A B C D E F G H I K L M N O P Q R S T U V W Y Z

A

• Ab.

  Zina ya ngonda ya 5 ya kalandrie ya santu ya Bayuda mpi ya ngonda ya 11 ya kalandrie ya nsi-ntoto ntangu Bayuda katukaka na Babilonia. Yo ke yantika na kati-kati ya Yuli mpi yo ke kwenda tii na kati-kati ya Augusti. Bo ke tanga ve zina na yo na Biblia; bo ke binga yo kaka “ngonda ya tanu.” (Kut 33:38; Esd 7:9)—Tala Bangindu ya Ngika B15.

• Abibi.

  Zina ya ntete ya ngonda ya ntete ya kalandrie ya santu ya Bayuda mpi ya ngonda ya nsambwadi ya kalandrie ya nsi-ntoto. Yo ke tendula “Ba-Ntu ya Mubisu (ya Bambuma);” yo ke yantika na kati-kati ya Marsi mpi yo ke kwenda tii na kati-kati ya Aprili. Ntangu Bayuda katukaka na Babilone, bo vandaka kubinga yo Nisani. (Kul 16:1)—Tala Bangindu ya Ngika B15.

• Adare.

  Zina ya ngonda ya 12 ya kalandrie ya santu ya Bayuda mpi ya ngonda ya 6 ya kalandrie ya nsi-ntoto ntangu Bayuda katukaka na Babilonia. Yo ke yantika na kati-kati ya Februari mpi yo ke kwenda tii na kati-kati ya Marsi. (Est 3:7)—Tala Bangindu ya Ngika B15.

• Akaya.

  Na Masonuku ya Kigreki ya Bukristu, yo kele provense ya Roma ya Grese ya sudi; nto-mbanza na yo kele Korinto. Peloponese ya mvimba mpi kitini ya kati-kati ya Grese vandaka na Akaya. (Bis 18:12)—Tala Bangindu ya Ngika B13.

• Alamoti.

  Ngogo mosi ya miziki yina ke tendula “Bana-Bankento; Baleke ya Bankento,” ziku yo ke tubila ndinga ya soprano ya baleke ya bankento. Yo ke monana nde bo vandaka kusadila yo sambu na kumonisa nde bo fwete yimba miziki yina na ndinga ya ngolo.—1Bs 15:20; Nk 46:Zulu.

• Albatre.

  Zina ya ka-mulangi ya mananasi yina bo vandaka kusala na luyantiku na ditadi mosi yina kele pene-pene ya Alabastron, na Ezipte. Mbala mingi bo vandaka kusala milangi yina ti munoko ya fioti yina bo lenda kanga sambu mananasi kutiamuka ve. Bo kumaka mpi kubinga ditadi yina na zina yina mosi.—Mar 14:3.

• Alfa mpi Omega.

  Yo kele bazina ya kisono ya ntete mpi ya nsuka ya alfabe ya Kigreki; bo me sadila bazina yina kisika mosi mbala tatu na mukanda ya Kusonga bonso titre ya Nzambi. Na bisika yai bangogo yina kele ti ntendula kiteso mosi ti “muntu ya ntete mpi ya nsuka” mpi “luyantiku mpi nsuka.”—Kus 1:8; 21:6; 22:13.

• Amen.

  “Yo vanda mutindu yina,” to “ya kieleka.” Ngogo yai me katuka na ngogo ya Kiebreo ʼa·manʹ, yina ke tendula “kuvanda kwikama, ya bo lenda tudila ntima.” Bo vandaka kutuba “Amen” sambu na kundima ndefi, kisambu, to diambu ya bo me tuba. Na mukanda ya Kusonga, bo me sadila yo bonso titre ya Yezu.—Kul 27:26; 1Bs 16:36; Kus 3:14.

• Arami; Bantu ya Arami.

  Bantekolo ya Arami, mwana ya Semi, yina vandaka kuzinga mingi-mingi na ntoto yina ke yantika na Bangumba ya Libani tii na simu ya Mezopotamia mpi katuka na Bangumba ya Taurusi na nordi tii na Damasi mpi kuluta na ndambu ya sudi. Ntoto yai, yina bo ke bingaka nde Arami na Kiebreo, bo kumaka kubinga yo na nima Siria, mpi bo vandaka kubinga bantu na yo bantu ya Siria.—Kuy 25:20; Kul 26:5; Oze 12:12.

• Areopage.

  Ngumba mosi na Atene, na nordi-esti ya Akropolisi. Yo vandaka mpi zina ya tribinale yina vandaka kusala balukutakanu pana. Bantu ya filozofi ya Kistoika mpi ya Epikire nataka Polo kuna sambu yandi tendula balukwikilu na yandi.—Bis 17:19.

• Armagedoni.

  Yo me katuka na ngogo ya Kiebreo Har Meghid·dohnʹ, yina ke tendula “Ngumba ya Megido.” Bo ke sadila ngogo yina sambu na kutubila “bitumba ya kilumbu ya nene ya Nzambi Nkwa-Ngolo Yonso” yina “bantotila ya ntoto ya mvimba” me vukana sambu na kunwanisa Yehowa. (Kus 16:14, 16; 19:11-21)—Tala MPASI YA NENE.

• Aselgeia.

  .—Tala MAMBU YA KUKONDA NSONI.

• Ashtoreti.

  Nzambi-nkento ya bitumba mpi ya ke butisaka ya bantu ya Kanana; nkento ya Baale.—1Sa 7:3.

•  Azazele.

  Zina mosi ya Kiebreo yina ke tendula mbala ya nkaka “Nkombo Yina Ke Vila.” Na Kilumbu ya Kufika Masumu, bo vandaka kutinda na ntoto-makanda nkombo yina bo solaka sambu na Azazele; na mutindu ya kifwani, yo vandaka kunata masumu yina dikanda salaka na mvula yina me luta.—Lev 16:8, 10.

• Azia.

  Na Masonuku ya Kigreki ya Bukristu, zina ya provense mosi ya Roma; bubu yai yo kele kitini ya westi ya Turquie, bisanga ya nkaka yina kele pene-pene ya nzadi-mungwa, bonso Samosi mpi Patmosi. Nto-mbanza na yo vandaka Efezo. (Bis 20:16; Kus 1:4)—Tala Bangindu ya Ngika B13.

B

• Baale.

  Nzambi mosi ya Kanana yina bo vandaka kuyindula nde yandi kele munkwa ya zulu, yandi muntu ke nokisaka mvula, mpi ke butisaka. “Baale” vandaka mpi zina ya banzambi ya nkaka ya fioti ya insi yina. Ngogo yina ya Kiebreo ke tendula “Munkwa; Mfumu.”—1Bn 18:21; Bar 11:4.

• Bademo.

  Bampeve ya mbi ya ke monanaka ve yina me luta bantu na ngolo. Na Kuyantika 6:2 bo ke binga bo “bana ya Nzambi ya kieleka” mpi na Yude 6 bo ke binga bo “bawanzio,” ntangu bo gangaka bo, bo vandaka ve mbi; kansi, bo vandaka bawanzio yina kudikumisaka bambeni ya Nzambi na mutindu bo kolamaka na yandi na bilumbu ya Noa mpi bo vukanaka ti Satana na kukolama na yandi na ntwala ya Yehowa.—Kul 32:17; Luk 8:30; Bis 16:16; Yak 2:19.

• Bafarize.

  Kadibundu mosi ya nene ya dibundu ya Bayuda na mvu-nkama ya ntete ya ntangu na beto. Bo katukaka ve na dibuta ya banganga-nzambi, kansi bo vandaka kuzitisa Nsiku ngolo ata na mambu ya fioti-fioti, mpi bo vandaka kusala mutindu mosi sambu na bansiku ya bambuta yina bo longaka bo na munoko. (Mat 23:23) Bo vandaka kubuya bansiku yonso ya bambuta ya Bagreki, mpi sambu bo zabaka Nsiku mpi bansiku ya bambuta, bo vandaka ti kiyeka mingi na zulu ya bantu. (Mat 23:2-6) Bafarize ya nkaka vandaka mpi bantu ya Sanedreni. Bo nwanisaka Yezu mbala mingi na mambu ya me tala kuzitisa Kisabatu, binkulu, mpi kuvukana ti bansumuki mpi bakalaki ya mpaku. Bankaka kumaka Bakristu, mu mbandu Saule ya Tarse.—Mat 9:11; 12:14; Mar 7:5; Luk 6:2; Bis 26:5.

• Bamaswa ya Tarsisi.

  Na luyantiku, bo vandaka kusadila bangogo yina sambu na bamaswa yina vandaka kusala nzietelo na Tarsisi ya ntama (Bubu yai Espagne). Yo ke monana nde nsuka-nsuka bo kumaka kusadila bangogo yina sambu na bamaswa ya nene yina vandaka kusala banzietelo ya nda. Salomo ti Yehoshafati sadilaka bamaswa yai sambu na kusala mumbongo.—1Bn 9:26; 10:22; 22:48.

• Bambanza ya kutinina.

  Bambanza ya Balevi vandaka bisika yina muntu yina me fwa muntu ya nkaka kukonda kukana vandaka kusosa lutaninu sambu muntu ya ke vutula mbi sambu na menga kufwa yandi ve. Bo vandaka ti bambanza sambanu ya mutindu yai na Ntoto ya Lusilu ya mvimba; Moize mpi na nima Yozue, bantu solaka yo na lutwadisu ya Yehowa. Kana muntu me kuma na mbanza ya kutinina, yandi fwete zabisa bankuluntu diambu na yandi na kielo ya mbanza mpi bo vandaka kuyamba yandi mbote. Sambu na kubuyisa muntu yina me fwa muntu na nku na kubaka mambote ya ngidika, muntu yina ke sosa lutaninu fwete samba na mbanza yina yandi fwaka muntu sambu na kundimisa nde yandi me sala ve kima ya mbi. Kana bo me mona nde yandi salaka mbi ve, yandi vandaka kuvutuka na mbanza ya kutinina; yo vandaka kulomba nde yandi bikala na kati ya bandilu na yo luzingu na yandi ya mvimba to tii kuna nganga-nzambi ya nene ta fwa.—Kut 35:6, 11-15, 22-29; Yoz 20:2-8.

• Bambuma ya ntete.

  Bambuma ya ntete kibeni ya nsungi ya kukatula bima na bilanga; kima ya ntete ya konso kima. Yehowa vandaka kulomba nde dikanda ya Izraele kupesa yandi bima na bo ya ntete, yo vanda ya muntu, ya mbisi, to ya bima ya ntoto. Na kimvuka, bantu ya Izraele vandaka kupesa Nzambi bima na bo ya ntete na Nkinsi ya Mampa ya Kukonda Levire mpi na Pantekoti. Bo ke sadila mpi bangogo “bambuma ya ntete” na mutindu ya kifwani sambu na kutubila Kristu ti balongoki na yandi ya bo me tulaka mafuta.—1Bk 15:23; Kut 15:21; Bin 3:9; Kus 14:4.

• Bampasu.

  Mutindu mosi ya bampasu yina ke tambulaka na kimvuka ya nene. Nsiku ya Moize vandaka kutuba nde yo kele bunkete mpi bo lenda dia yo. Bantu vandaka kumona bimvuka ya nene yina vandaka kudia bima yonso ntangu yo ke luta, mpi  kubebisa bima mingi, nde yo kele ndola.—Kub 10:14; Mat 3:4.

• Bana ya Aroni.

  Bana ya Aroni, mutekolo ya Levi; bo solaka Aroni bonso nganga-nzambi ya nene ya ntete na ntangu ya Nsiku ya Moize. Bana ya Aroni vandaka kusala bisalu ya kinganga-nzambi na nzo-tenta mpi na tempelo.—1Bs 23:28.

• Bangogo ya kele na zulu.

  Mambu yina kele na luyantiku ya nkunga; yo ke tubilaka nsoniki, yo ke pesaka bansangu ya nkaka, bantuma ya ke tadila miziki, to yo ke monisaka mutindu bo vandaka kusadila nkunga.—Tala bangogo ya kele na zulu ya Bankunga 3, 4, 5, 6, 7, 30, 38, 60, 92, 102.

• Bantu ya Erode.

  Yo vandaka kimvuka ya bantu ya ke zolaka insi na bo yina vandaka kundima bangindu ya politiki ya ba Erode ntangu bo vandaka kuyala na lutwadisu ya bantu ya Roma. Yo ke monana nde Basaduse ya nkaka vandaka na kimvuka yai. Bantu ya Erode vukanaka ti Bafarize sambu na kunwanisa Yezu.—Mar 3:6.

• Bantu ya filozofi ya Epikire.

  . Bantu yina vandaka kulanda Epikire, muntu ya filozofi ya Grese (341-270 N.T.B.). Bo vandaka kulonga nde kiese ya muntu kele lukanu ya nsuka ya luzingu.—Bis 17:18.

• Bantu ya filozofi ya Kistoika.

  Nzo-nkanda ya Bagreki ya filozofi; bo vandaka kuyindula nde kiese ke tendula kuzinga na kuwakana ti mayele (ntima) mpi mutindu mambu me salamaka. Sambu na bo, muntu yina kele kibeni mayele ke waka ve mpasi to kiese.—Bis 17:18.

• Bantu ya Media; Media.

  Dikanda yina katukaka na Madai mwana ya Yafeti; bo vandaka kuzinga na ntoto ya bangumba ya Iran yina kumaka insi ya Media. Bantu ya Media vukanaka ti Babilonia sambu na kubedisa Asiria. Na ntangu yina, Persia vandaka provense ya Media, kansi Sirusi kolamaka ebuna bo vukisaka Media ti Persia sambu na kusala Kintinu ya Medo-Persia yina bedisaka Kintinu ya Mpa ya Babilone na mvu 539 N.T.B. Bantu ya Media vandaka na Yeruzalemi na Pantekoti ya mvu 33 T.B. (Dan 5:28, 31; Bis 2:9)—Tala Bangindu ya Ngika B9.

• Bantu ya Samaria.

  Na kisina, ngogo yai vandaka kutadila bantu ya Izraele ya kimfumu ya nordi ya makanda kumi, kansi ntangu bantu ya Asiria botulaka Samaria na mvu 740 N.T.B., yo kumaka kutadila mpi banzenza yina bantu ya Asiria nataka kuna. Na bilumbu ya Yezu, zina yina vandaka ve kutadila mpusu ya nitu to mambu ya politiki, kansi yo vandaka kutadila bantu yina vandaka bantu ya kadibundu yina vandaka pene-pene ya Sikemi mpi Samaria ya ntama. Bantu ya kadibundu yina vandaka ti balukwikilu ya nkaka yina swaswanaka kibeni ti balukwikilu ya bantu ya dibundu ya Bayuda.—Yoa 8:48.

• Basaduse.

  Kadibundu mosi ya nene ya dibundu ya Bayuda yina salamaka na bamvwama ya lukumu mpi banganga-nzambi; bo vandaka ti kiyeka mingi na bisalu ya tempelo. Bo vandaka kubuya bansiku mingi ya bambuta yina bo longaka bo na munoko yina Bafarize vandaka kuzitisa mpi balukwikilu ya nkaka ya Bafarize. Bo vandaka kukwikila ve nde lufutumuku to bawanzio kele. Bo vandaka bambeni ya Yezu.—Mat 16:1; Bis 23:8.

• Baserafe.

  Bigangwa ya kimpeve yina ke vandaka na nziunga ya kiti ya kimfumu ya Yehowa na zulu. Na kisina, ngogo ya Kiebreo sera·phimʹ ke tendula “bantu yina ke pelaka.”—Yez 6:2, 6.

• Basherube.

  Bawanzio yina kele ti kiyeka mingi mpi bo kele ti bisalu ya mfunu. Bo me swaswana ti baserafe.—Kuy 3:24; Kub 25:20; Yez 37:16; Ebr 9:5.

• Basizo.

  Bisadilu ya wolo, ziku yo me fwanana ti bapense; bo vandaka kusadila yo na nzo-tenta mpi na tempelo sambu na kufwa tiya na minda.—Kub 37:23.

• Basoda yina ke kengilaka ntotila ya Roma.

  Kimvuka ya basoda ya Roma yina vandaka kutanina ntotila ya Roma. Basoda yai kumaka kimvuka ya ngolo mpi ya nene ya politiki yina vandaka kupesa maboko sambu na kukotila ntotila mosi to kubwisa yandi.—Fil 1:13.

• Bati.

  Kitesilu ya masa yina bantu ke tubaka nde yo kele balitre kiteso ya 22, na kutadila bitini ya mabungu ya bo me sengumunaka yina kele ti zina yai. Na Biblia, bo ke zabaka nene ya bitesilu mingi ya nkaka ya bima ya kuyuma mpi ya masa na kutadila nene ya bati. (1Bn 7:38; Eze 45:14)—Tala Bangindu ya Ngika B14.

• Bawanzio.

