaka nde yandi zingaka bamvula mingi na zulu na ntwala ya kukwisa na ntoto bonso muntu​—nkutu, yandi vandaka na luzingu na lweka ya Tata na yandi, Yehowa ntangu “ntoto vandaka me salama ntete ve.” (Yoane 17:5) Yo yina, yandi vandaka na luzingu ntangu luzingu kuyantikaka awa na ntoto. Inki dyambu ya kendimisa yina yandi tubaka ya beto fwete tudila ntima?

Yezu kutubaka nde Adami ti Eva kuvandaka bantu ya kyeleka. Yandi tubilaka makwela na bo ntangu yandi tendulaka munsiku ya Yehowa ya kukwelana kaka na nkwelani mosi. (Matayo 19:3-6) Kana bo vandaka ve mpi kana kilanga yina bo zingaka kuvandaka luvunu, pana Yezu kukusaka to yandi vandaka muntu ya luvunu. Yo kele ve mpidina! Yezu vandaka na zulu, yandi monaka mutindu mambi kusalamaka na kilanga yina. Inki lenda ndimisa ngolo kuluta dyambu yai?

Ya kyeleka, kubuya kundima disolo ya Kuyantika lenda lembisa lukwikilu na Yezu. Bangindu ya mutindu yina kekanga bantu nzila na kubakisa bantu-dyambu yankaka ya mfunu ya Biblia mpi balusilu mingi ya kyeleka. Bika beto tadila sambu na nki yo kele mpidina.

[Banoti na Nsi ya Lutiti]