Naoko yina beto tubilaka na disolo ya luyantiku ke monisa mutindu yandi yambulaka kunwa makaya: “Mono sobaka luzingu na mono sambu mono longukaka kieleka ya me tala bikalulu mpi lukanu ya Nzambi.” Mambu yina yandi longukaka kele na Biblia. Ata Biblia ke tubilaka ve kibeni kunwa makaya, yo ke sadisaka beto na kubakisa mutindu Nzambi ke tadilaka kunwa makaya. * Sambu na bantu mingi, nzayilu ya Biblia ke pesaka bo ngolo yina bo ke vandaka ti yo mfunu sambu na kununga to kuyambula kikalulu yai. (2 Timoteo 3:16, 17) Bika beto tadila malanda tatu ya mbi ya makaya yina me zabanaka mbote mpi mambu yina Biblia ke tubaka sambu na yo.

Makaya ke vandaka ti nkisi mosi ya ke pusaka bantu na kulanda kunwa yo, zina na yo nicotine. Nicotine lenda pesa muntu kikesa to kulembisa yandi. Ntangu muntu ke nwa makaya, nicotine ke kwendaka nswalu mpi mbala na mbala na butomfu. Konso mbala ya yandi ke benda midinga na dikaya, yandi ke bakaka ndambu ya nicotine. Yo yina, muntu ya ke nwaka pake mosi ya makaya na kilumbu ke bakaka doze ya nicotine kiteso ya 200, doze yai ya nicotine me luta yina ke vandaka na konso nkisi yina. Yo ke mpasi sambu na muntu yina ke baka doze ya mutindu yai mbala na mbala na kuyambula kunwa makaya. Kana muntu me kangama na mutambu yai, yandi ke kudiwaka ve mbote kana yandi me nwa ve makaya.

Biblia ke sadisaka beto na kuvanda ti mabanza ya mbote na diambu yai ntangu yo ke tubaka nde: “Keti beno me zaba ve nde kana beno ke landa na kudipesa na muntu bonso bampika ya bulemfu, beno kele bampika ya muntu yina beno ke lemfukila?” (Baroma 6:16) Kana mpusa ya makaya me yala mabanza mpi bikalulu ya muntu, yandi ke sukininaka ve na kukuma mpika ya kikalulu yai ya mbi. Kansi, Yehowa Nzambi ke zolaka nde beto vanda ve bampika ya bikalulu yina ke bebisaka nitu mpi mabanza na beto, disongidila mabanza yina ke yala beto. (Nkunga 83:19; 2 Bakorinto 7:1) Yo yina, kana ntonda mpi luzitu yina muntu kele na yo sambu na Yehowa kukuma mingi, yandi ke bakisaka nde Yehowa me fwana na kubaka mambu na yandi ya kuluta mbote mpi nde yandi lenda pesa ve Nzambi mambu na yandi ya kuluta mbote kana yandi kele mpika ya kikalulu ya mbi. Kusala mutindu yai ke sadisaka muntu na kuvanda ti luzolo ya kununga bampusa ya mbi.

Olaf yina ke zingaka na Allemagne yantikaka kunwa makaya ti bamvula 12 mpi yandi katukaka na kimpika yina salaka bamvula 16. Yandi vandaka kuyindula ntete nde kunwa makaya kele ve kigonsa. Kansi na nima ya bamvula, yandi kumaka mpika ya ngolo. Yandi ke tuba nde: “Kilumbu mosi mono vandaka ve ti makaya, mono waka kiseku mpi mono lokutaka bitini ya makaya yina mono ke losaka na cendrier, mono kangaka yo na papie sambu na kunwa. Mono ke bakisaka nde yo vandaka diambu mosi ya nsoni kibeni.” Inki mutindu Olaf yambulaka kikalulu yai ya mbi?  Yandi ke tuba nde: “Diambu ya kuluta mfunu vandaka mpusa ya kusepedisa Yehowa. Zola ya Yehowa sambu na bantu mpi kivuvu yina yandi me pesaka bo pesaka mono ngolo ya kuyambula kikalulu yai kimakulu.”

Na kutadila mukanda yai (The Tobacco Atlas), “bantu ya siansi ke monisaka nde kunwa makaya . . . ke bebisaka binama ya nitu mpi ke nataka maladi ti lufwa.” Yo me zabanaka nde kunwa makaya ke nataka ve maladi ya nsambukila, mu mbandu kansere, maladi ya ntima ti ya bapumo. Kansi, Organisation mondiale de la santé (OMS) ke tuba nde kunwa makaya ke fwaka mpi bantu na maladi ya nsambukila, mu mbandu tiberkiloze.

Na nsadisa ya Ndinga na yandi Biblia, Yehowa Nzambi ke longa beto na kuvanda ti mabanza ya mbote sambu na luzingu, na nitu mpi na bangindu na beto. Yezu, Mwana na yandi tubaka diambu yai: “Nge fwete zola Yehowa Nzambi na nge na ntima na nge yonso, na moyo na nge yonso, mpi na mabanza na nge yonso.” (Matayo 22:37) Ya kieleka, Nzambi ke zolaka nde beto sadila luzingu ti nitu na mutindu ya mbote mpi kuzitisa yo. Kana beto ke longuka mambu ya me tala Yehowa mpi balusilu na yandi, beto ta kuma kuzola mpi kubaka na mbalu mambu yonso yina yandi me salaka sambu na beto. Diambu yai ke pusaka beto na kukatuka na kimpika ya konso kima yina lenda bebisa nitu na beto.

