BAMVWAMA memanisaka kinsukami, kansi kaka sambu na bo mosi. Ata mpidina, bikesa yina bo kesalaka sambu na kumanisa kinsukami ya bantu yonso menungaka ve. Sambu na nki? Sambu mbala mingi, bamvwama kezolaka ve nde muntu mosi to kima mosi kubebisa kimvwama na bo mpi lukumu na bo. Salomo, Ntotila ya ntama ya Izraele kusonikaka nde: ‘Bantu yina bo ke pesa mpasi kedila, kansi muntu ya kusadisa bo kele ve sambu bantu yina kepesa bo mpasi kele ngolo mingi.’​—Longi 4:1.

Keti bantu yina kele ti bupusi ya ngolo mpi kiyeka lenda soba mambu ya nsi-ntoto sambu na kumanisa kinsukami na ntoto ya mvimba? Salomo kusonikaka na ngolo ya mpeve nde: “[Bima yonso] kele kaka mupepe. Kima ya kele nioka-nioka bo lenda sungika yo ve.” (Longi 1:14, 15) Kutadila bikesa yina bantu kesala na bilumbu na beto sambu na kumanisa kinsukami kemonisa pwelele dyambu yai.

Bangidika Sambu Bantu Yonso Kukuma Bamvwama

Na mvu-nkama ya 19, sambu mwa bansi kukumaka ti kimvwama mingi na nzila ya minkiti, mpi bakompani na bo, bantu yankaka yina vandaka ti bupusi ya ngolo kutulaka dikebi ya mingi na dyambu yina ketadila kinsukami. Keti bo lendaka kukabula bimvwama ya nsi-ntoto na bantu yonso kiteso mosi?

Bantu yankaka vandaka kuyindula nde, ngidika ya politiki yina bo kebingaka socialisme to communisme lendaka kusala nde bo kabula kimvwama ya nsi-ntoto kiteso mosi na bantu yonso. Kansi, bamvwama mingi kubuyaka dibanza yina. Bantu mingi kundimaka dibanza yai: “Bantu yonso lenda pesa lusadisu sambu na mambote ya nsi na bo na kutadila makuki na bo, mpi kusadila bima yina nsi-ntoto kebasisa na kutadila bampusa na bo.” Bantu mingi kuyindulaka nde, bansi yonso tandima dibanza ya socialisme, sambu nsi-ntoto kukuma kisika mosi ya mbote sambu na kuzinga. Bansi yankaka ya kimvwama kundimaka dibanza ya socialisme mpi kusalaka baluyalu ya mbote yina kusilaka nde, yo tatanina bantu ya bansi yonso “yantika lubutuku tii lufwa.” Bo tubaka nde bo tamanisa kinsukami ya bantu na bo.

Kansi, ngidika ya socialisme kulungisaka ve lukanu na yo ya kusala nsi-ntoto mosi ya kukonda bwimi.  Lukanu na bo kuvandaka nde bantu ya bansi na bo kusala mambu sambu na mambote ya bantu yonso, na kisika ya kusala mambu kaka sambu na bo mosi, kansi yo vandaka ya luvunu. Bantu yankaka kusepelaka ve na kusadisa bansukami, sambu bo monaka nde kukabila bansukami vandaka kukumisa bankaka bamolo. Bangogo yai ya Biblia kele mpenza kyeleka: “Ke na muntu ve awa na nsi-ntoto ke salaka mambu yonso mbote konso ntangu. . . . Nzambi salaka beto bantu ya mbote, kansi beto mosi bantu me sosaka makambu mingi.”​—Longi 7:20, 29.

Kivuvu yankaka kele yina bantu mingi kebingaka Ndosi ya Bantu ya Amerika disongidila, kuyindula kisika mosi yina bantu yonso yina tazola kusala kisalu ya ngolo takuma ti kimvwama ya mingi. Na nsi-ntoto ya mvimba, bansi mingi kundimaka bangidika ya politiki yina kumonanaka bonso nde yo kumisaka luyalu ya États-Unis na kimvwama, mu mbandu demokrasi, kupesa bakompani kimpwanza ya kusala kukonda kufuta mpaku, mpi kusala minkiti kukonda kufuta mpaku. Kansi bansi yonso ve kusadilaka dibanza ya Ndosi ya Bantu ya Amerika, sambu kimvwama ya Amerika ya Nordi kukatukaka ve kaka na ngidika na bo ya politiki. Kansi, yo katukaka na bimvwama ya mingi ya nsi-ntoto na bo mpi minkiti yina bo vandaka kusala kukonda mpasi na banzila yina kenataka na bansi yankaka. Dyaka, kutesana sambu na mambu ya mbongo kukumisaka kaka ve bantu yina kunungaka bamvwama, kansi yo nyokulaka mpi bamvwama yina kuvidisaka bimvwama na bo. Keti yo lombaka nde bo syamisa bansi yina kele ti kimvwama na kusadisa bansi yina kele ya kinsukami?