  Yo me katuka na ngogo ya Kiebreo mal·ʼakhʹ mpi ya Kigreki agʹge·los. Bangogo zole yina ke tendula ntete-ntete  “kinati-nsangu” kansi bo me balula yo nde “wanzio” ntangu bo ke tubila binati-nsangu yina kele bampeve. (Kuy 16:7; 32:3; Yak 2:25; Kus 22:8) Bawanzio kele bigangwa ya ngolo ya kimpeve; Nzambi gangaka bo ntama kibeni na ntwala ya kuganga bantu. Biblia ke bingaka bo mpi “bamiriade ya santu,” “bana ya Nzambi,” mpi “bambwetete ya suka.” (Kul 33:2; Yob 1:6; 38:7) Bo salaka bo ve ti makuki ya kubuta bana yina me fwanana ti bo kansi bo gangaka bo mosi-mosi. Ntalu na bo kele kuluta bamilio nkama. (Dan 7:10) Biblia ke tuba nde bo kele ti bazina mpi bikalulu ya kuswaswana, kansi na kudikulumusa yonso bo ke buyaka nde bo sambila bo, mpi bo ke buyaka nkutu kuzabisa bazina na bo. (Kuy 32:29; Luk 1:26; Kus 22:8, 9) Bo kele ti bisalu ya kuswaswana mpi bo kele ti biyeka ya mutindu na mutindu; mu mbandu kusala na ntwala ya kiti ya kimfumu ya Yehowa, kuzabisa bansangu na yandi, kusadisa bansadi ya Yehowa yina kele na ntoto, kulungisa bandola ya Nzambi, mpi kupesa maboko na kisalu ya kusamuna nsangu ya mbote. (2Bn 19:35; Nk 34:7; Luk 1:30, 31; Kus 5:11; 14:6) Na bilumbu ke kwisa, bo ta pesa Yezu maboko ntangu yandi ta nwana bitumba ya Armagedoni.—Kus 19:14, 15.

• Bazuzi.

  Bantu yina Yehowa basisaka sambu na kugulusa bantu na yandi na ntwala ya nsungi ya bantotila.—Baz 2:16.

• Bazuzi ya mambu ya fioti-fioti.

  Na luyalu ya Babilone, na badistrike yina vandaka na nsi ya kiyeka na bo, bamagistra ya polisi vandaka bamfumu yina vandaka ve basoda; bo zabaka nsiku mpi bo vandaka ti ndambu ya kiyeka na mambu ya kusambisa. Na babwala yina Roma botulaka, bazuzi ya mambu ya fioti-fioti yina vandaka ve basoda vandaka bamfumu ya luyalu. Bisalu na bo yo yai: kutula ndonga, kutwadisa mambu ya mbongo, kusambisa bantu yina ke fwa nsiku, mpi kusonga bantu na kupesa bantu ndola.—Dan 3:2; Bis 16:20.

• Beelzebubi.

  Zina mosi ya ke tadila Satana, mfumu ya bademo. Mbala ya nkaka yo kele mutindu ya nkaka ya kusonika Baale-zebubi, Baale yina bantu ya Filistia vandaka kusambila na Ekroni.—2Bn 1:3; Mat 12:24.

• Bibongo ya mesa-kimenga.

  Banti ya kele bonso bibongo yina ke basika na binkonko iya ya bamesa-kimenga ya nkaka. (Lev 8:15; 1Bn 2:28)—Tala Bangindu ya Ngika B5 mpi B8.

• Bilumbu ya nsuka.

  Bangogo yai mpi bangogo ya nkaka ya me fwanana ti yo, bonso “kitini ya nsuka ya bilumbu,” bo ke sadilaka yo na bambikudulu ya Biblia sambu na kutubila ntangu yina mambu ya bo ke tubila kumaka na nsuka. (Eze 38:16; Dan 10:14; Bis 2:17) Na kutadila mbikudulu yina bo ke tubila, yo lenda vanda nsungi ya bamvula fioti to ya bamvula mingi. Kima ya ke benda dikebi kele nde, Biblia ke sadila ngogo yai sambu na kutubila “bilumbu ya nsuka” ya ngidika yai ya bima, na ntangu ya kukala ya Yezu ya kukonda kumonana.—2Tm 3:1; Yak 5:3; 2Pi 3:3.

• Bimangu; Mambu ya kuyituka.

  Mambu yina me luta bangolo yonso yina bantu me zaba mpi bantu ke tubaka nde muntu yina me luta bantu na ngolo muntu ke salaka yo. Bantangu ya nkaka, Biblia ke sadilaka bangogo ya kele ti ntendula ya mutindu mosi bonso “kidimbu,” mpi “diambu ya kuyituka.”—Kub 4:21; Bis 4:22; Ebr 2:4.

• Bima ya kubotula;

  Bima ya muntu mosi to ya bantu ya nzo na yandi, bitwisi, to bima ya nkaka ya mfunu yina bo vandaka kubaka na mbeni yina bo me nunga.—Yoz 7:21; 22:8; Ebr 7:4.

• Bima ya kufwila tiya.

  Bima yina bo vandaka kusadila na nzo-tenta mpi na tempelo; bo salaka yo na wolo to na kwivre. Ziku yo vandaka bonso basizo sambu na kuzenga bansinga ya minda.—2Bn 25:14.

• Bima ya kunatila tiya.

  Bima ya wolo, ya arza, to ya kwivre, yina bo vandaka kusadila na nzo-tenta mpi na tempelo sambu na kuyoka ndumbu mpi kukatula makala na mesa-kimenga ya kutambikila mpi bansinga ya minda ya kuzika na mwinda ya wolo. Bo vandaka kubinga yo mpi kima ya kuyokila ndumbu.—Kub 37:23; 2Bs 26:19; Ebr 9:4.

• Bisalu ya bampeve ya mbi.

  Kukwikila nde bampeve ya bantu yina me fwaka ke landaka kuzinga kana nitu ya kinsuni me fwa mpi nde yo lenda solula ti bantu yina kele na luzingu mpi yo ke solulaka ti bo; mingi-mingi na nzila ya muntu mosi (muntu ya ke solulaka ti bampeve) yina me zaba bupusi na bo. Na kisina, ngogo ya Kigreki phar·ma·kiʹa yina bo ke balulaka nde ‘kusala bisalu ya bampeve ya mbi,’ ke tendula “bankisi.” Bo kumaka kusadila ngogo yina sambu  na bisalu ya bampeve ya mbi sambu na ntangu ya ntama, bantu vandaka kusadila bankisi ntangu bo ke binga ngolo ya bademo sambu bo sala kindoki.—Bag 5:20; Kus 21:8.

• Bizumba.

  Bakala to nkento ya me kwelaka yina ke vukisa nitu na luzolo yonso ti muntu yina kele ve nkwelani na yandi.—Kub 20:14; Mat 5:27; 19:9.

• Bule.

  Zina ya ngonda ya nana ya kalandrie ya santu ya Bayuda mpi ya ngonda ya zole ya kalandrie ya nsi-ntoto. Yo me katuka na ngogo yina ke tendula “kubuta; kubasisa.” Yo ke yantika na kati-kati ya Oktobri mpi yo ke kwenda tii na kati-kati ya Novembri. (1Bn 6:38)—Tala Bangindu ya Ngika B15.

• Bunkete.

  Na Biblia, ngogo yai ke tadila ve kaka bunkete ya nitu kansi yo ke tadila mpi kutanina to kuvanda diaka kukonda mvindu, kukonda ditono, mpi kukonda konso kima yina ke kumisaka muntu mvindu, ke bebisaka yandi na bikalulu to na kimpeve. Na ntangu ya Nsiku ya Moize, ngogo yina vandaka kutadila kuvanda bunkete na kutadila nsiku.—Lev 10:10; Nk 51:7; Mat 8:2; 1Bk 6:11.

D

• Dagoni.

  Nzambi mosi ya bantu ya Filistia. Kisina ya ngogo yai me zabana ve, kansi bantu ya nkaka ya mayele ke wakanisaka yo ti ngogo ya Kiebreo dagh (mbisi ya masa).—Baz 16:23; 1Sa 5:4.

• Dariki.

  Mbongo ya kibende ya wolo ya bantu ya Persia yina kele bagrame 8,4. (1Bs 29:7)—Tala Bangindu ya Ngika B14.

• Dekapolisi.

  Kimvuka ya bambanza ya Bagreki; na luyantiku yo vandaka ti bambanza kumi (yo me katuka na ngogo ya Kigreki deʹka, yina ke tendula “kumi,” mpi poʹlis, “mbanza”). Yo vandaka mpi zina ya teritware ya esti ya Nzadi-Mungwa ya Galilea mpi ya Nzadi ya Yordani, kisika bambanza mingi vandaka. Yo vandaka bisika ya nene ya binkulu mpi ya mumbongo ya Bagreki. Yezu lutaka na teritware yina, kansi ata disolo mosi ve ke monisa nde yandi kwendaka na mbanza mosi na kati ya bambanza yina. (Mt 4:25; Mr 5:20)—Tala Bangindu ya Ngika A7 mpi B10.

• Denari.

  Mbongo ya kibende ya Baroma yina vandaka bagrame 3,85 mpi yo vandaka ti kifwanisu ya Kaisali na ndambu mosi. Yo vandaka lufutu ya kilumbu mosi ya muntu ya kisalu mpi yo vandaka “mpaku” yina Baroma vandaka kulomba Bayuda. (Mat 22:17; Luk 20:24)—Tala Bangindu ya Ngika B14.

• Diabulu.

  . Zina ya bo ke bingila Satana na Masonuku ya Kigreki ya Bukristu; yo ke tendula “Muntu Yina Ke Kusilaka Bantu Makambu.” Bo pesaka Satana zina Diabulu sambu yandi kele mfumu mpi muntu ya ntete-ntete ya ke kusilaka Yehowa makambu mpi ya ke fundaka yandi, ndinga na yandi ya mbote, mpi zina na yandi ya santu na mambu ya luvunu.—Mat 4:1; Yoa 8:44; Kus 12:9.

• Diboko.

  Kitesilu ya ndilu yina ke yantika na kinkoso ya diboko tii na nsongi ya musapi ya kati-kati. Bantu ya Izraele vandaka kusadila mbala mingi diboko yina kele nda kiteso ya basantimetre 44,5, kansi bo vandaka mpi kusadila diboko ya nda yina vandaka kiteso ya basantimetre 51,8. (Kuy 6:15; Luk 12:25)—Tala Bangindu ya Ngika B14.

• Dibulu ya nda.

  Yo me katuka na ngogo ya Kigreki aʹbys·sos, yina ke tendula “mudindu kibeni” to “nsi kibeni, to kukonda nsuka.” Bo me sadila yo na Masonuku ya Kigreki ya Bukristu sambu na kutubila kisika ya kukangama to muntu to kima ya bo me kanga. Bangogo yina ke tadila mpi maziamu kansi yo ke suka ve kaka na maziamu.—Luk 8:31; Bar 10:7; Kus 20:3.

• Dibundu.

  Kimvuka ya bantu yina me vukana sambu na lukanu to kisalu mosi buna. Na Masonuku ya Kiebreo, yo ke tadila mbala mingi dikanda ya Izraele. Na Masonuku ya Kigreki ya Bukristu, yo ke tadila dibundu ya Bukristu mosi-mosi kansi mbala mingi yo ke tadilaka dibundu ya Bukristu na kimvuka.—1Bn 8:22; Bis 9:31; Bar 16:5.

• Dibungu ya mpusu ya mbisi.

  Mulangi ya bo me sala na mpusu ya mvimba ya mbisi mosi, mu mbandu nkombo to dimeme, mpi bo vandaka kusadila yo sambu na kutula vinu. Bo vandaka kutula vinu na mabungu ya mpa ya mpusu ya mbisi, sambu ntangu yo ke kumaka ngolo, yo ke basisaka mupepe ya bo ke bingaka diokside ya karbone yina ke sosaka kupasula milangi ya mpusu ya mbisi. Mpusu ya mpa vandaka kukuma nene; kansi mpusu ya ntama vandaka kupasuka.—Yoz 9:4; Mat 9:17.

• Dikabu sambu na disumu.

  Kimenga yina bo vandaka kupesa sambu na disumu ya kukonda kukana yina muntu salaka sambu na  nitu ya kukonda kukuka. Bo vandaka kusadila bambisi ya mitindu na mitindu katuka na ngombe tii na pizio sambu na kupesa bimenga, na kutadila luzingu mpi makuki ya muntu yina bo ke fika masumu na yandi.—Lev 4:27, 29; Ebr 10:8.

• Dikabu sambu na makambu.

  Kimenga sambu na masumu yina muntu salaka. Yo me swaswana fioti ti makabu ya nkaka sambu na disumu sambu yo vandaka kulungisa to kuvutula banswa ya nkaka ya kuwakana yina nsumuki ya me balula ntima vidisaka sambu na disumu mosi mpi yo vandaka kukatula yandi na ndola.—Lev 7:37; 19:22; Yez 53:10.

• Dikabu ya kinduku.

  Kimenga yina muntu ke pesa Yehowa sambu na kuvanda na ngemba ti yandi. Nsambidi ti bantu ya nzo na yandi, nganga-nzambi yina vandaka kupesa dikabu yina, mpi banganga-nzambi yonso yina vandaka kusala kisalu vandaka kudia yo. Yehowa vandaka kubaka midinga ya nsudi ya kitoko ya mafuta yina bo vandaka kuyoka. Bo vandaka kupesa yandi mpi menga yina ke monisa luzingu. Yo vandaka bonso nde banganga-nzambi ti bansambidi yina vandaka kudia kisika mosi ti Yehowa; diambu yina ke monisa bangwisana ya ngemba.—Lev 7:29, 32; Kul 27:7.

• Dikabu ya kunikisa.

  Dikabu yina nganga-nzambi vandaka kutula maboko na yandi na nsi ya maboko ya nsambidi yina me simba kimenga ya yandi ke pesa mpi yandi vandaka kunikisa yo na ntwala mpi na nima; to nganga-nzambi yandi mosi vandaka kunikisa dikabu yina. Kusala mutindu yina vandaka kumonisa kupesa Yehowa makabu ya kimenga.—Lev 7:30.

• Dikabu ya kupesa matondo.

  Yo kele dikabu ya kinduku yina lukanu na yo kele ya kukumisa Nzambi sambu na bangidika na yandi mpi zola na yandi ya kwikama. Bo vandaka kudia musuni ya mbisi yina bo tambikaka, mampa ya kele ti levire, mpi mampa ya kukonda levire. Bo vandaka kudia musuni yina kaka kilumbu yina.—2Bs 29:31.

• Dikabu ya lusilu.

  Dikabu ya luzolo ya mbote yina bo vandaka kupesa na nima ya kusala balusilu ya nkaka.—Lev 23:38; 1Sa 1:21.

• Dikabu ya malafu.

  Dikabu ya vinu yina bo vandaka kutiamuna na mesa-kimenga mpi kupesa kumosi ti makabu mingi ya nkaka. Polo sadilaka yo na mutindu ya kifwani sambu na kutubila luzolo na yandi ya kudipesa sambu na bampangi Bakristu.—Kut 15:5, 7; Fil 2:17.

• Dikumi.

  Kitini ya kumi, bandambu kumi na kati ya bandambu nkama, yina bo vandaka kupesa to kufuta bonso kitadi, mingi-mingi na mambu ya lusambu. Bo ke bingaka yo mpi ‘ndambu ya kumi’ mpi kana bo ke pesa yo bo ke tubaka nde ‘kupesa ndambu mosi na kati ya bandambu kumi.’ (Mal 3:10; Kul 26:12; Mat 23:23) Na ntangu ya Nsiku ya Moize, dikumi ya bima ya me katuka na ntoto mpi dikumi ya bo ke pesa sambu bangombe mpi mameme me kuma mingi, bo vandaka kupesa yo na Balevi konso mvula sambu na kusadisa bo. Balevi vandaka kupesa dikumi ya dikumi yina na banganga-nzambi ya dibuta ya Aroni sambu na kusadisa bo. Badikumi ya nkaka mpi vandaka. Bo ke lombaka ve Bakristu na kupesa dikumi.

• Dikunzi.

  Nti ya kusungama yina ke simbaka mutandala to kima mosi ya kele bonso yo. Bo tedimisaka makunzi ya nkaka sambu na kuyibuka mambu ya nene. Bo sadilaka makunzi na tempelo mpi na banzo ya ntotila yina Salomo tungaka. Mimpani tedimisaka makunzi sambu na banzambi na bo ya luvunu, mpi bantangu ya nkaka bantu ya Izraele kumaka kusala mutindu mosi. (Baz 16:29; 1Bn 7:21; 14:23)—Tala MPU.

• Dikunzi ya santu.

  Dikunzi ya kusungama, mbala mingi yo vandaka ya matadi, mpi yo vandaka kidimbu ya Baale to ya banzambi ya nkaka ya luvunu.—Kub 23:24.