Jayavanth, doktere mosi na Inde nwaka makaya bamvula 38. Yandi ke tuba nde: “Mu zabaka nde kunwa makaya kele kigonsa na bazulunalu ya minganga yina mu tangaka. Mu zabaka nde yo vandaka mbi mpi mono longisilaka bambefo na kuyambula kikalulu yina. Kansi mu mosi kukuka ve na kuyambula yo, ata mu mekaka kusala buna mbala tanu to sambanu.” Ebuna, inki sadisaka yandi na kuyambula? Yandi ke tuba nde: “Mu yambulaka kunwa makaya ntangu mu longukaka Biblia. Mpusa ya kusepedisa Yehowa pusaka mono na kuyambula kikalulu yai kimakulu.”

Midinga ya dikaya yina muntu ke basikaka ti midinga yina dikaya yo mosi ke basisaka ntangu yo ke pela ke vandaka ndikila. Kana muntu ke nwa ve makaya kansi ke fulumuna midinga na yo, yandi lenda bela kansere mpi maladi ya nkaka. Yo yina, konso mvula midinga ya makaya ke fwaka bantu 600 000 yina ke nwaka ve makaya, mingi-mingi bankento mpi bana. Rapore mosi ya OMS ke kebisa nde: “Bantu yonso yina ke  nwaka ve makaya ke vandaka na kigonsa ntangu bo ke fulumuna midinga na yo.”

Yezu tubaka nde zola ya nkweno disongidila zola ya mabuta, ya banduku mpi ya bantu ya nkaka yina kele na nziunga na beto kele nsiku ya zole ya kuluta nene. Yandi tubaka nde: “Nge fwete zola nkweno na nge bonso nge mosi.” (Matayo 22:39) Kana beto kele ti kikalulu yina ke kota bantu ya ke zingaka pene-pene na beto nsoki, beto ke monisa ve zola ya nkweno. Zola ya masonga ke pusaka beto na kuzitisa ndongisila yai ya Biblia: “Bika nde konso muntu kulanda na kusosa, mambote na yandi mosi ve, kansi ya muntu ya nkaka.”—1 Bakorinto 10:24.

Armen, yina ke zingaka na Arménie ke tuba nde: “Dibuta na mono bondilaka mono na kuyambula makaya sambu yo vandaka kupesa bo mpasi. Mono ndimaka ve nde kikalulu yai lenda vanda ti bupusi ya mbi na zulu na bo.” Yandi ke tendula mambu yina sadisaka yandi na kusoba mabanza na yandi: “Nzayilu yina mono bakaka na Biblia mpi zola sambu na Yehowa sadisaka mono na kuyambula kunwa makaya mpi mono ndimaka nde makaya vandaka mbi sambu na mono mpi sambu na bantu ya nziunga na mono.”

Nzayilu ya Biblia sadisaka Olaf, Jayavanth, ti Armen na kukatuka na kimpika ya kikalulu yai ya mbi yina vandaka kukota bo mpi bantu yankaka nsoki. Bo yambulaka yo ve kaka sambu bo zabaka nde yo vandaka kukota bo nsoki, kansi sambu bo kumaka kuzola Yehowa mpi vandaka ti mpusa ya kusepedisa yandi. Na 1 Yoane 5:3, Biblia ke tendula mfunu ya zola mutindu yai: “Yai kele ntendula ya zola ya Nzambi, nde beto zitisa bansiku na yandi; mpi bansiku na yandi kele kilo ve.” Ee, kuzitisa minsiku ya Biblia ta vanda ve pete ntangu yonso, kansi kana muntu kele na zola ya ngolo sambu na Nzambi, kulemfukila bansiku na yandi ta vanda kilo ve.

Na nsadisa ya malongi yina ke pesama na ntoto ya mvimba, Yehowa Nzambi ke sadisa ntangu yai bantu mingi na kukatuka na kimpika ya makaya. (1 Timoteo 2:3, 4) Ntama mingi ve, na nsadisa ya Kimfumu ya Nzambi yina Yezu Kristu Mwana na yandi ta yala, Yehowa ta katula ngidika ya mumbongo ya bwimi yina ke kumisaka bantu mingi bampika ya makaya. Yandi ta yingisa kikalulu yai na mambu ya mbote mpi ta sala nde bantu ya bulemfu kukuma ti nitu mpi mabanza ya kukuka.—Yezaya 33:24; Kusonga 19:11, 15.

Kana nge ke nwana sambu na kuyambula kunwa makaya, sala kikesa. Kana nge ke longuka na kuzola Yehowa mpi ke monisa ntonda na mutindu yandi ke tadilaka kunwa makaya, nge mpi lenda baka ngolo yina nge ke ti yo mfunu sambu na kuyambula yo. Bambangi ya Yehowa ta vanda na kiese ya kusadisa nge na kulonguka mpi kusadila minsiku ya Biblia. Zaba nde kana nge ke zola nde Yehowa kusadisa nge na kukatuka na kimpika ya makaya, yandi ta pesa nge ngolo yina ya nge kele ti yo mfunu.—Bafilipi 4:13.