Keti Ngidika ya Marshall Lendaka Kumanisa Kinsukami?

Na nima ya Mvita ya Zole ya Nsi-Ntoto ya Mvimba, bansi ya Europa kubebaka mpi bantu mingi ya bansi yina kunyokwamaka na nzala. Luyalu ya États-Unis kutulaka dikebi na dibanza ya ngidika ya socialisme, yina bantu mingi ya Europa kundimaka. Yo yina, na bamvula iya, luyalu ya États-Unis kupesaka mbongo mingi sambu na kuvutula bakompani mpi bisalu ya bilanga na bansi yina kundimaka dibanza na bo. Bo monaka nde ngidika ya Marshall kunungaka. Na Europa ya Westi, bupusi ya luyalu ya États-Unis kukumaka ngolo mpi bampasi ya kinsukami kuvandaka dyaka mingi ve. Keti ngidika yai kuvandaka mutindu mosi ya kumanisa kinsukami na nsi-ntoto ya mvimba?

Ngidika yina kunungaka kupusaka luyalu ya États-Unis na kupesa lusadisu na bansi ya kinsukami ya nsi-ntoto ya mvimba, sambu na kusadisa bo na kuyedisa kisalu ya bilanga, mambu ya metala mavimpi, banzo-nkanda, mpi banzila. Luyalu ya États-Unis kundimaka nde, kupesa lusadisu na luzolo yonso na bansi yankaka zolaka kunatila bo mambote. Bansi yankaka mpi kumonisaka kiyeka na bo na kupesaka lusadisu na bansi ya banzenza. Bamvu makumi sambanu kulutaka, na nima ya kubebisa mbongo mingi na kusadilaka ngidika ya Marshall, bansi yina kusalaka kisalu ya mpamba. Ya kyeleka, bansi yankaka yina kuvandaka ya kinsukami kukumaka ti kimvwama, mingi-mingi bansi ya Esti ya Azia. Kansi na bisika yankaka, ata lusadisu yina bo pesaka kusalaka nde bana kufwa dyaka mingi ve, mpi bana mingi kukota banzo-nkanda, bansi mingi kubikalaka kaka na kinsukami ya ngolo.

Sambu na Inki Lusadisu ya Bansi ya Banzenza Kumanisaka Ve Kinsukami?

Kusadisa bansi ya kinsukami na kubasika na kinsukami na bo kele dyambu ya mpasi, kuluta kusadisa bansi ya kimvwama yina kubebisamaka na bamvita. Bansi ya Europa kuvandaka dezia ti bakompani, mumbongo, mpi banzila ya mbote. Bo vandaka kaka na mfunu ya kuyidika mambu ya mbongo. Ata ntangu bansi ya banzenza kupesaka lusadisu na bansi ya kinsukami, sambu na kusala banzila, banzo-nkanda, mpi balupitalu, bo vandaka kaka na kinsukami ya ngolo sambu bansi yango kuvandaka ve ti bisalu, bimvwama ya nsi-ntoto, mpi banzila ya mbote ya kusala minkiti.

Mambu yina kele na kisina ya kinsukami mpi yina kinsukami kebasisaka kele mpasi na kubakisa.  Mu mbandu, maladi kenataka kinsukami mpi kinsukami kebasisaka maladi. Bana yina kedyaka mbote ve lenda lemba na nitu mpi na mabanza, mpi ntangu bo tayela, bo takuka ve kutanina bana na bo. Dyaka, ntangu bansi ya kimvwama kepesaka “lusadisu” ya madya ya mingi na bansi ya kinsukami, bansadi-bilanga mpi bantu ya mumbongo ya fyoti-fyoti kekondaka bisalu, mpi kinsukami kekumaka mingi. Kutinda mbongo na bansi ya kinsukami lenda nata bampasi yankaka: Bo lenda yiba mbongo yango kukonda mpasi, ebuna yo lenda pusa na kuta luvunu mpi kufuta avoka, na nima kubaka avoka lenda nata na kinsukami ya ngolo. Mbala mingi, lusadisu yina kekatukaka na bansi ya banzenza kenungaka ve na kukatula kisina ya kinsukami.