• Ditadi ya kima ya kunikila bambuma.

  Ditadi ya kele bonso dimbuma yina bo ke tulaka na zulu ya ditadi ya kiteso mosi; bo ke sadilaka yo sambu na kunika bambuma. Nti yina vandaka kukota na kati-kati ya ditadi ya nsi mpi bo vandaka kusadila yo sambu na kubalusa ditadi ya zulu. Na ntangu ya ntama, na banzo mingi bo vandaka kusadila bima ya kunikila bambuma na maboko yina bankento vandaka kusadila. Sambu mampa ya dibuta ya konso kilumbu vandaka kukatuka na kima ya kunikila bambuma na maboko, Nsiku ya Moize vandaka kubuyisa kukanga yo to ditadi na yo ya zulu bonso kidimbu. Bambisi bantu vandaka kubalula bima ya nene ya mutindu mosi ya kunikila bambuma.—Kul 24:6; Mar 9:42.

•  Ditadi ya kinkonko.

  Ditadi yina bo vandaka kutula na kinkonko to na kwe ya nzo kisika bibaka ke kutana; yo vandaka mfunu sambu na kuvukisa mpi kukangisa bibaka yina. Ditadi ya kinkonko ya fondasio vandaka ditadi ya kinkonko ya mfunu; bo vandaka kusola ditadi ya ngolo mingi sambu na banzo ya bantu mingi mpi bibaka ya mbanza. Bo ke sadila bangogo yina na mutindu ya kifwani sambu na kutubila mutindu bo salaka ntoto, mpi bo ke tuba nde Yezu kele “ditadi ya kinkonko ya fondasio” ya dibundu ya Bukristu, yina bo ke fwanisa ti nzo ya kimpeve.—Efe 2:20; Yob 38:6.

• Dizanga ya tiya.

  Kisika ya kifwani yina “ke pela ti tiya mpi sufre,” bo ke bingaka yo mpi “lufwa ya zole.” Bo ta losa bansumuki yina me balula ve ntima, Diabulu, mpi ata lufwa ti Maziamu, (to, Hadesi) na kati na yo. Mutindu bo ke tubila kigangwa ya kimpeve mpi lufwa ti Hadesi, bima yina lenda zika ve na tiya, ke monisa nde dizanga yai kele ya kifwani; yo kele ve kifwani ya bampasi ya mvula na mvula kansi ya lufwa ya mvula na mvula.—Kus 19:20; 20:14, 15; 21:8.

• Drakime.

  Na Masonuku ya Kigreki ya Bukristu, ngogo yai ke tubila mbongo ya kibende ya Bagreki; na ntangu yina yo vandaka bagrame 3,4. Na Masonuku ya Kiebreo, bo ke tubila mbongo ya kibende ya wolo ya nsungi ya bantu ya Persia mpi bo ke fwanisa yo ti dariki. (Neh 7:70; Mat 17:24)—Tala Bangindu ya Ngika B14.

E

• Edomi.

  Zina ya nkaka yina bo pesaka Ezau, mwana ya Izaki. Bana ya Ezau (Edomi) bakaka ntoto ya Seire, ntoto ya bangumba yina kele na kati ya Nzadi-Mungwa ya Kufwa mpi Golfe ya ‘Aqaba. Yo zabanaka na zina ya Edomi. (Kuy 25:30; 36:8)—Tala Bangindu ya Ngika B3 mpi B4.

• Efa.

  Kitesilu ya nene ya bima mpi zina ya kima yina bo ke tesilaka bima; bo vandaka kusadila yo sambu na kutesa bambuma. Yo vandaka kiteso mosi ti bati ya masa, yo yina yo vandaka balitre 22. (Kub 16:36; Eze 45:10)—Tala Bangindu ya Ngika B14.

• Efodi.

  Lele ya kele bonso tablie yina nganga-nzambi vandaka kulwata. Nganga-nzambi ya nene vandaka kulwata efodi ya kuswaswana; lele ya ntulu yina vandaka ti matadi 12 ya ntalu na zulu na yo. (Kub 28:4, 6)—Tala Bangindu ya Ngika B5.

• Efrate.

  Nzadi ya kuluta nda mpi ya kuluta mfunu na sudi-westi ya Azia, mpi nzadi mosi na kati ya banzadi zole ya nene ya Mezopotamia. Bo ke tubila yo na mbala ya ntete na Kuyantika 2:14 na kati ya banzadi iya ya Edeni. Mbala mingi bo ke bingaka yo “Nzadi.” (Kuy 31:21) Yo vandaka ndilu ya nordi ya teritware ya Izraele. (Kuy 15:18; Kus 16:12)—Tala Bangindu ya Ngika B2.

• Efrayimi.

  Zina ya mwana ya Yozefi ya zole; na nima yo kumaka zina ya dikanda mosi ya Izraele. Ntangu Izraele kabwanaka, Efrayimi, yina vandaka dikanda ya lukumu mingi, kumaka kumonisa kimfumu ya mvimba ya makanda kumi.—Kuy 41:52; Yer 7:15.

• Elule.

  Zina ya ngonda ya 6 ya kalandrie ya santu ya Bayuda mpi ya ngonda ya 12 ya kalandrie ya nsi-ntoto ntangu Bayuda katukaka na Babilonia. Yo ke yantika na kati-kati ya Augusti mpi yo ke kwenda tii na kati-kati ya Septembri. (Neh 6:15)—Tala Bangindu ya Ngika B15.

• Ermesi.

  Nzambi mosi ya Grese, mwana ya Zeusi. Na Listre, bo bingaka Polo Ermesi sambu na kufwanisa yandi ti nzambi yina; bo vandaka kuyindula nde nzambi yina kele kinati-nsangu ya banzambi mpi nzambi ya ke pesaka mayele ya kutuba mbote.—Bis 14:12.

• Erode.

  Zina ya dibuta yina vandaka kuyala Bayuda; Roma muntu vandaka kusola bo. Erode ya Nene vandaka muntu ya ntete; yandi zabanaka sambu yandi tungaka diaka tempelo ya Yeruzalemi mpi sambu yandi pesaka nsiku ya kufwa bana yonso sambu yandi vandaka kusosa kufwa Yezu. (Mat 2:16; Luk 1:5) Bo tulaka Erode Arkelausi mpi Erode Antipasi, bana ya Erode ya Nene, na kuyala bitini ya teritware ya tata na bo. (Mat 2:22) Antipasi vandaka kuyala kitini mosi ya ntoto, mpi bo vandaka kubinga yandi “ntotila.” Yandi muntu vandaka kuyala na bamvula tatu ti ndambu yina Kristu salaka kisalu na yandi ya kulonga mpi tii na nsungi yina Bisalu kapu 12 ke tubila. (Mar 6:14-17; Luk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Bis 4:27; 13:1) Na nima, wanzio ya Nzambi fwaka Erode Agripa I, mutekolo ya Erode ya Nene, na nima ya kuyala ntangu fioti. (Bis 12:1-6, 18-23) Mwana na yandi, Erode Agripa II, kumaka mfumu mpi yandi yalaka tii ntangu Bayuda kolaminaka Roma.—Bis 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

•  Etanimi.

  Zina ya ngonda ya nsambwadi ya kalandrie ya santu ya Bayuda mpi ya ngonda ya ntete ya kalandrie ya nsi-ntoto. Yo ke yantika na kati-kati ya Septembri mpi yo ke kwenda tii na kati-kati ya Oktobri. Ntangu Bayuda katukaka na Babilone, bo vandaka kubinga yo Tishri. (1Bn 8:2)—Tala Bangindu ya Ngika B15.

• Etiopia.

  Dikanda ya ntama na sudi ya Ezipte. Teritware na yo vandaka kitini ya sudi ya Ezipte ya bubu mpi kati-kati ya nordi ya Soudan ya bubu. Bantangu ya nkaka bo ke sadilaka ngogo yina na kisika ya ngogo ya Kiebreo “Kushi.”—Est 1:1.

F

• Farao.

  Titre yina bo pesaka bantotila ya Ezipte. Biblia ke tanga bazina ya bafarao tanu (Shishaki, So, Tiraka, Neko, mpi Ofra), kansi bo me tanga ve bazina ya bayina ya nkaka, tanga mpi bayina salaka mambu mingi ti Abrahami, Moize, mpi Yozefi.—Kub 15:4; Bar 9:17.

• Fatome.

  Kitesilu ya mudindu ya masa, yo kele bametre 1,8. (Bis 27:28)—Tala Bangindu ya Ngika B14.

• Filistia; bantu ya Filistia.

  Ntoto yina vandaka na sudi ya Izraele, bo kumaka kubinga yo Filistia. Bo vandaka kubinga bantu ya katukaka na Kreta yina vandaka kuzinga kuna nde bantu ya Filistia. Davidi tulaka bo na nsi ya kiyeka na yandi, kansi bo vandaka na kimpwanza mpi bo vandaka ntangu yonso bambeni ya Izraele. (Kub 13:17; 1Sa 17:4; Amo 9:7)—Tala Bangindu ya Ngika B4.

• Fulu.

  Kisika ya kukumisa bibende masa; bo vandaka kusadila yo mpi sambu na kuyoka bima ya tuma mpi bima ya nkaka ya ntoto. Na ntangu ya ntama, bo vandaka kusala bafulu na babriki to na matadi. Fulu ya kuyoka bima ya tuma, ya ntoto, mpi mpemba, bo ke bingaka yo mpi fulu ya tiya.—Kuy 15:17; Dan 3:17; Kus 9:2.

G

• Gehena.

  Zina ya Kigreki ya Muwanda ya Inomi; yo kele na sudi-westi ya Yeruzalemi ya ntama. (Yer 7:31) Bo tubaka na mutindu ya mbikudulu nde yo kele kisika yina bo ta losa bamvumbi. (Yer 7:32; 19:6) Kele ve ti nzikisa ya ke monisa nde bo vandaka kulosa bambisi to bantu na Gehena sambu bo zika ya moyo to bo mona mpasi. Yo yina kisika yina lenda monisa ve kisika ya kukonda kumonana yina bo ke monisaka mioyo ya bantu mpasi na tiya kimakulu. Kansi, Yezu ti balongoki na yandi sadilaka Gehena sambu na kumonisa ndola ya kimakulu ya “lufwa ya zole,” disongidila, lufwa ya mvula na mvula.—Kus 20:14; Mat 5:22; 10:28.

• Gera.

  Kitesilu yina kele grame 0,57. Yo me fwanana ti ndambu mosi na kati ya bandambu 20 ya shekele. (Lev 27:25)—Tala Bangindu ya Ngika B14.

• Gileadi.

  Na ntendula ya nkufi, ntoto ya ke butaka mingi na esti ya Nzadi ya Yordani yina kwendaka tii na nordi mpi na sudi ya Muwanda ya Yaboki. Bantangu ya nkaka bo sadilaka yo sambu na teritware ya mvimba ya Izraele yina kele na esti ya Yordani, kisika dikanda ya Rubeni, ya Gadi, mpi ndambu ya dikanda ya Manase vandaka kuzinga. (Kut 32:1; Yoz 12:2; 2Bn 10:33)—Tala Bangindu ya Ngika B4.

• Gititi.

  Ngogo ya miziki yina ntendula na yo me zabana ve, kansi yo ke monana nde yo me katuka na ngogo ya Kiebreo gath. Bantu ya nkaka ke yindulaka nde yo kele miziki yina bo ke yimbaka ti bankunga ya ke tadila kusala vinu, sambu ngogo gath ke tubilaka kikamuninu ya vinu.—Nk 81:Zulu.

• Grenade.

  Mbuma yai kele nene bonso mbuma ya pome; yo kele ti mpu ya kimfumu na nsuka na yo. Yo ke vandaka ti bambuma mingi ya me fuluka ti masa ya sukadi, konso mbuma ke vandaka ti tubambuma ya mbwaki-mpembe to ya mbwaki. Bima ya kukumisa nitu kitoko ya bo me sala bonso bagrenade vandaka na munoko ya kazaka ya kukonda maboko ya ble ya nganga-nzambi ya nene; yo vandaka mpi na bampu ya makunzi Yakini mpi Boazi yina vandaka na ntwala ya tempelo.—Kub 28:34; Kut 13:23; 1Bn 7:18.

• Guvernere.

  Yandi vandaka mfumu ya ntete ya provense yina Senat ya Roma vandaka kutwadisa. Yandi vandaka ti kiyeka na mambu ya kusambisa mpi ya kisoda; ata Senat vandaka kutadila bankanu na yandi, yandi vandaka ti kiyeka kuluta bantu yonso na provense yina.—Bis 13:7; 18:12.

H

• Hadesi.

  Ngogo ya Kigreki yina me fwanana ti ngogo ya Kiebreo “Sheole.” Bo ke balulaka yo “Maziamu” (na bisono ya nene), sambu  na kumonisa nde yo kele maziamu ya bantu yonso.—Tala MAZIAMU.

• Higayoni.

  Ngogo ya bo ke sadilaka sambu na kutwadisa miziki. Mutindu bo me sadila yo na Nkunga 9:16, yo lenda tendula kidare yina ke basisa ndinga ya kilo to kupema yina ke pusa bantu na kuyindulula.

• Hini..

  Kitesilu ya masa mpi zina ya kima yina bo ke tesilaka masa. Yo kele balitre 3,67, na kutadila mambu yina Yozefi muntu ya masolo ya ntama tubaka, hini mosi kele bakongi ya Atene zole. (Kub 29:40)—Tala Bangindu ya Ngika B14.

• Homere.

  Kitesilu ya bima ya kuyuma; yo me fwanana ti kore. Na kutadila nene ya bati, yo kele balitre 220. (Lev 27:16)—Tala Bangindu ya Ngika B14.

• Horebi; Ngumba ya Horebi.

  Ntoto ya bangumba yina kele na nziunga ya Ngumba ya Sinai. Zina ya nkaka ya Ngumba ya Sinai. (Kub 3:1; Kul 5:2)—Tala Bangindu ya Ngika B3.

I

• Ilirikume

  Provense mosi na nordi-westi ya Grese. Polo kwendaka tii kuna na kisalu na yandi ya kusamuna, kansi bo ke tuba ve kana yandi samunaka kuna to kana yandi kumaka kaka kukuma mpamba. (Bar 15:19)—Tala Bangindu ya Ngika B13.

• Izope.

  Nti mosi yina kele ti balutangu mpi matiti ya fioti; bo ke sadilaka yo sambu na kumwanga menga to masa na ntangu ya kukumisa bantu to bima bunkete. Mbala ya nkaka yo vandaka marjolene (Origanum maru; Origanum syriacum). Mutindu bo me sadila yo na Yoane 19:29, ziku yo vandaka marjolene yina bo me kangisa na lutangu to na dura, mutindu ya nkaka ya manioko (Sorghum vulgare), sambu nti yai lenda basisa lutangu ya nda; bo sadilaka yo sambu na kunata kinuka ya vinu ya ngani na munoko ya Yezu.—Kub 12:22; Nk 51:7.

• Izraele.

  Zina yina Nzambi pesaka Yakobi. Na nima yo kumaka zina ya bana na yandi yonso na konso ntangu yina. Mbala mingi bo vandaka kubinga bana ya bana 12 ya Yakobi nde bana ya Izraele, nzo ya Izraele, to bantu ya Izraele. Bo vandaka kusadila mpi Izraele bonso zina ya kimfumu ya nordi ya makanda kumi yina kabwanaka ti kimfumu ya sudi, mpi na nima bo sadilaka yo bonso zina ya Bakristu yina bo me tulaka mafuta, “Izraele ya Nzambi.”—Bag 6:16; Kuy 32:28; 2Sa 7:23; Bar 9:6.

K

• Kabi.

  Kitesilu ya bima ya kuyuma yina kele balitre 1,22, na kutadila nene ya bati. (2Bn 6:25)—Tala Bangindu ya Ngika B14.

• Ka-dibundu.

  Kimvuka ya bantu yina ke ndimaka dilongi mosi to ntwadisi mosi mpi ke landaka balukwikilu na bo mosi. Bo ke sadilaka yo sambu na bitini zole ya nene ya dibundu ya Bayuda, disongidila Bafarize ti Basaduse. Bantu yina kele ve Bakristu vandaka mpi kubinga Bukristu “ka-dibundu” to “ka-dibundu mosi ya bantu ya Nazareti,” ziku sambu bo vandaka kumona yo bonso kimvuka ya bantu yina yambulaka dibundu ya Bayuda. Nsuka-nsuka tumabundu basikaka na kati ya dibundu ya Bukristu; bo ke tubila na pwelele “kadibundu ya Nikola” na mukanda ya Kusonga.—Bis 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Kus 2:6; 2Pi 2:1.

