Mvu-nkama mosi me luta, batoko mingi yambulaka banzo na bo mpi kwendaka kunwana bitumba. Zola ya ngolo ya insi na bo pusaka bo na kukwenda na luzolo yonso. Muntu mosi ya Amerika yina kwendaka na bitumba na mvu 1914 sonikaka nde: “Mono kele na kiese mingi sambu na bilumbu ya kitoko yina ke kwisa.”

Kansi, ntangu fioti na nima kiese yina bo vandaka na yo kitukaka mawa. Ata muntu mosi ve zabaka na ntwala mutindu basoda yai ya mingi zolaka kunwana bamvula mingi na Belgique ti na France. Na ntangu yina, bantu bingaka bitumba yango nde “Mvita ya Nene.” Bubu yai beto ke bingaka yo mvita ya ntete ya ntoto ya mvimba.

Bantu lwalaka mpi fwaka mingi kibeni na mvita ya ntete ya ntoto ya mvimba. Bantu mingi ke tubaka nde bantu kiteso ya bamilio 10 fwaka mpi bantu kiteso ya bamilio 20 lwalaka ngolo. Mvita yai salamaka mpi sambu na bifu ya nene yina bantu salaka. Bamfumu ya politiki ya Eropa vandaka ve ti makuki ya kumanisa kukonda kuwakana yina basikaka na kati ya bansi mpi yo nataka bitumba na ntoto ya mvimba. Ziku, diambu ya kuluta mpasi kele nde “Mvita ya Nene” me bebisaka nsi-ntoto. Mvita yai ya sobaka nsi-ntoto kele na bupusi tii bubu yai na luzingu na beto.

Mvita ya ntete ya ntoto ya mvimba yantikaka sambu na bifu yina bantu salaka. Mukanda mosi (The Fall of the Dynasties—The Collapse of the Old Order 1905-1922) ke tuba nde: Bantwadisi ya Eropa “zabaka ve nde balukanu yina bo bakaka na mvu 1914, zolaka kubasisa mpasi ya nene na ntoto ya mvimba.”

Bamposo fioti na nima ntangu bo fwaka mfumu ya Autriche, lufwa na yandi basisaka bitumba na kati ya bansi ya ngolo ya Eropa yina bo kanaka ve. Ntangu bitumba yango yantikaka, mpi bilumbu fioti na nima bo yulaka mfumu ya Allemagne nde: “Inki mutindu mavwanga yai yantikaka?” Yandi vutulaka na mawa yonso nde: “Ah, kana mambu ya kuzaba.”

Bantwadisi ya bakaka balukanu ya mbi yina basisaka mvita, zabaka ve bampasi yina yo zolaka kunata. Kansi mwa ntangu fioti na nima, basoda yina vandaka kunwana na mabulu bakisaka mpasi ya bitumba yango. Bo bakisaka nde bamfumu ya politiki tulaka bo na kifu, bamfumu ya mabundu kusaka bo, mpi bamfumu ya basoda yekulaka bo. Inki mutindu?

Bamfumu ya politiki silaka nde bitumba zolaka kubongisa mpi kutomisa nsi-ntoto. Mfumu ya Allemagne tubaka nde: “Beto ke nwana sambu na kutomisa ba izine, bimvwama na beto ya ntama mpi bilumbu yina ke kwisa.” Woodrow Wilson, Prezida ya Amerika vandaka muntu ya ntete ya tubaka bangogo yai ya me zabanaka mpi ya ke ndimisa: Mvita ta “sala nde nsi-ntoto kukuma na demokrasi.” Na Grande-Bretagne bantu yindulaka nde yo ta vanda “mvita mosi yina ta sukisa bamvita yonso.” Bo yonso kudikusaka.

Bamfumu ya mabundu pesaka maboko na bitumba na kikesa yonso. Mukanda mosi (The Columbia History of the World) ke tuba nde: “Bamfumu ya mabundu siamisaka bantu na kukwenda na bitumba. Bitumba yango kotisaka kimbeni ya mingi.” Bamfumu ya mabundu siamisaka kimbeni na kisika ya kumanisa yo. Mukanda mosi (A History of Christianity) ke tuba nde: “Mbala mingi, bamfumu ya mabundu tulaka zola ya nsi na bo na ntwala ya lukwikilu ya Bukristu. Sambu na kukumisa mambu pete, bamfumu ya mabundu vukisaka lukwikilu ya Bukristu ti zola ya nsi. Bo siamisaka basoda ya mabundu yonso na kufwisana na zina ya Nzambi.”

Bamfumu ya basoda silaka nde bo ta nunga nswalu mpi kukonda mpasi, kansi yo salamaka ve mutindu yina. Ntangu fioti na nima, bitumba kumaka ngolo kibeni. Yo yina muntu mosi ya istware tubaka sambu na mvita yango nde: “Ziku, bamilio ya basoda yango kutanaka ti mpasi mosi ya ngolo yina niokulaka bo na nitu mpi na mawi.” Ata basoda fwaka mingi, bamfumu na bo landaka kutinda bo na kunwana bitumba. Yo ke yitukisa ve na kumona nde basoda mingi buyaka kulemfukila bamfumu na bo.

Inki mutindu mvita ya ntete ya ntoto ya mvimba vandaka na bupusi na bantu? Mukanda mosi ya istware ke vutukila mambu yina soda mosi ya ntama tubaka nde: “Mvita . . . bebisaka mabanza mpi bikalulu ya bantu yina zingaka na ntangu ya bitumba.” Ya kieleka, bitumba me salaka nde bimfumu kubwa. Mvita yai ya mbi vandaka luyantiku ya mvu-nkama yina bantu fwaka mingi kuluta. Bisika yonso bantu yantikaka kutelamina baluyalu.

Sambu na nki mvita yai sobaka mambu na nsi-ntoto? Keti yo vandaka kaka kisumbula mosi ya nene? Keti bamvutu ke monisa diambu mosi sambu na bilumbu yina ke kwisa?