Kisina ya Kinsukami

Kisina ya kinsukami ya ngolo kemonanaka ntangu bansi, baluyalu mpi bantu yankaka kesalaka mambu sambu na kutomisa mpi kutanina mambote na bo mosi. Mu mbandu, baluyalu ya bansi ya kimvwama ketulaka mpenza ve dikebi na kumanisa kinsukami na nsi-ntoto ya mvimba, sambu bo meponamaka na nzila ya demokrasi mpi bo fwete sala mambu sambu na kusepedisa bantu yina kuponaka bo. Yo yina, bo kebuyisaka bansadi-bilanga ya bansi ya kinsukami na kukwenda kuteka bima na bansi ya kimvwama, sambu na kutanina bansadi-bilanga na bo. Dyaka, bamfumu ya bansi ya kimvwama kesadisaka bansadi-bilanga na bo sambu bo teka bima mingi kuluta bansadi-bilanga ya bansi ya kinsukami.

Yo kemonana pwelele nde, kisina ya kinsukami kele mambu yina bantu kesalaka​—bangindu yina bantu mpi baluyalu kevandaka ti yo ya kutanina mambote na bo mosi. Salomo, nsoniki ya Biblia kumonisaka yo na bangogo yai: “Bantu ya nkaka kele bamfumu ebuna bankaka ke mona mpasi na maboko na bo.”​—Longi 8:9.

Yo yina, keti kivuvu kele sambu na kumanisa kinsukami? Keti yo kele ti luyalu yina lenda soba nkadilu ya mbi yina bantu kebutukaka ti yo ya kusala masumu?

[Lupangu ya kele na lutiti 6]

Nsiku Sambu na Kumanisa Kinsukami

Yehowa Nzambi kupesaka dikanda ya Izraele bansiku yina kana bo lemfukilaka yo, kinsukami zolaka kumana. Nsiku vandaka kutuba nde, konso dibuta fwete baka dikabu ya ntoto, katula kaka dibuta ya Levi. Dikabu ya ntoto vandaka na lutaninu sambu bo lendaka kuteka ve ntoto yina kimakulu. Na nima ya bamvula 50, yo vandaka kulomba nde bo vutula ntoto na munkwa na yo, to na dibuta na yandi. (Levi 25:10, 23) Kana muntu mosi kutekaka ntoto na yandi sambu na maladi, kisumbula mosi, to sambu na bumolo, yo vandaka kulomba nde bo vutudila yandi ntoto na yandi ya ofele na mvula ya Yubile. Mpidina, ata dibuta mosi ve lendaka kuvanda na kinsukami kimakulu.

Nsiku ya Nzambi vandaka mpi ti ngidika yankaka ya mbote, yina vandaka kupesa dibaku na muntu yina kenyokwama na kuditeka bonso mpika. Yo vandaka kulomba nde, yandi kubaka ntete mbongo yina bo sumbilaka yandi sambu yandi futa bamfuka na yandi. Kana yandi kukuka ve kudikatula bonso mpika na nima ya bamvula nsambwadi, yo lombaka nde bo pesa yandi kimpwanza mpi bilanga ti bitwisi sambu yandi vutukila kisalu na yandi ya bilanga. Dyaka, kana nsukami kudefaka mbongo, Nsiku vandaka kubuyisa bantu ya Izraele na kufutisa yandi mbongo ti matabisi. Nsiku vandaka mpi kulomba bantu na kuyambula bambuma yankaka na bilanga sambu bansukami kulokuta yo. Mpidina, ata muntu mosi ve ya Izraele lendaka kuvanda bilomba-lomba.​—Kulonga 15:1-14; Levi 23:22.

Kansi, disolo ya bantu ya Izraele kemonisaka nde, bantu yankaka na kati na bo kukumaka bansukami. Sambu na nki? Dikanda ya Izraele kulemfukaka ve na Nsiku ya Yehowa. Yo yina, bantu yankaka kukumaka bamvwama yina kuvandaka ti bantoto mingi kansi bankaka bansukami mpi kukondaka bantoto. Kinsukami kukotaka na dikanda ya Izraele, sambu bankaka kubuyaka kulemfuka na nsiku ya Nzambi mpi kutulaka mambote na bo mosi na kisika ya ntete.​—Matayo 22:37-40.