• Kaisali.​—

  Zina ya dibuta mosi ya Roma yina kumaka titre ya bantotila ya Roma. Na Biblia, bo ke tubila Augusti, Tibere, ti Claude na bazina na bo, mpi ata bo ke tubila ve Nero na zina na yandi, zina yina ke tadila yandi mpi. Bo ke sadila mpi “Kaisali” na Masonuku ya Kigreki ya Bukristu sambu na kumonisa kiyeka yina kele ve ya basoda, to Leta.—Mar 12:17; Bis 25:12.

• Kaldea; Bantu ya Kaldea.

  Na luyantiku, yo vandaka insi mpi bantu yina vandaka kuzinga na ntoto yina kele na lweka ya nzadi ya Tigre mpi ya Efrate; na nima, bo vandaka kusadila bazina yai sambu na kutubila Babilonia ya mvimba mpi bantu na yo. Bangogo “Bantu ya Kaldea” ke tadila mpi kimvuka ya bantu yina me longukaka siansi, masolo ya ntama, bandinga, mpi astronomi kansi yo ke tadila mpi bayina ke sadilaka mazi mpi ke zabisaka makwisa na nsadisa ya bambwetete.—Esd 5:12; Dan 4:7; Bis 7:4.

• Kanana.

  Mutekolo ya Noa, mpi mwana ya iya ya Kami. Nsuka-nsuka, makanda 11 yina katukaka na Kanana vandaka kuzinga na ntoto yina kele na lweka ya esti ya Mediterane na kati-kati ya Ezipte ti Siria. Bo vandaka kubinga ntoto yina “insi ya Kanana.” (Lev 18:3; Kuy 9:18; Bis 13:19)—Tala Bangindu ya Ngika B4.

• Kase.

  Yo vandaka kukatuka na nti ya kase (Cinnamomum cassia), yina kele na kimvuka mosi ti nti ya sinamome. Bo vandaka  kusadila kase bonso mananasi mpi yo vandaka na kati ya bima yina bo vandaka kusadila sambu na kusala mafuta ya santu.—Kub 30:24; Nk 45:8; Eze 27:19.

• Kashe.

  Kima ya bo ke sadilaka sambu na kutula kidimbu (mbala mingi na ntoto ya tuma to na mafuta) yina ke monisa nde kima mosi kele ya muntu kapanda, yo kele ya masonga, to nde bantu me wakana. Bo vandaka kusala bakashe ya ntama na bima ya ngolo (ditadi, meno ya nzioko, to dibaya) yina kele ti bisono to bifwanisu ya kubaluka na zulu na yo. Bo ke sadilaka kashe na mutindu ya kifwani sambu na kima yina bo ke tuba nde yo kele ya kieleka, to bonso kidimbu ya ke songa nde yo kele ya yandi, to bonso kima yina bo me bumba to ya kinsweki.—Kub 28:11; Neh 9:38; Kus 5:1; 9:4.

• Kemoshi.

  Nzambi ya nene ya bantu ya Moabi.—1Bn 11:33.

• Kiarami.

  Ndinga yina bantekolo ya Semi vandaka kutuba; yo ke wakana mingi ti Kiebreo mpi yo ke sadilaka alfabe ya kiteso mosi ti Kiebreo. Bantu ya Arami bantu vandaka kutuba yo na luyantiku kansi na nima yo kumaka ndinga ya bansi mingi na mambu ya mumbongo mpi ya kusolula na kintinu ya Asiria mpi ya Babilonia. Yo vandaka mpi ndinga ya kisalu na Kintinu ya Persia. (Esd 4:7) Bo sonikaka ndambu ya mukanda ya Esdrasi, ya Yeremia, mpi ya Daniele na Kiarami.—Esd 4:8–6:18; 7:12-26; Yer 10:11; Dan 2:4b–7:28.

• Kibansala.

  Kisika ya mpenza ya kele ti lupangu yina kele na nziunga ya nzo-tenta; mpi kibansala mosi na kati ya bibansala ya mpenza ya kele ti bibaka yina kele na nziunga ya tempelo. Mesa-kimenga ya dikabu ya kuyoka vandaka na kibansala ya nzo-tenta mpi na kibansala ya kati ya tempelo. (Tala Bangindu ya Ngika B5, B8, B11.) Biblia ke tubila mpi bibansala ya banzo mpi ya banzo ya bantotila.—Kub 8:13; 27:9; 1Bn 7:12; Est 4:11; Mat 26:3.

• Kibongo.

  Yo ke tadila bibongo ya mbisi, yina bo vandaka kusadila bonso bima ya kunwila masa, bonso bima ya kutudila mafuta, bonso bima ya kutudila tinta mpi mafuta ya kupakula, mpi bonso kima ya kubudila miziki to kima ya kupesila nsangu. (1Sa 16:1, 13; 1Bn 1:39; Eze 9:2) Mbala mingi bo ke sadilaka “kibongo” na mutindu ya kifwani sambu na kutubila ngolo, bitumba, mpi kununga.—Kul 33:17; Mik 4:13; Zek 1:19.

• Kidimbu.

  Kima, diambu, dikambu, to mutindu ya kuyituka ya kusala mambu yina kele ti ntendula mpi yina ke monisa kima ya nkaka, ya sesepi yai to ya bilumbu ke kwisa.—Kuy 9:12, 13; 2Bn 20:9; Mat 24:3; Kus 1:1.

• Kidimbu ya santu ya kudipesa.

  Kinzanza ya ke sema ya wolo ya kukonda kuvukisa ti kima ya nkaka yina bo me sonikaka na zulu na yo na Kiebreo nde, “Busantu Kele ya Yehowa.” Bo vandaka kutula yo na ntwala ya tirbani ya nganga-nzambi ya nene. (Kub 39:30)—Tala Bangindu ya Ngika B5.

• Kiebreo.

  Ndinga ya Baebreo. Na ntangu ya Yezu, ndinga ya Kiebreo vandaka ti bangogo mingi ya Kiarami mpi yo vandaka ndinga yina Yezu ti balongoki na yandi vandaka kutuba.—Bis 26:14.

• Kigreki.

  Ndinga yina bantu ya Grese ke tubaka.

• Kikamuninu ya vinu.

  Mbala mingi mabulu zole ya bo me timuna na kalkere yina me salama yo mosi, dibulu mosi kele na zulu ya dibulu ya nkaka, mpi nzila mosi ke vukisaka yo. Ntangu bo ke tuta bambuma ya vinu na dibulu ya zulu, masa ya sukadi ke kulumuka na dibulu ya nsi. Bo ke sadilaka ngogo yina na mutindu ya kifwani sambu na kutubila lusambisu ya Nzambi.—Yez 5:2; Kus 19:15.

• Kilumbu ya Kufika Masumu.

  Kilumbu ya santu ya kuluta mfunu sambu na bantu ya Izraele; bo ke bingaka yo mpi Yom Kippur (yo me katuka na ngogo ya Kiebreo yohm hak·kip·pu·rimʹ, “kilumbu ya kufika”); bo vandaka kusala yo na Etanimi 10. Yai kilumbu mosi mpamba ya mvu yina nganga-nzambi ya nene vandaka kukota na Kisika ya Kuluta Santu ya nzo-tenta. Kuna yandi vandaka kupesa menga ya bimenga sambu na masumu na yandi, masumu ya Balevi ya nkaka, mpi masumu ya bantu. Yo vandaka ntangu ya lukutakanu ya santu mpi ya kubuya madia; yo vandaka mpi kisabatu, ntangu ya kubuya kusala bisalu ya bo ke salaka mbala na mbala.—Lev 23:27, 28.

• Kilumbu ya Kusambisa.

  Kilumbu to nsungi ya sikisiki ntangu Nzambi ta sambisa bimvuka ya bantu, makanda, to bantu yonso. Ziku yo ta vanda ntangu yina bo ta fwa  bantu yina bo ta zengila nkanu ya lufwa, to kusambisa lenda pesa bantu ya nkaka dibaku ya kuguluka mpi ya kubaka luzingu ya mvula na mvula. Yezu Kristu ti bantumwa na yandi tubilaka “Kilumbu ya Kusambisa” yina ke kwisa yina ta tadila kaka ve bantu yina kele na luzingu kansi mpi bantu yina me fwaka ntama.—Mat 12:36.

• Kima yina vandaka bonso nkalu.

  Kima yina vandaka na zulu ya dikunzi sambu na kukumisa yo kitoko. Makunzi zole Yakini mpi Boazi vandaka na ntwala ya tempelo ya Salomo. (1Bn 7:16)—Tala Bangindu ya Ngika B8.

• Kimbangi.

  Mbala mingi “Kimbangi” ke tubila Bansiku Kumi yina bo sonikaka na matadi zole yina bo pesaka Moize.—Kub 31:18.

• Kimenga.

  Dikabu yina muntu me pesa Nzambi sambu na kumonisa ntonda, kundima kifu, to kuvutula bangwisana ya mbote ti yandi. Yantika na Abele, bantu vandaka kupesa bimenga ya luzolo ya mbote ya mutindu na mutindu, tanga mpi bambisi, tii kuna kuwakana ya Nsiku ya Moize kumisaka yo kima yina bantu fwete pesa. Bimenga ya bambisi vandaka diaka ve na mfunu ntangu Yezu pesaka luzingu na yandi bonso kimenga ya kukuka, kansi Bakristu ke landaka kupesa Nzambi bimenga ya kimpeve.—Kuy 4:4; Ebr 13:15, 16; 1Yn 4:10.

• Kimfumu ya Nzambi.

  Bo ke sadilaka bangogo yina mingi-mingi sambu na luyalu ya Nzambi yina kimfumu ya Mwana na yandi, Kristu Yezu ke monisa.—Mat 12:28; Luk 4:43; 1Bk 15:50.

• Kindoki.

  Kusadila ngolo yina bantu ke ndimaka nde yo me katuka na bampeve ya mbi.—2Bs 33:6.

• Kingana.

  Kutuba ya mayele to disolo ya nkufi yina ke pesa dilongi to ke tubila kieleka mosi ya nene na bangogo fioti. Kingana ya Biblia lenda vanda diambu to ngiufula ya mpasi. Kingana ke tubilaka kieleka na mutindu ya pwelele, mbala mingi na mutindu ya kifwani. Bingana ya nkaka me kumaka kutuba ya kuseka to ya kuvweza sambu na bantu ya nkaka.—Lon 12:9; 2Pi 2:22.

• Kinsweki ya santu.

  Kitini mosi ya lukanu ya Nzambi yina me katukaka na Nzambi; yandi me bumbaka yo tii na ntangu na yandi mosi, mpi yandi ke zabisaka yo kaka na bantu yina yandi ke solaka na kuzabisa yo.—Mar 4:11; Kol 1:26.

• Kinwaninu.

  Bilele ya kuditanina yina basoda vandaka kulwata, disongidila, mpu, kinkutu ya kibende, mukaba, bima ya kutanina makulu, mpi kitaninu ya nene.—1Sa 31:9; Efe 6:13-17.

• Kipupa.

  Maladi yina ke panzanaka nswalu; yo lenda mwangana ntinu kibeni mpi kufwa bantu. Mbala mingi yo ke vandaka ndola ya Nzambi.—Kut 14:12; Eze 38:22, 23; Amo 4:10.

• Kipiku.

  Kima yina muntu ya kele na mfuka me simbisa muntu yina me defisa yandi kima bonso kidimbu ya ke monisa nde yandi ta futa mfuka yina. Bo vandaka kubinga yo mpi kidimbu. Nsiku ya Moize vandaka ti mambu ya ke tubila bakipiku sambu na kutanina mambote ya bansukami mpi ya bantu ya kukonda lutaninu ya insi na bo.—Kub 22:26; Eze 18:7.

• Kisabatu.

  Yo me katuka na ngogo ya Kiebreo yina ke tendula “kupema; kuyambula.” Yo kele kilumbu ya nsambwadi ya mposo ya Bayuda (yo ke yantikaka na kudinda ya ntangu na Kitanu mpi yo ke sukaka na kudinda ya ntangu na Mposo). Bo vandaka kubinga mpi bilumbu ya nkaka ya nkinsi na mvula, yika mpi mvula ya 7 mpi ya 50, nde bisabatu. Na kilumbu ya Kisabatu, bo vandaka ve kusala ata kisalu mosi kansi banganga-nzambi mpamba vandaka kusala na kisika ya santu. Na mvula ya Kisabatu, bo vandaka kubundula ve ntoto mpi bo vandaka kupusa ve bampangi na bo Baebreo na kufuta bamfuka na bo. Na Nsiku ya Moize, bansiku ya ke tadila Kisabatu vandaka ya bukati-kati, kansi malembe-malembe bantwadisi ya mabundu yikaka bansiku ya nkaka, yo yina na bilumbu ya Yezu bantu vandaka kumona mpasi na kuzitisa yo.—Kub 20:8; Lev 25:4; Luk 13:14-16; Kol 2:16.

• Kisika ya Kuluta Santu.

  Suku ya kati kibeni ya nzo-tenta mpi ya tempelo, kisika bo vandaka kubumba sanduku ya kuwakana; bo vandaka mpi kubinga yo Kisika ya Santu ya Bisika ya Santu. Katula Moize, nganga-nzambi ya nene mpamba muntu vandaka ti nswa ya kukota na Kisika ya Kuluta Santu; yandi vandaka kukota kuna kaka na Kilumbu ya Kufika Masumu ya konso mvula.—Kub 26:33; Lev 16:2, 17; 1Bn 6:16; Ebr 9:3.

• Kisika ya kunanguka.

  Kisika ya lusambu yina vandaka mbala mingi na zulu ya mwa-ngumba,  ya ngumba, to estrade yina bantu me salaka. Ata bantangu ya nkaka bo vandaka kusadila bisika ya kunanguka sambu na kusambila Nzambi, mbala mingi yo kele na kuwakana ti lusambu ya mimpani ya banzambi ya luvunu.—Kut 33:52; 1Bn 3:2; Yer 19:5.

• Kisika ya Kusambisa.

  Mbala mingi yo vandaka estrade yina vandaka na nganda; yo vandaka ti bimatilu; bamfumu vandaka kuvanda na kisika yina sambu na kutubila bantu mpi kuzabisa bankanu na bo. Bangogo “kisika ya kusambisa ya Nzambi” mpi “kisika ya kusambisa ya Kristu” ke monisa ngidika ya Yehowa me bakaka sambu na kusambisa bantu.—Bar 14:10; 2Bk 5:10; Yoa 19:13.

• Kisalu ya santu.

  Kisalu yina kele santu, sambu yo kele na kuwakana ya ngolo ti lusambu yina muntu ke sadilaka Nzambi.—Bar 12:1; Kus 7:15.

• Kisika ya santu.

  Mbala mingi, yo kele kisika yina bo me tula na kingenga sambu na lusambu. Kansi, mbala mingi kibeni yo ke monisaka nzo-tenta to tempelo ya Yeruzalemi. Bo ke sadilaka mpi bangogo yina sambu na kutubila kisika yina Nzambi ke zingaka na zulu.—Kub 25:8, 9; 2Bn 10:25; 1Bs 28:10; Kus 11:19.

• Kisika ya Santu.

  Kitini ya ntete mpi ya nene kibeni ya nzo-tenta to ya tempelo, mpi yo me swaswana ti kitini ya kati kibeni, Kisika ya Kuluta Santu. Na nzo-tenta, kima ya wolo ya kutudila minda, mesa-kimenga ya wolo ya ndumbu, mesa ya mampa ya kumonisa, mpi bisadilu ya wolo vandaka na Kisika ya Santu; na tempelo, mesa-kimenga ya wolo, bima ya wolo kumi ya kutudila minda, mpi bamesa kumi ya mampa ya kumonisa vandaka na kati na yo. (Kub 26:33; Ebr 9:2)—Tala Bangindu ya Ngika B5 mpi B8.

• Kislevi.

  Zina ya ngonda ya uvwa ya kalandrie ya santu ya Bayuda mpi ya ngonda ya tatu ya kalandrie ya nsi-ntoto ntangu Bayuda katukaka na Babilone. Yo ke yantika na kati-kati ya Novembri mpi yo ke kwenda tii na kati-kati ya Desembri. (Neh 1:1; Zek 7:1)—Tala Bangindu ya Ngika B15.

• Kitadi.

  Kima yina Insi to mfumu mosi ke pesa Insi to mfumu ya nkaka bonso kidimbu ya ke monisa bulemfu, sambu na kuvanda na ngemba ti yandi to kubaka lutaninu. (2Bn 3:4; 18:14-16; 2Bs 17:11) Bo ke sadila mpi ngogo yina sambu na mpaku yina bo ke lombaka bantu.—Neh 5:4; Bar 13:7.

• Kitamina ya misapi.

  Kitesilu ya nda; nda na yo kele kiteso ya kitamina yina kele na kati ya nsuka ya musapi ya nene mpi nsuka ya musapi ya fioti kana muntu me kangula diboko. Na kutadila diboko yina kele nda basantimetre 44,5, kitamina ya misapi kele basantimetre 22,2. (Kub 28:16; 1Sa 17:4)—Tala Bangindu ya Ngika B14.

• Kiteki; Lusambu ya biteki.

  Kiteki kele kifwanisu ya kima mosi, ya masonga to ya bangindu mpamba, yina bantu lenda sadila na lusambu. Lusambu ya biteki kele kuzitisa, kuzola, to kusambila kiteki.—Nk 115:4; Bis 17:16; 1Bk 10:14.

• Korayi.

  Kima mosi ya ngolo yina kele bonso ditadi; yo ke salamaka na mikwa ya tu-bambisi ya nzadi-mungwa. Yo ke vandaka na nzadi-mungwa mpi yo kele na mikubu mingi, mu mbandu mbwaki, mpembe, mpi ndombe. Bakorayi vandaka mingi kibeni na Nzadi-Mungwa ya Mbwaki. Na ntangu ya ntama, bakorayi ya mbwaki vandaka na mfunu mingi mpi bo vandaka kusadila yo sambu na kusala mayaka ti bima ya nkaka ya kukumisa nitu kitoko.—Bin 8:11.

• Kore.

  Kitesilu ya bima ya kuyuma mpi ya masa. Yo kele balitre 220, na kutadila nene ya bati. (1Bn 5:11)—Tala Bangindu ya Ngika B14.

• Kristu.

  Zina ya Yezu; yo me katuka na ngogo ya Kigreki Khri·stosʹ, mpi yo me fwanana ti ngogo ya Kiebreo yina bo ke balulaka “Mesia,” to “Muntu ya Bo Me Tula Mafuta.”—Mat 1:16; Yoa 1:41.

• Kubalula ntima.

  Na mutindu Biblia ke sadilaka yo, yo ke tendula kusoba mabanza yina ke kwenda nzila mosi ti kuwa mawa sambu na mutindu yina muntu vandaka kuzinga ntete, sambu na mambu ya mbi, to sambu na kima yina yandi me sala ve. Kubalula ntima ya kieleka ke butaka mbuma, disongidila kusoba mutindu ya kusala mambu.—Mat 3:8; Bis 3:19; 2Pi 3:9.

• Kubula.

  Yo kele ndola ya mutindu mosi buna. Na Masonuku ya Kigreki ya Bukristu, yo ke tadila kubula muntu fimbu yina vandaka ti mazita to ti bima ya nsongi na bansuka na yo.—Mat 20:19; Yoa 19:1.

• Kubuya madia.

  Kubuya madia yonso na nsungi mosi ya sikisiki. Bantu ya Izraele  vandaka kubuya madia na Kilumbu ya Kufika Masumu, na bantangu ya mpasi, mpi ntangu bo vandaka na mfunu ya lutwadisu ya Nzambi. Bayuda vandaka kubuya madia mbala iya konso mvula sambu na kuyibuka mambu ya mpasi ya disolo na bo. Bo ke lombaka ve nde Bakristu kubuya madia.—Esd 8:21; Yez 58:6; Luk 18:12.

• Kudia ndefi.

  Kuzenga kieleka nde diambu mosi ya muntu me tuba kele kieleka, to lusilu ya masonga nde muntu ta sala to yandi ta sala ve kima mosi buna. Mbala mingi yo kele lusilu yina muntu me sala na muntu yina me luta yandi, mingi-mingi na Nzambi. Yehowa diaka ndefi sambu na kukumisa ngolo kuwakana yina yandi salaka ti Abrahami.—Kuy 14:22; Ebr 6:16, 17.

• Kufika masumu.

  Na Masonuku ya Kiebreo, diambu yai vandaka kuwakana ti bimenga yina bo vandaka kupesa sambu na kusadisa bantu na kukwenda pene-pene ya Nzambi mpi kusambila yandi. Na ntangu ya Nsiku ya Moize, bo vandaka kupesa bimenga, mingi-mingi na Kilumbu ya Kufika Masumu ya konso mvula, sambu na kuwakanisa bantu ti Nzambi ata bantu ya nkaka mpi dikanda ya mvimba salaka masumu. Bimenga yina vandaka kumonisa kimenga ya Yezu, yina fikaka masumu ya bantu mbala mosi kimakulu mpi yo pesaka bo nzila ya kuwakana diaka ti Yehowa.—Lev 5:10; 23:28; Kol 1:20; Ebr 9:12.

• Kukala.

  Na bisika ya nkaka na Masonuku ya Kigreki ya Bukristu, ngogo yai ke tendula kukala ya kimfumu ya Yezu Kristu katuka na ntangu yina bo me tula yandi kukonda kumonana na kiti ya kimfumu bonso Ntotila yina kele Mesia tii na bilumbu ya nsuka ya ngidika yai ya bima. Kukala ya Kristu kele ve kaka kukwisa yina ke landana ti kuvutuka ya ntinu-ntinu; kansi yo ke baka nsungi mosi ya sikisiki.—Mat 24:3.

• Kukangama na Nzambi.

  Kuzitisa, kusambila, mpi kusadila Yehowa Nzambi, ti kwikama sambu na luyalu na yandi ya ntoto ya mvimba.—1Tm 4:8; 2Tm 3:12.

• Kukolama.

  Ngogo yai ya Kigreki (a·po·sta·siʹa) me katuka na kisongi-diambu yina ke tendula “kuvanda ntama ti.” Ngogo yina ke tendula “kutina, kuyambula.” Na Masonuku ya Kigreki ya Bukristu, bo me sadila “kukolama” ntete-ntete sambu na kutubila bantu yina ke yambula lusambu ya kieleka.—Bin 11:9; Bis 21:21; 2Te 2:3.

• Kukonda bunkete.

  Yo lenda tadila kuvanda mvindu na nitu to kufwa bansiku ya bikalulu ya mbote. Kansi mbala mingi na Biblia, ngogo yina ke tubilaka mambu yina kele ve mbote, to bunkete, na kutadila Nsiku ya Moize. (Lev 5:2; 13:45; Mat 10:1; Bis 10:14; Efe 5:5)—Tala BUNKETE.

• Kukonda Levire.

  Yo ke tubila dimpa yina bo me sala kukonda levire.—Kul 16:3; Mar 14:12; 1Bk 5:8.

• Kukwenda na insi ya nkaka.

  Kukula muntu na insi na yandi; mbala mingi bantu yina me botula insi bantu vandaka kusala yo. Ngogo yai ya Kiebreo ke tendula “kukwenda.” Bo nataka bantu ya Izraele mingi na insi ya nkaka mbala zole. Bantu ya Asiria nataka kimfumu ya nordi ya makanda kumi na insi na bo, mpi na nima bantu ya Babilonia nataka kimfumu ya sudi ya makanda zole na insi na bo. Bantu yina bikalaka na ntangu bo nataka bantu ya Izraele mbala yina zole na bansi ya nkaka vutukaka na insi na bo na luyalu ya Sirusi, mfumu ya Persia.—2Bn 17:6; 24:16; Esd 6:21.

• Kulokuta bima yina me bikala na bilanga.

  Kulokuta konso kima yina bantu ya ke katula bima na bilanga me bikisa na luzolo yonso to ve na nima. Nsiku ya Moize vandaka kulomba bantu na kukatula ve bima yonso yina kele na bansongi ya bilanga na bo mpi na kubaka ve bambuma to bisuka yonso ya vinu. Nzambi pesaka bansukami, bantu ya mpasi, banzenza, bana yina me konda batata, mpi mifwidi ya bankento nswa ya kulokuta bima yina vandaka kubikala na nima ya kukatula bima na bilanga.—Rut 2:7.

• Kusala mbi; Mbi.

  Kana muntu me sala mbi, yandi me fwa nsiku. Yo kele kiteso mosi ti “disumu” na Biblia.—Nk 51:3; Bar 5:14.

• Kutula maboko.

  Bo vandaka kutula muntu maboko sambu na kutula yandi na kisalu ya mfunu to kusola yandi sambu bo sakumuna yandi, bo belula yandi, to bo pesa yandi dikabu ya mpeve santu. Bantangu ya nkaka bo vandaka kutula bambisi maboko na ntwala nde bo tambika yo.—Kub 29:15; Kut 27:18; Bis 19:6; 1Tm 5:22.

• Kutula mafuta.

  Bangogo yai ya Kiebreo ke tendula ntete-ntete “kupakula kima yina kele bonso masa.” Bo vandaka kutula muntu to kima mafuta sambu na kumonisa nde bo me pesa yo sambu na kisalu ya mfunu. Na Masonuku ya Kigreki ya Bukristu,  bo ke sadila mpi bangogo yina sambu na kutubila mutindu mpeve santu tiamukaka na zulu ya bantu yina bo solaka sambu bo vanda ti kivuvu ya kukwenda na zulu.—Kub 28:41; 1Sa 16:13; 2Bk 1:21.

• Kututa bambuma; kisika ya kututa bambuma.

  Bo vandaka kusala yo na maboko ti nti, to kana bambuma kele mingi kibeni, bo vandaka kusadila bisadilu ya nkaka, mu mbandu bima to makulu ya pusu-pusu ya kuniatila bambuma, yina bambisi vandaka kubenda. Kisadilu yina vandaka kuluta na zulu ya bambuma yina bo tululaka na kisika yina; mbala mingi yo vandaka kisika ya kipala-pala yina vandaka na zulu kibeni kisika mupepe ke lutaka mingi.—Lev 26:5; Yez 41:15; Mat 3:12.

• Kuvanda na mawa.

  Mutindu ya kumonisa ntantu kana muntu me fwa to kana muntu me kutana ti mambu ya nkaka ya mpasi. Na ntangu ya ntama, bantu vandaka ti kikalulu ya kuvanda na mawa na nsungi mosi buna. Katula kudila na ndinga ya ngolo, bantu yina kele na mawa vandaka kulwata bilele ya sipesiali, kutula mfututu na ba-ntu, kupasula bilele, mpi kudibula ba-ntulu. Bantangu ya nkaka na mafwa, bo vandaka kubinga bantu ya bo ke futaka sambu na kudila.—Kuy 23:2; Est 4:3; Kus 21:4.

• Kuwakana.

  Ngwisana to kontra yina Nzambi me sala ti bantu to yina bimvuka zole ya bantu me sala sambu na kusala to kubuya kusala kima mosi. Bantangu ya nkaka kimvuka mosi mpamba muntu vandaka ti kisalu ya kulungisa mambu yina (kuwakana yina kimvuka mosi me sala, yina vandaka mingi-mingi lusilu). Bantangu ya nkaka yo vandaka kulomba nde bimvuka yonso zole kulungisa mambu yina (kuwakana yina bimvuka yonso zole me sala). Katula bangwakana yina Nzambi salaka ti bantu, Biblia ke tubila mpi bangwakana na kati ya bantu, mabuta, makanda, to bimvuka ya bantu. Na kati ya bangwakana yina kele ti bupusi ya mingi, beto lenda tanga kuwakana yina Nzambi salaka ti Abrahami, ti Davidi, ti dikanda ya Izraele (kuwakana ya Nsiku), mpi ti Izraele ya Nzambi (kuwakana ya mpa).—Kuy 9:11; 15:18; 21:27; Kub 24:7; 2Bs 21:7..

• Kuwakana ti Nzambi..

  —Tala KUFIKA MASUMU.

• Kuyilama.​—

  Zina ya kilumbu yina kele na ntwala ya Kisabatu; kilumbu yina Bayuda vandaka kuyidika mambu yina me fwana. Yo vandaka kusuka na kudinda ya ntangu na kilumbu yina beto ke bingaka bubu yai Kitanu; ebuna Kisabatu vandaka kuyantika na ntangu yina. Kilumbu ya Bayuda ke yantikaka na nkokila mpi yo ke sukaka na nkokila.—Mar 15:42; Luk 23:54.

L

• Lanse.

  Nsinga ya mpusu ya mbisi to nsinga ya bo me sala ti misisa ya bambisi, matiti ya nda, to nsuki. Kitini na yo ya nene ya kati-kati ke simbaka kima ya bo fwete losa, mbala mingi ditadi. Bo vandaka kukanga nsuka mosi ya lanse na diboko to kisika diboko ke kondamaka, ebuna bo vandaka kusimba nsuka ya nkaka na diboko mpi bo vandaka kuyambula yo ntangu bo vandaka kubula lanse. Makanda ya ntama vandaka kusadila lanse na bitumba.—Baz 20:16; 1Sa 17:50.

• Lele ya ntulu.

  Poshi ya vandaka ti mayaka yina nganga-nzambi ya nene ya Izraele vandaka kulwata na ntima na yandi konso ntangu ya yandi vandaka kukota na Kisika ya Santu. Bo vandaka kubinga yo “lele ya ntulu sambu na kusambisa” sambu yo vandaka ti Urimi mpi Tumimi, yina bo vandaka kusadila sambu na kumonisa bankanu ya Yehowa. (Kub 28:15-30)—Tala Bangindu ya Ngika B5.

• Lepre; Muntu ya lepre.

  Maladi ya ngolo ya mpusu ya nitu. Na Masonuku, lepre kele ve kaka maladi yina me zabana na zina yina bubu yai, sambu yo vandaka kusimba ve kaka bantu kansi yo vandaka kusimba mpi bilele ti banzo. Muntu yina ke bela maladi ya lepre bo ke bingaka yandi muntu ya lepre.—Lev 14:54; Luk 5:12.

• Leptoni.

  Na ntangu ya Masonuku ya Kigreki ya Bukristu, yo kele mbongo ya kibende ya kwivre to ya bronze ya kuluta fioti ya Bayuda. Bambalula ya nkaka ya Biblia ke balulaka yo nde “mite.” (Mar 12:42; Luk 21:2; banoti)—Tala Bangindu ya Ngika B14.

• Leviatani.

  Mbisi yina bo ke wakanisaka mbala mingi ti masa; ziku yo kele kigangwa mosi buna yina ke zingaka na masa. Na Yobi 3:8 mpi 41:1, yo ke monana nde yo ke tubila ngandu to kigangwa ya nkaka ya nene mpi ya ngolo mingi yina ke zingaka na masa. Na Nkunga 104:26, yo lenda vanda mutindu mosi ya balene. Bo ke sadila yo na mutindu ya kifwani na bisika ya nkaka  mpi bo ke wakanisa yo ve ata ti mbisi mosi.—Nk 74:14; Yez 27:1.

• Levi; Mulevi.

  Mwana ya tatu yina Yakobi butaka ti Lea; dikanda yina bo pesaka zina na yandi. Bana na yandi tatu bantu salaka bimvuka ya nene yina bo ke bingaka nde kinganga-nzambi ya Balevi. Bantangu ya nkaka, ngogo “Balevi” ke tubilaka dikanda ya mvimba, kansi mbala mingi bo ke katulaka dibuta ya Aroni, yina vandaka dibuta ya kinganga-nzambi. Dikanda ya Levi bakaka ve dikabu ya ntoto na Ntoto ya Lusilu kansi bo pesaka bo bambanza 48 na kati ya bandilu ya ntoto yina bo kabudilaka makanda ya nkaka.—Kul 10:8; 1Bs 6:1; Ebr 7:11.

• Levire.

  Kima yina bo ke yikaka na poto-poto to na masa sambu yo mvimba; mingi-mingi ndambu ya poto-poto ya me vimba yina bo bakaka na poto-poto ya ntete mpi bo bumbaka. Bo ke sadilaka yo mbala mingi na Biblia sambu na kumonisa disumu to kubeba; bo ke sadilaka yo mpi sambu na kumonisa kuyela ya kubumbana mpi yina ke monana ve.—Kub 12:20; Mat 13:33; Bag 5:9.

• Logi.

  Kitesilu ya kuluta fioti ya masa yina Biblia ke tubila. Na Talmude ya Bayuda, bo ke tuba nde yo kele ndambu mosi na kati ya bandambu 12 ya hini; yo yina kana beto tadila diambu yina, logi mosi kele 0,31 litre. (Lev 14:10)—Tala Bangindu ya Ngika B14.

• Lubungi.

  Konso maladi ya banti yina ke katukaka na buboko. Bantu ya nkaka ke tubaka nde lubungi yina Biblia ke tubilaka kele lubungi ya ndombe (Puccinia graminis).—1Bn 8:37.

• Lufutumuku.

  Kutelama na lufwa. Na kisina, ngogo ya Kigreki a·naʹsta·sis ke tendula “kutombuka; kutelama.” Biblia ke tubilaka balufutumuku uvwa, tanga mpi mutindu Yehowa Nzambi futumunaka Yezu. Ata Eliya, Elisha, Yezu, Piere, mpi Polo futumunaka mpi bantu; yo kele pwelele nde bo salaka bimangu yai yonso na ngolo ya Nzambi. Lufutumuku ya “bantu ya lunungu ti bantu ya kukonda lunungu” yina ta salama na ntoto kele mfunu sambu na lukanu ya Nzambi. (Bis 24:15) Biblia ke tubilaka mpi lufutumuku sambu na kukwenda na zulu; yo ke bingaka yo lufutumuku ya “ntete,” mpi yo ke tadila bampangi ya Yezu yina bo me tulaka mafuta.—Fil 3:11; Kus 20:5, 6; Yoa 5:28, 29; 11:25.

• Lukengi.

  Bo me sadila ngogo yai sambu na kutubila banti mingi yina ke yelaka mbala mingi na bisika ya masa-masa. Arundo donax kele nti yina bo ke tubila na bambandu mingi. (Yob 8:11; Yez 42:3; Mat 27:29; Kus 11:1)—Tala LUKENGI YA KUTESILA.

• Lukengi ya kutesila.

  Lukengi ya kutesila vandaka nda maboko sambanu. Na kutadila diboko yina bantu vandaka kusadila mingi, yo kele bametre 2,67; na kutadila diboko ya nda, yo kele bametre 3,11. (Eze 40:3, 5; Kus 11:1)—Tala Bangindu ya Ngika B14.

• Lukutakanu.

  Kimvuka ya bantu yina me wakana mpi me vukana. Na Masonuku ya Kiebreo, ngogo yai ke tubila mbala mingi balukutakanu ya bantu ya Izraele sambu na bankinsi ya lusambu to mambu yina kele mfunu mingi sambu na insi na bo.—Kul 16:8; 1Bn 8:5.

• Lunungu.

  Na Masonuku, yo kele mambu yina kele mbote na kutadila minsiku ya Nzambi ya mambu ya mbote mpi ya mbi.—Kuy 15:6; Kul 6:25; Bin 11:4; Sef 2:3; Mat 6:33.

• Lupetu ya kutudila kidimbu.

  Lupetu mosi yina bo vandaka kulwata na musapi to kutula na nsinga, ziku na nkingu. Bo ke bingaka yo mpi lupetu ya kutudila kidimbu; yo vandaka kidimbu ya kiyeka yina mfumu mosi kele na yo. (Kuy 41:42)—Tala KASHE.

• Lusilu.

  Dilaka yina muntu me pesa Nzambi nde yandi ta sala diambu mosi, ta pesa dikabu, ta sala kisalu mosi buna, to ta buya kusala mambu yina nsiku ke buyisaka ve. Yo ke vandaka kiteso mosi ti ndefi.—Kut 6:2; Lon 5:4; Mat 5:33.

• Lusingu.

  Kubangisa to kutuba mambu ya mbi sambu na muntu to kima. Yo me swaswana ti kutumba to makasi ya ngolo. Mbala mingi lusingu kele kutuba diambu yina ta natila muntu mpasi kana yandi sala kima mosi buna to kutuba na ntwala diambu ya mbi yina ta bwila muntu; kana Nzambi to mfumu mosi muntu me tuba yo, yo ke vandaka bonso mbikudulu.—Kuy 12:3; Kut 22:12; Bag 3:10.

• Luyotisu.

  Kukatula mpusu yina ke vandaka na zulu ya nitu ya kibakala. Yo vandaka nsiku yina Abrahami ti bana na yandi fwete lungisa, kansi yo kele ve kima yina bo ke lombaka nde Bakristu kulungisa. Bo ke sadilaka yo mpi na mutindu ya kifwani na bisika mingi ya nkaka.—Kuy 17:10; 1Bk 7:19; Fil 3:3.

 M

• Mabaya.

  Kima ya bo vandaka kukanga bantu mpi kupesa bo ndola. Bima ya nkaka vandaka kukanga kaka makulu, kansi ya nkaka diaka vandaka kukanga nitu na mutindu mosi ya mbi, ziku yo vandaka kukanga makulu, maboko, mpi nkingu.—Yer 20:2; Bis 16:24.

• Madia ya Nkokila ya Mfumu.

  Madia ya kieleka yina bo ke sadilaka mampa ya kukonda levire mpi vinu bonso bidimbu ya nitu mpi ya menga ya Kristu; lusungiminu ya lufwa ya Yezu. Sambu yo kele nkinsi yina Masonuku ke lombaka Bakristu na kusala, yo me fwana mpi nde bo binga yo “Lusungiminu.”—1Bk 11:20, 23-26.

• Mahalati.

  Ziku yo kele ngogo ya miziki; yo kele na bangogo yina kele na zulu ya Nkunga 53 mpi 88. Yo lenda vanda nde yo ke wakana ti kisongi-diambu mosi ya Kiebreo yina ke tendula “kulemba; kubela.” Yo yina, yo ke monisa kuyimba ti kiadi mpi mawa, mpi yo ke wakana ti bangogo ya mawa ya bankunga zole yina.

• Makabu ya kuyoka.

  Kimenga ya mbisi yina bo yokaka na mesa-kimenga bonso dikabu ya mvimba na Nzambi; nsambidi vandaka kubumba ve ata kitini mosi ya mbisi yina (ngombe, dimeme, nkombo ya bakala, diyembe, to mwana ya pizio).—Kub 29:18; Lev 6:9.

• Makabu ya mawa.

  Makabu ya bo vandaka kupesa sambu na kusadisa muntu yina kele ti mfunu ya lusadisu. Bo ke tubila yo ve mbala mosi na Masonuku ya Kiebreo, kansi Nsiku pesaka bantu ya Izraele bantuma ya sikisiki ya ke tadila mukumba na bo na ntwala ya bansukami.—Mat 6:2.Makangu. Nkento ya zole; mbala mingi yandi vandaka mpika ya nkento.—Kub 21:8; 2Sa 5:13; 1Bn 11:3.

• Makwela ya kisemeki.

  Kinkulu yina bo kotisaka na nima na Nsiku ya Moize; yo vandaka kulomba nde bakala mosi kukwela nkento ya mpangi na yandi ya bakala yina me fwa mpi me bikisa ve bana sambu bo buta bana sambu na kutanina dikanda ya mpangi na yandi.—Kuy 38:8; Kul 25:5.

• Makunzi ya Salomo.

  Yo vandaka na tempelo na bilumbu ya Yezu; nzila ya kulutila yina vandaka ya kufika na zulu; yo vandaka na esti ya kibansala ya nganda; bantu mingi ke yindulaka nde yo kele kima ya tempelo ya Salomo yina bikalaka. Yezu tambulaka kuna na “nsungi ya madidi,” mpi balongoki ya ntete vandaka kukutana kuna sambu na kusamba. (Yoa 10:22, 23; Bis 5:12)—Tala Bangindu ya Ngika B11.

• Malkami.

  Ziku yo kele mutindu mosi ti Moleki, nzambi ya nene ya bantu ya Amoni. (Sef 1:5)—Tala MOLEKI.

• Mambu ya Kukonda nsoni.

  Yo me katuka na ngogo ya Kigreki a·selʹgei·a, yina ke tubila mambu yina ke fwa ngolo kibeni bansiku ya Nzambi mpi yina ke monisa nkadilu ya kukonda nsoni mpi ya mbi kibeni; kikalulu yina ke monisa kukonda luzitu to nkutu kuvweza kiyeka, bansiku, mpi minsiku. Bangogo yina ke tadila ve bifu ya fioti.—Bag 5:19; 2Pi 2:7.

• Mampa ya kumonisa.​—

  Mampa 12 yina bo vandaka kutula sambanu-sambanu na bandonga zole na zulu ya mesa na Kisika ya Santu ya nzo-tenta mpi ya tempelo. Bo vandaka kubinga yo mpi “mampa ya kutetika” mpi “mampa yina bo pesaka na Nzambi.” Konso Kisabatu, bo vandaka kuyingisa dikabu yai ya bo pesaka Nzambi ti mampa ya mpa. Banganga-nzambi mpamba bantu vandaka kudia mampa yina bo vandaka kukatula. (2Bs 2:4; Mat 12:4; Kub 25:30; Lev 24:5-9; Ebr 9:2)—Tala Bangindu ya Ngika B5.

• Mampa yina bo pesaka na Nzambi.​—

  —Tala MAMPA YA KUMONISA.

• Mana.

  Madia ya ntete-ntete ya bantu ya Izraele vandaka kudia bamvula 40 na ntoto-makanga. Yehowa muntu vandaka kupesa yo. Yo vandaka kubasika na mutindu ya kuyituka na ntoto na nsi ya malulu konso kilumbu na suka katula kaka na Kisabatu. Ntangu bantu ya Izraele monaka yo na mbala ya ntete, bo tubaka nde, “Yai nki?” to, na Kiebreo, “man huʼ?” (Kub 16:13-15, 35) Na baverse ya nkaka, bo ke binga yo “bambuma ya zulu” (Nk 78:24), ‘mampa yina katukaka na zulu’ (Nk 105:40), mpi “mampa ya bantu ya ngolo” (Nk 78:25). Yezu tubilaka mpi mana na mutindu ya kifwani.—Yoa 6:49, 50.

• Mansoni.

  —Tala PITE.

• Masedonia.

  Provense mosi na nordi ya Grese; yo bakaka lukumu na luyalu ya Alesandre ya Nene mpi yo vandaka na kimpwanza tii kuna Baroma botulaka yo. Masedonia vandaka provense ya Roma ntangu ntumwa Polo salaka nzietelo na yandi  ya ntete na Eropa. Polo kwendaka kuna mbala tatu. (Bis 16:9)—Tala Bangindu ya Ngika B13.

• Maskile.

  Ngogo ya Kiebreo yina ntendula na yo me zabana ve; yo kele na bangogo yina kele na zulu ya Nkunga 13. Ziku yo ke tendula “poemi ya kuyindulula.” Bantu ya nkaka ke yindulaka nde ngogo ya me fwanana ti yo, yina bo ke balulaka nde ‘kusadila ti mayele,’ lenda vanda ti ntendula mosi ti yo.—2Bs 30:22; Nk 32:Zulu.

• Masonuku.

  Masonama ya santu ya Ndinga ya Nzambi. Bangogo yai kele kaka na Masonuku ya Kigreki ya Bukristu.—Luk 24:27; 2Tm 3:16.

• Maziamu.

  Kana yo kele na bisono ya fioti, yo ke tubila maziamu ya muntu mosi. Kana yo kele na bisono ya nene, yo kele maziamu ya bantu yonso; yo me fwanana ti ngogo ya Kiebreo “Sheole” mpi ngogo ya Kigreki “Hadesi.” Na Biblia, bo ke tendula yo bonso kisika to nkadilu ya kifwani kisika bisalu mpi mayele kele ve.—Kuy 47:30; Lon 9:10; Bis 2:31.

• Maziamu ya kuyibuka.

  Kisika yina bo vandaka kutula bitini ya mvumbi yina me bikala. Bangogo yai me katuka na ngogo ya Kigreki mne·meiʹon, yina me katuka na kisongi-diambu “kuyibuka,” yo yina yo ke monisa nde bo ke yibuka muntu yina me fwaka.—Yoa 5:28, 29.

• Mbanza ya Davidi.

  Zina ya bo pesaka mbanza ya Yebusi ntangu Davidi botulaka yo mpi tungaka nzo na yandi ya kimfumu kuna. Bo ke bingaka yo mpi Sioni. Yo kele kitini ya sudi-esti mpi kitini ya ntama ya Yeruzalemi.—2Sa 5:7; 1Bs 11:4, 5.

• Mbeni ya Kristu.

  Bangogo yai kele ti bantendula zole. Yo ke tubila kima to muntu yina ke wakana ve ti, to ke nwanisa, Kristu. Yo lenda tubila mpi Kristu ya luvunu, to muntu yina kele na kisika ya Kristu. Bantu, bimvuka, to bibuka yonso yina ke tubaka na luvunu yonso nde bo ke monisaka Kristu to yina ke tubaka nde bo ke kele Mesia to bantu yina ke nwanisaka Kristu mpi balongoki na yandi, bo lenda binga bo kibeni bambeni ya Kristu.—1Yn 2:22.

• Mbikudi.

  Muntu yina bo ke zabisaka balukanu ya Nzambi na nzila na yandi. Bambikudi vandaka binati-nsangu ya Nzambi; bo vandaka kaka ve kutubila mambu yina ta salama na bilumbu ke kwisa kansi bo vandaka mpi kuzabisa malongi, bansiku, mpi balusambisu ya Yehowa.—Amo 3:7; 2Pi 1:21.

• Mbikudulu.

  Nsangu ya kupemama, yo vanda bo me zabisa muntu luzolo ya Nzambi na mbona-meso to muntu me zabisa yo. Mbikudulu lenda vanda dilongi ya kupemama ya ke tadila bikalulu ya mbote, nsiku to lusambisu ya Nzambi, to kuzabisa kima mosi yina ta salama na makwisa.—Eze 37:9, 10; Dan 9:24; Mat 13:14; 2Pi 1:20, 21.

• Mbotika; Kubotika.

  Kisongi-diambu ke tendula “kudindisa,” to kukotisa na masa. Yezu kumisaka mbotika diambu yina balongoki na yandi fwete lungisa. Masonuku ke tubilaka mpi mbotika ya Yoane, kubotika ti mpeve santu, mpi kubotika na tiya.—Mat 3:11, 16; 28:19; Yoa 3:23; 1Pi 3:21.

• Mbwetete ya suka.

  Yo kele mbwetete ya nsuka yina ke basikaka na esti na ntwala nde ntangu kubasika; na mutindu yina yo ke nataka suka ya kilumbu ya mpa.—Kus 22:16; 2Pi 1:19.

• Merodaki.

  Nzambi ya nene ya mbanza Babilone. Ntangu Amurabi yina vandaka ntotila mpi mupesi-bansiku ya Babilonia kumisaka Babilone nto-mbanza ya Babilonia, Merodaki (to, Marduki) kumaka na lukumu mingi; nsuka-nsuka yandi katulaka banzambi mingi ya ntama mpi yandi kumaka mfumu ya banzambi ya Babilonia. Na nima, bo yingisaka zina Merodaki (to Marduki) na titre “Belu” (“Munkwa”), mpi bo kumaka kubinga Merodaki nde Bele.—Yer 50:2.

• Mesa-Kimenga.

  Kima to estrade ya kunanguka ya bo me sala na ntoto, matadi, ditadi ya nene, to mabaya mpi ya bo me fika kibende; bo vandaka kutambika bimenga to ndumbu na zulu na yo na lusambu. ‘Mesa-kimenga ya fioti ya wolo’ vandaka na suku ya ntete ya nzo-tenta mpi ya tempelo; bo vandaka kusadila yo sambu na kupesa ndumbu. Bo salaka yo na mabaya mpi bo fikaka yo wolo. ‘Mesa-kimenga ya nene ya kwivre’ vandaka na nganda ya kibansala; bo vandaka kusadila yo sambu na kutambika bimenga. (Kub 27:1; 39:38, 39; Kuy 8:20; 1Bn 6:20; 2Bs 4:1; Luk 1:11)—Tala Bangindu ya Ngika B5 mpi B8.

• Mesia.

  Ngogo yina me katuka na ngogo ya Kiebreo yina ke tendula “muntu ya bo me tula mafuta.” “Kristu” kele ngogo ya Kigreki yina me fwanana ti yo.—Dan 9:25; Yoa 1:41.

•  Mfumu ya banganga-nzambi.

  Mutindu ya nkaka ya kubinga “nganga-nzambi ya nene” na Masonuku ya Kiebreo. Na Masonuku ya Kigreki ya Bukristu, yo ke monana nde bangogo “bamfumu ya banganga-nzambi” ke tubila babakala ya lukumu na kati ya banganga-nzambi, ziku yo ke tadila mpi konso nganga-nzambi yina bo katulaka yandi kiyeka yina mpi bamfumu ya bimvuka 24 ya banganga-nzambi.—2Bs 26:20; Esd 7:5; Mat 2:4; Mar 8:31.

• Mfumu ya bawanzio.

  Sambu Biblia ke sadilaka ngogo yai kaka na ntalu bumosi, yo ke monisa nde mfumu ya bawanzio kele kaka mosi. Biblia ke pesa zina ya mfumu ya bawanzio, yo kele Mikaele.—Dan 12:1; Yud 9; Kus 12:7.

• Mfumu ya luyalu.

  Na luyalu ya Babilonia, mfumu mosi yina satrape me luta yandi na kiyeka. Na Biblia, bamfumu ya leta vandaka ti kiyeka na zulu ya bantu ya mayele na nzo ya ntotila ya Babilonia. Bo ke tubila mpi bamfumu ya leta na luyalu ya ntotila Dariusi muntu ya Media.—Dan 2:48; 6:7.

• Miktami.

  Ngogo ya Kiebreo yina bo me sadila na bangogo ya zulu ya bankunga sambanu (Nk 16, 56-60). Ntendula na yo me zabana ve, kansi yo lenda vanda na kuwakana ti ngogo “bisono.”

• Milkomi.​—

  Nzambi mosi yina bantu ya Amoni vandaka kusambila, ziku yo kele kiteso mosi ti nzambi Moleki. (1Bn 11:5, 7) Pene-pene ya nsuka ya luyalu na yandi, Salomo tungilaka nzambi yai ya luvunu bisika ya kunanguka.—Tala MOLEKI.

• Mine.

  Bo ke binga yo mpi maneh na Ezekiele. Yo kele kitesilu ya kilo mpi ya mbongo. Na kutadila banzikisa ya bima yina bo me sengumunaka yina ke monisa nde mine mosi kele bashekele 50, mpi shekele mosi kele bagrame 11,4, mine ya Masonuku ya Kiebreo vandaka bagrame 570. Mbala ya nkaka kuvandaka mpi ti mine ya ntotila, mutindu yo kele sambu na diboko. Na Masonuku ya Kigreki ya Bukristu, mine kele badrakime 100. Yo kele bagrame 340. Bamine 60 kele talanta mosi. (Esd 2:69; Luk 19:13)—Tala Bangindu ya Ngika B14.

• Mire.

  Budimbu ya nsudi ya kitoko yina vandaka kukatuka na mitindu mingi ya banti ya fioti ya bansende to ya banti ya fioti bonso Commiphora. Mire vandaka na kati ya bima yina bo vandaka kusadila sambu na kusala mafuta ya santu. Bo vandaka kusadila yo sambu bima bonso bilele to mbeto kubasisa nsudi ya kitoko, mpi bo vandaka kuyika yo na mafuta yina bo vandaka kusadila sambu na kukumisa nitu pete-pete mpi na mafuta ya kupakula. Bo vandaka mpi kusadila mire sambu na kuyidika bamvumbi na ntwala ya kuzika yo.—Kub 30:23; Bin 7:17; Yoa 19:39.

• Moleki.

  Nzambi mosi ya bantu ya Amoni; ziku yandi yina Malkami, Milkomi, mpi Moloki. Mbala ya nkaka yo kele titre kansi yo kele ve zina ya nzambi mosi ya sikisiki. Nsiku ya Moize vandaka kutuba nde bo fwete fwa muntu yina ke tambika bana na yandi na Moleki.—Lev 20:2; Yer 32:35; Bis 7:43.

• Moloki.

  —Tala MOLEKI.

• Moyo.

  Mutindu bo ke balulaka mbala mingi ngogo ya Kiebreo neʹphesh mpi ngogo ya Kigreki psy·kheʹ. Kana beto tadila mutindu bo me sadila bangogo yai na Biblia, yo kele pwelele nde yo ke tubilaka mingi-mingi (1) bantu, (2) bambisi, to (3) luzingu yina muntu to mbisi kele na yo. (Kuy 1:20; 2:7; Kut 31:28; 1Pi 3:20; banoti mpi) Na kuswaswana ti mutindu yina mabundu mingi ke sadilaka ngogo “moyo,” Biblia ke monisa nde neʹphesh ti psy·kheʹ, kana bo ke sadila yo sambu na bigangwa yina kele na ntoto, yo ke tubilaka kima yina kele ya kinsuni, yina bo lenda simba, yina bo lenda mona, mpi yina ke fwaka. Na mbalula yai, mbala mingi beto me balula bangogo yai ya ndinga ya kisina na kutadila ntendula na yo na konso kisika yina bo me sadila yo; beto me sadila bangogo bonso “luzingu,” “kigangwa,” “muntu,” “muntu ya mvimba,” to kaka bonso kiyingilu (mu mbandu, “mono” sambu na “moyo na mono”). Na bisika mingi, banoti kele ti mbalula ya nkaka “moyo.” Kana beto me sadila ngogo “moyo,” yo vanda na kati ya baverse to na banoti, beno fwete bakisa yo na kutadila ntendula yina beto me pesa na zulu. Kana yo ke tubila kusala kima mosi na moyo ya mvimba, yo ke tendula kusala yo na nitu ya mvimba, na ntima ya mvimba, to na luzingu ya mvimba. (Kul 6:5; Mat 22:37) Na bisika ya nkaka, bo lenda sadila bangogo yai ya bandinga ya kisina sambu na kutubila nzala yina kigangwa ya ke zinga kele na yo. Yo lenda tubila mpi muntu ya kufwa to mvumbi.—Kut 6:6; Bin 23:2; Yez 56:11; Aga 2:13.

•  Mpasi.

  Na Masonuku ya Kiebreo, ngogo yina ke tadila mbala mingi maladi, mawa, to kisumbula yina me katuka na Yehowa bonso ndola.—Kut 16:49.Mpasi ya nene. Ngogo ya Kigreki yina bo ke balula nde “mpasi” ke pesa ngindu ya mawa to ya minioku yina me katuka na mambu ya mpasi. Yezu tubilaka “mpasi ya nene” yina me salamaka ntete ve yina ta bwila Yeruzalemi mpi mingi-mingi mpasi yina ta bwila bantu yonso na nima ntangu yandi ta kwisa ‘ti nkembo.’ (Mat 24:21, 29-31) Polo tubaka nde mpasi yina kele diambu ya lunungu ya Nzambi ta sala ‘bantu yina me zaba ve Nzambi mpi bantu yina ke lemfukaka ve na nsangu ya mbote’ ya Yezu Kristu. Kusonga kapu ya 19 ke monisa Yezu bonso muntu yina ke twadisa makesa ya zulu sambu na kunwanisa “mbisi ya mfinda, bantotila ya ntoto, mpi bimvuka na bo ya basoda.” (2Te 1:6-8; Kus 19:11-21) Bo ke monisa “kimvuka mosi ya nene ya bantu” yina me guluka na mpasi yina. (Kus 7:9, 14)—Tala ARMAGEDONI.

• Mpeve.

  Ngogo ya Kiebreo ruʹach mpi ngogo ya Kigreki pneuʹma, yina bo ke balulaka mbala mingi nde “mpeve,” kele ti bantendula mingi. Bangogo yina zole ke tubila kima yina ke monanaka ve na meso ya bantu mpi yo ke monisaka nde kele ti ngolo mosi yina ke sala. Bo ke sadilaka bangogo yina ya Kiebreo mpi ya Kigreki sambu na kutubila (1) mupepe, (2) ngolo ya luzingu yina bigangwa ya kele na ntoto kele na yo, (3) ngolo yina ke basikaka na ntima ya kifwani ya muntu mpi yina ke pusaka yandi na kutuba to na kusala mambu na mutindu mosi buna, (4) bangogo ya kupemama yina ke katukaka na bisika ya ke monanaka ve, (5) bantu ya kimpeve, mpi (6) ngolo ya kisalu ya Nzambi, to mpeve santu.—Kub 35:21; Nk 104:29; Mat 12:43; Luk 11:13.

• Mpeve santu.

  Ngolo ya ke monanaka ve yina Nzambi ke sadilaka sambu na kulungisa luzolo na yandi. Yo kele santu sambu yo ke katukaka na Yehowa, yina kele bunkete mpi lunungu na kiteso ya kuzanguka kibeni, mpi sambu yo kele nzila yina Nzambi ke sadilaka sambu na kulungisa mambu ya santu.—Luk 1:35; Bis 1:8.

• Mpungi.

  Kima ya bo ke sadilaka ti mupepe; bo ke salaka yo na kibende mpi bo ke sadilaka yo sambu na kubinga bantu mpi sambu na miziki. Na kutadila Kutanga 10:2, Yehowa songaka bantu na kusala bampungi zole ya arza yina bo zolaka kusadila na kubula makelele ya sikisiki sambu na kubinga bantu na lukutakanu, sambu na kukatula camp, to sambu na kunwana bitumba. Ziku yo vandaka bampungi ya kusungama; yo me swaswana ti “bibongo” ya kufumbama yina bo vandaka kusala na bibongo ya mbisi. Bampungi yina bo me zabisa ve mutindu bo salaka yo vandaka mpi na kati ya bima ya kubudila miziki yina bo vandaka kusadila na tempelo. Mbala mingi bo vandaka kubula mpungi na nima ya kuwa balusambisu ya Yehowa to mambu ya nkaka ya mfunu yina vandaka kukatuka na Nzambi.—2Bs 29:26; Esd 3:10; 1Bk 15:52; Kus 8:7–11:15.

• Mpusu.

  Yo kele bampusu yina bo ke kabulaka ti mbuma ya kudia ntangu bo ke tutaka bambuma sambu na kukatula bampusu. Bo me sadila mpusu na kutuba ya kifwani sambu na kutubila kima mosi ya mpamba mpi ya kukonda mfunu.—Nk 1:4; Mat 3:12.

• Mu-Ebreo.

  Zina yina bo sadilaka ntete sambu na Abrami (Abrahami) sambu na kuswaswanisa yandi ti bantu ya Amore yina vandaka kuzinga pene-pene na yandi. Na nima bo sadilaka yo sambu na kutubila bana ya Abrahami na nzila ya mutekolo na yandi Yakobi.—Kuy 14:13; Kub 5:3.

• Mufiniku ya kisika ya kuwakanisa bantu ti Nzambi.​—

  Mufiniku ya sanduku ya kuwakana; na Kilumbu ya Kufika Masumu, nganga-nzambi ya nene vandaka kumwanga menga ya makabu sambu na disumu na ntwala na yo. Ngogo yina ya Kiebreo me katuka na kisongi-diambu yina ke tendula “kufika (masumu)” to mbala ya nkaka “kukatula (masumu).” Bo salaka yo na wolo ya ngolo; yo vandaka ti basherube zole na bansuka yonso zole. Bantangu ya nkaka bo ke bingaka yo kaka “mufiniku.” (Kub 25:17-22; 1Bs 28:11; Ebr 9:5)—Tala Bangindu ya Ngika B5.

• Mugreki.

  Muntu yina me butuka na Grese to muntu yina dibuta na yandi katukaka kuna. Na Masonuku ya Kigreki ya Bukristu, ngogo yina kele ti ntendula ya nene, yo ke tubila bantu yonso yina kele ve Bayuda to bantu yina vandaka kutuba Kigreki mpi kulanda bikalulu ya Bagreki.—Yoe 3:6; Yoa 12:20.

•  Muhangu.

  Nti yina mfumu vandaka kunata bonso kidimbu ya kimfumu.—Kuy 49:10; Ebr 1:8.

• Mukristu.

  Zina yina Nzambi me pesaka balongoki ya Yezu Kristu.—Bis 11:26; 26:28.

• Muntu yina kele na kimpwanza; Muntu yina me bakaka kimpwanza.

  Na luyalu ya Baroma, “muntu yina kele na kimpwanza” kele muntu yina butukaka ti kimpwanza, mpi yandi vandaka ti banswa yonso ya bantu ya Roma. Kansi, “muntu yina me bakaka kimpwanza” vandaka muntu yina bo me katula na kimpika. Kana bo me katula muntu na kimpika na mutindu yina nsiku ke lomba, bo vandaka kupesa muntu yina me bakaka kimpwanza nswa ya kukuma muntu ya Roma, kansi yandi vandaka ve ti nswa ya kusala mambu ya politiki. Kana bo me katula muntu na kimpika na mutindu yina nsiku ke lomba ve, bo vandaka kukatula yandi na kimpika kansi bo vandaka ve kupesa yandi banswa yonso yina bantu yina kele ve basoda kele na yo.—1Bk 7:22.

• Muntu ya ke monaka mambu.

  Muntu yina Nzambi me pesaka mayele ya kubakisa luzolo na yandi; muntu yina bo me kangulaka yandi meso sambu yandi bakisa mambu yina vandaka ve pwelele sambu na bantu yonso. Ngogo yina ya Kiebreo me katuka na ngogo yina ke tendula “kumona,” yo vanda na kimuntu-kimuntu to na kifwani. Bantu ya nkaka vandaka kulomba yandi bandongisila na mambu yina bo vandaka kukutana ti yo.—1Sa 9:9.

• Muntu ya mbi.

  Zina ya Satana Diabulu, yina kele mbeni ya Nzambi mpi ya minsiku na yandi ya lunungu.—Mat 6:13; 1Yn 5:19.

• Muntu ya Nazareti.

  Zina ya bo vandaka kubinga Yezu, sambu yandi vandaka muntu ya bwala Nazareti. Ziku yo ke wakana ti ngogo ya Kiebreo yina bo me sadila na Yezaya 11:1 sambu na “lutangu.” Na nima bo sadilaka yo mpi sambu na balongoki ya Yezu.—Mat 2:23; Bis 24:5.

• Muntu yina ke zabisaka bantu mambu yina ta kumina bo.

  Muntu yina ke tubaka nde yandi kele ti mayele ya kuzabisa mambu yina ta salama na makwisa. Banganga-nkisi ya ke sadilaka mazi, banganga-ngombo, bantu yina ke zabisaka makwisa na nsadisa ya bambwetete, mpi bantu ya nkaka, Biblia ke tubaka nde bo kele bantu yina ke zabisaka bantu mambu yina ta kumina bo.—Lev 19:31; Kul 18:11; Bis 16:16.

• Muti-labeni.

  Ngogo yina kele na bangogo yina kele na zulu ya Nkunga 9. Na kutadila kinkulu, yo ke tendula “sambu na lufwa ya mwana.” Bantu ya nkaka ke tubaka nde yo vandaka zina to mbala ya nkaka bangogo ya luyantiku ya miziki mosi yina zabanaka mingi yina bo vandaka kusadila ntangu bo ke yimba nkunga yai.

• Muwakanisi.​—

  Muntu yina ke bondila bimvuka zole sambu na kuwakanisa bo. Na Masonuku, Moize kele muwakanisi ya kuwakana ya Nsiku mpi Yezu kele muwakanisi ya kuwakana ya mpa.—Bag 3:19; 1Tm 2:5.

• Muwanda.

  Mbeto ya masa; mbala mingi yo ke vandaka ya kuyuma katula kaka na nsungi ya mvula; ngogo yina lenda tadila mpi masa yo mosi. Masa ya banzadi ya nkaka vandaka kukatuka na banzadi ya fioti, yo yina yo vandaka kukulumuka ntangu yonso.—Kuy 26:19; Kut 34:5; Kul 8:7; 1Bn 18:5; Yob 6:15.

• Muwumbi.

  Muntu ya ke salaka mabungu, malonga, to bima ya nkaka ya ntoto. Na kisina, ngogo ya Kiebreo ya bo ke balulaka nde muwumbi ke tendula “muntu ya ke salaka.” Mbala mingi bo ke sadilaka kiyeka yina muwumbi kele na yo na zulu ya ntoto ya tuma sambu na kumonisa luyalu ya Yehowa na zulu ya bantu mpi makanda.—Yez 64:8; Bar 9:21.

• Muyuda.

  Zina yina bo ke sadilaka sambu na muntu ya dikanda ya Yuda ntangu kimfumu ya Izraele ya makanda kumi bwaka. (2Bn 16:6) Ntangu bo katukaka na Babilonia, bo kumaka kusadila yo sambu na bantu ya Izraele ya makanda ya kuswaswana yina vutukaka na Izraele. (Esd 4:12) Na nima, bo kumaka kusadila yo na ntoto ya mvimba sambu na kuswaswanisa bantu ya Izraele ti bantu ya Makanda. (Est 3:6) Ntumwa Polo sadilaka mpi ngogo yai na mutindu ya kifwani ntangu yandi vandaka kumonisa nde insi ya muntu kele ve na mfunu na dibundu ya Bukristu.—Bar 2:28, 29; Bag 3:28.

• Mwa-Ngumba.

  Kisika mosi ya bo me gangaka to ya bo me salaka yina vandaka na mbanza ya Davidi. Ziku yo vandaka bima yina ke simba bibaka to bima ya nkaka yina vandaka kusimba yo.—2Sa 5:9; 1Bn 11:27.

• Mwana ya Davidi.

  Bangogo yina bo ke sadilaka mbala mingi sambu na Yezu; yo ke monisaka nde yandi Muntu ta baka kuwakana  ya Kimfumu yina zolaka kulungana na muntu mosi ya dibuta ya Davidi.—Mat 12:23; 21:9.

• Mwana ya muntu.

  Beto ke kuta bangogo yina kiteso ya mbala 80 na Baevanzile. Yo ke tubila Yezu Kristu mpi yo ke monisa nde na nzila ya kubutuka na yandi na nitu ya kinsuni, yandi kumaka muntu mpi yandi vandaka ve kaka kigangwa ya kimpeve yina me baka nitu ya kimuntu. Bangogo yina ke monisa mpi nde Yezu zolaka kulungisa mbikudulu yina kele na Daniele 7:13, 14. Na Masonuku ya Kiebreo, bo sadilaka bangogo yina sambu na Ezekiele ti Daniele sambu na kumonisa luswaswanu yina kele na kati ya binati-nsangu yai ya ke fwaka mpi Nzambi muntu yina vandaka kupesa bo nsangu.—Eze 3:17; Dan 8:17; Mat 19:28; 20:28.

• Mwana-ntete.

  Ntete-ntete, mwana-bakala ya mbuta ya tata mosi (kansi ve mwana-ntete ya mama). Na ntangu ya ntama, mwana-bakala ya ntete vandaka ti kisika ya lukumu na dibuta mpi bo vandaka kupesa yandi kimfumu ya dibuta kana tata me fwa. Bangogo yina ke tubila mpi mwana-ntete ya bakala ya bambisi.—Kub 11:5; 13:12; Kuy 25:33; Kol 1:15.

N

• Nardi.

  Mafuta ya nsudi ya kitoko ya ntalu mingi; yo kele mbwaki mingi ve; yo me katuka na nti ya nardi (Nardostachys jatamansi). Sambu nardi vandaka ntalu mingi, bo vandaka kuvukisa yo mbala mingi ti mafuta ya mbote mingi ve mpi bantangu ya nkaka yo vandaka ve ya kieleka. Kima ya ke benda dikebi kele nde, Marko ti Yoane tubaka nde bo pakulaka Yezu “nardi ya kieleka.”—Mar 14:3; Yoa 12:3.

• Nazire.

  Ngogo mosi ya bo me baka na Kiebreo; yo ke tendula “Muntu ya Bo Me Tula na Kingenga,” “Muntu ya Me Kudipesa,” “Muntu ya Bo Me Tula na Lweka.” Banazire vandaka mitindu zole: bantu yina vandaka kudipesa bo mosi mpi bantu yina Nzambi vandaka kusola. Bakala to nkento lendaka kusala lusilu ya mfunu na Yehowa nde yandi ta zinga bonso Nazire sambu na ntangu mosi buna. Bantu yina vandaka kusala lusilu yina bo mosi, bo vandaka kubuyisa bo mambu tatu yai ya nene: bo fwete nwa ve malafu ya ke lausaka to kudia konso kima yina me katuka na vinu, bo fwete zenga ve nsuki na bo, mpi bo fwete simba ve mvumbi. Bantu yina Nzambi vandaka kusola na kuvanda Banazire vandaka kubikala mutindu yina luzingu ya mvimba, mpi Yehowa muntu vandaka kutuba mambu yina bo fwete sala to ve.—Kut 6:2-7; Baz 13:5.

• Ndonga ya Bangumba ya Libani.

  Ndonga mosi na kati ya bandonga zole ya bangumba yina ke salaka bangumba ya ntoto ya Libani. Bangumba ya Libani kele na westi, mpi bangumba ya Anti-Libani kele na esti. Muwanda ya nda mpi ya ke butaka mingi ke kabulaka bangumba zole yina. Ngumba ya Libani ke yantika mbala mosi na lweka ya Mediterane, mpi nsongi na yo kele nda kiteso ya bametre 1800 to 2100. Na ntangu ya ntama, Libani vandaka ya kufuluka ti banti ya sedre ya nene; bantu ya makanda ya nziunga vandaka kubaka banti yina na mbalu mingi. (Kul 1:7; Nk 29:6; 92:12)—Tala Bangindu ya Ngika B7.

• Ndumba.

  Muntu yina ke vukisa nitu kansi na makwela ve, mingi-mingi sambu na kuzwa mbongo. (Ngogo ya Kigreki porʹne ya bo me balula nde “ndumba,” me katuka na ngogo yina ke tendula “kuteka.”) Mbala mingi, ngogo yina ke tubilaka nkento, kansi na Biblia bo ke tubila mpi bandumba ya babakala. Nsiku ya Moize vandaka kubuyisa kindumba, mpi bo vandaka kundima ve lufutu ya kindumba bonso makabu na nzo-tenta ya Yehowa; kansi mimpani vandaka ti kikalulu ya kusadila bandumba ya tempelo sambu na kuzwa mbongo. (Kul 23:17, 18; 1Bn 14:24) Biblia ke sadilaka mpi ngogo yina na mutindu ya kifwani sambu na kutubila bantu, makanda, to bimvuka yina ke kudipesa na mitindu ya nkaka ya lusambu ya biteki ntangu bo ke tuba nde bo ke sambilaka Nzambi. Mu mbandu, na mukanda ya Kusonga bo ke tubila kimvuka ya lusambu yina bo ke bingaka “Babilone ya Nene” nde yo kele nkento ya ndumba sambu yo me vukanaka ti bamfumu ya nsi-ntoto yai sambu na kubaka kiyeka mpi bima ya kinsuni.—Kus 17:1-5; 18:3; 1Bs 5:25.

• Ndumbu.

  Budimbu mpi balsami ya nsudi ya kitoko yina ke zikaka malembe-malembe, ebuna yo ke basisaka nsudi ya kitoko. Na nzo-tenta mpi na tempelo, bo vandaka kusadila ndumbu yina me salama na bima iya. Yo vandaka kuzika mpimpa ti mwini na mesa-kimenga ya ndumbu na Kisika ya Santu, mpi na Kilumbu ya Kufika Masumu, yo vandaka kuzika na Kisika ya Kuluta Santu.  Yo vandaka kumonisa bisambu ya mbote ya bansadi ya kwikama ya Nzambi. Bo vandaka kulomba ve nde Bakristu kusala yo.—Kub 30:34, 35; Lev 16:13; Kus 5:8.

• Ndumbu ya mpembe.

  Masa ya kuyuma (budimbu) ya me katuka na banti mpi na tubanti ya mitindu ya nkaka ya Boswellia. Kana bo yoka yo, yo ke basisaka nsudi ya kitoko. Bo vandaka kutula yo na ndumbu ya santu yina bo vandaka kusadila na nzo-tenta mpi na tempelo. Bo vandaka kuyika yo mpi na makabu ya mbuma mpi bo vandaka kutula yo na konso ndonga ya mampa ya kumonisa na Kisika ya Santu.—Kub 30:34-36; Lev 2:1; 24:7; Mat 2:11.

• Nefilimi.

  Bana ya nku yina bawanzio yina bakaka nitu ya bantu butaka ti bana-bankento na ntwala ya Mvula ya Ngolo.—Kuy 6:4.

• Nehiloti.

  Ntendula na yo me zabana ve; yo kele na bangogo ya kele na zulu ya Nkunga 5. Bantu ya nkaka ke yindulaka nde yo ke tubila kisadilu ya mupepe; bo ke wakanisaka yo ti ngogo mosi ya Kiebreo yina kele na kuwakana ti cha·lilʹ (musembu). Kansi, yo lenda tendula miziki.

• Netinimi.

  Bansadi ya tempelo yina vandaka ve bantu ya Izraele. Na kisina, ngogo yina ya Kiebreo ke tendula “Bantu ya Bo Me Pesa;” yo ke monisa nde bo vandaka bantu yina bo pesaka sambu na kisalu ya tempelo. Yo ke monana nde, Banetinimi mingi vandaka bana ya bantu ya Gibeoni, yina Yozue kumisaka “bantu ya ke lokutaka bankuni mpi ya ke bakaka masa sambu na bantu ya Izraele mpi sambu na mesa-kimenga ya Yehowa.”—Yoz 9:23, 27; 1Bs 9:2; Esd 8:17.

• Nganga-nzambi.

  Muntu yina vandaka kumonisa Nzambi na bantu yina yandi vandaka kusadila; yandi vandaka kulonga bo mambu mpi bansiku ya Nzambi. Banganga-nzambi vandaka kumonisa mpi bantu na ntwala ya Nzambi; bo vandaka kupesa bimenga, kusamba mpi kubondila Nzambi sambu na bantu. Na ntwala nde Nsiku ya Moize kuyantika, mfumu ya dibuta vandaka kusala bonso nganga-nzambi sambu na dibuta na yandi. Na ntangu ya Nsiku ya Moize, babakala ya dibuta ya Aroni ya dikanda ya Levi bantu vandaka banganga-nzambi. Balevi ya babakala yina me bikala vandaka bilandi na bo. Ntangu bo yantikisaka kuwakana ya mpa, Izraele ya kimpeve kumaka dikanda ya banganga-nzambi; Yezu kele Nganga-Nzambi na yo ya Nene.—Kub 28:41; Ebr 9:24; Kus 5:10.

• Nganga-nzambi ya nene.

  Na Nsiku ya Moize, yandi vandaka nganga-nzambi ya ntete yina vandaka kumonisa bantu na ntwala ya Nzambi mpi kutwadisa banganga-nzambi ya nkaka. Bo ke bingaka yandi mpi “mfumu ya banganga-nzambi.” (2Bs 26:20; Esd 7:5) Yandi mpamba muntu vandaka ti nswa ya kukota na Kisika ya Kuluta Santu, kitini ya kati kibeni ya nzo-tenta mpi na nima ya tempelo. Yandi vandaka kukota kuna kaka na Kilumbu ya Kufika Masumu ya konso mvula. Bangogo “nganga-nzambi ya nene” ke tadila mpi Yezu Kristu.—Lev 16:2, 17; 21:10; Mat 26:3; Ebr 4:14.

• Ngidika ya bima.

  Bo ke balulaka yo katuka na ngogo ya Kigreki ai·onʹ kana yo ke tubila mambu ya ntangu yai to bima yina ke swaswanisa nsungi ya ntangu to ntangu mosi buna. Biblia ke tubila “ngidika yai ya bima,” sambu na kutubila mutindu mambu ke salama mingi na nsi-ntoto mpi luzingu ya nsi-ntoto. (2Tm 4:10) Na nzila ya kuwakana ya Nsiku, Nzambi salaka ngidika mosi ya bima yina bantu ya nkaka lenda binga ntangu ya Izraele to ya Bayuda. Na nzila ya kimenga ya nkudulu, Nzambi sadilaka Yezu Kristu sambu na kusala ngidika ya nkaka ya bima, ngidika yina ke tadila dibundu ya Bakristu ya bo me tulaka mafuta. Yo vandaka luyantiku ya ntangu ya mpa; mambu ya kieleka yina kuwakana ya Nsiku vandaka kumonisa ke monana mingi na ntangu yina. Kana bo me sadila yo na ntalu bumbidi, bangogo yina ke tubila bangidika ya kuswaswana ya bima, to mutindu yina mambu kele, vandaka, to ta vanda.—Mat 24:3; Mar 4:19; Bar 12:2; 1Bk 10:11.

• Ngonda ya mpa.

  Kilumbu ya ntete ya konso ngonda ya kalandrie ya Bayuda; bo vandaka kubaka yo bonso kilumbu ya kuvukana, ya kusala nkinsi, mpi ya kupesa bimenga ya mfunu. Na bansungi yina landaka, kilumbu yina kumaka nkinsi ya nene ya insi, mpi bantu vandaka kusala ve kisalu.—Kut 10:10; 2Bs 8:13; Kol 2:16.

• Nisani.

  Zina ya mpa ya Abibi, ngonda ya ntete ya kalandrie ya santu ya Bayuda mpi ngonda ya nsambwadi ya kalandrie ya nsi-ntoto ntangu Bayuda katukaka na Babilonia. Yo ke yantika na kati-kati ya Marsi mpi yo ke kwenda tii na kati-kati ya Aprili. (Neh 2:1)—Tala Bangindu ya Ngika B15.

•  Nkengi.

  Muntu yina ke kebaka mpi ke gungulaka dibundu. Ngindu ya mfunu yina kele na ngogo ya Kigreki e·piʹsko·pos kele kutwadisa mpi kutanina. Bangogo “nkengi” mpi “nkuluntu” (pre·sbyʹte·ros) ke tubila kisalu kaka mosi na dibundu ya Bukristu; “nkuluntu” ke monisa bikalulu ya kuyela ya muntu yina bo me sola, mpi “nkengi” ke benda dikebi na bisalu yina yandi fwete sala.—Bis 20:28; 1Tm 3:2-7; 1Pi 5:2.

• Nkengidi.

  Muntu yina ke kebaka sambu bo sala ve bantu mbi mpi bo bebisa ve bima; mbala mingi yandi ke salaka yo na mpimpa, mpi yandi ke bulaka ngunga kana yandi me kutana ti kigonsa. Mbala mingi bankengidi vandaka kuvanda na bibaka mpi na banzo-zulu ya bambanza sambu na kutala bantu yina ke kwisa na ntwala nde bo kuma pene-pene. Na kisalu ya kisoda, mbala mingi bo ke bingaka yandi santinele. Na mutindu ya kifwani, bambikudi vandaka bonso bankengidi sambu na dikanda ya Izraele; bo vandaka kukebisa bo na bampasi yina ke kwisa.—2Bn 9:20; Eze 3:17.

• Nkinsi ya Bisasa.

  Bo vandaka kubinga yo mpi Nkinsi ya Banzo-Tenta, to Nkinsi ya Kukatula Bima. Yo vandaka kusalama na Etanimi 15-21. Bo vandaka kusala nkinsi yina sambu na bima ya bilanga na nsuka ya mvula ya kisalu ya bilanga na Izraele mpi yo vandaka ntangu ya kiese mpi ya kupesa Yehowa matondo mutindu yandi sakumunaka bima na bo ya bilanga. Na bilumbu ya nkinsi, bantu vandaka kuzinga na bisasa, to na bitaninu yina vandaka bonso ludi, sambu bo yibuka Kubasika na bo na Ezipte. Yo vandaka na kati ya bankinsi tatu yina yo vandaka kulomba nde babakala kutombuka na Yeruzalemi sambu na kusala yo.—Le 23:34; Ezr 3:4.

• Nkinsi ya Kukangula.

  Kilumbu ya kuyibuka konso mvula mutindu bo tulaka bunkete na tempelo ntangu Antiokusi Epifane kumisaka yo mvindu. Nkinsi yina vandaka kuyantika na Kislevi 25 mpi yo vandaka kusala bilumbu nana.—Yoa 10:22.

• Nkinsi ya Mampa ya Kukonda Levire.

  Nkinsi ya ntete na kati ya bankinsi tatu ya nene yina bantu ya Izraele vandaka kusala konso mvula. Yo vandaka kuyantika na Nisani 15, disongidila kilumbu yina ke landa Paki, mpi yo vandaka kubaka bilumbu nsambwadi. Bantu vandaka kudia kaka mampa ya kukonda levire, sambu na kuyibuka Kubasika na bo na Ezipte.—Kub 23:15; Mar 14:1.

• Nkinsi ya Nsungi ya Kukatula Bima na Bilanga; Nkinsi ya Bamposo.

  —Tala PANTEKOTI.

• Nkudulu.

  Ntalu yina bo ke futaka sambu na kukatula muntu na kimpika, na ndola, na mpasi, na disumu, to nkutu na kisalu mosi. Ntalu yina vandaka ve ntangu yonso mbongo. (Yez 43:3) Bo vandaka kulomba nkudulu sambu na mambu mingi. Mu mbandu, bana-babakala yonso ya ntete ya bantu mpi ya bambisi ya Izraele vandaka ya Yehowa, mpi yo vandaka kulomba kupesa nkudulu, to ntalu ya kusumba bo sambu na kukatula bo na mpila nde bo sadila bo ve kaka na kisalu ya Yehowa. (Kut 3:45, 46; 18:15, 16) Kana ngombe ya mubulu yina bo me tanina ve me fwa muntu, bo vandaka kulomba nkwa na yo nkudulu sambu na kukatula yandi na nkanu ya lufwa yina nsiku vandaka kulomba. (Kub 21:29, 30) Kansi, bo vandaka ve kubaka nkudulu kana muntu me fwa muntu ya nkaka na luzolo. (Kut 35:31) Kima ya kuluta mfunu kele nde, Biblia ke tubila mingi nkudulu yina Kristu futaka na lufwa na yandi ya kimenga sambu na kukatula bantu ya bulemfu na disumu mpi na lufwa.—Nk 49:7, 8; Mat 20:28; Efe 1:7.

• Nkuluntu; Mbuta-muntu.

  Muntu ya kuyela, kansi na Masonuku, yo kele muntu yina kele ti kimfumu mpi kiyeka na kimvuka ya bantu to na dikanda. Bo ke sadila mpi ngogo yina sambu na bigangwa ya kimpeve na mukanda ya Kusonga. Bo ke balulaka ngogo ya Kigreki pre·sbyʹte·ros “nkuluntu” kana yo ke tubila bantu yina ke twadisa dibundu.—Kub 4:29; Bin 31:23; 1Tm 5:17; Kus 4:4.

• Nkunga.

  Nkunga ya kukumisa Nzambi. Bo yidikaka bankunga na miziki sambu bansambidi kuyimba yo, ata na lusambu ya bo vandaka kusambila Yehowa Nzambi na meso ya bantu yonso na tempelo na yandi na Yeruzalemi.—Luk 20:42; Bis 13:33; Yak 5:13.

• Nkunga ya Kutombuka.

  Bangogo ya kele na zulu ya Bankunga 120-134. Ata bantu ke pesaka bantendula mingi sambu na bangogo yina, bantu mingi ke yindulaka nde bansambidi ya Izraele yina vandaka na kiese bantu vandaka kuyimba bankunga 15 yai  ntangu bo vandaka “kutombuka” na Yeruzalemi sambu na kukwenda na bankinsi tatu ya nene konso mvula; Yeruzalemi vandaka na zulu ya bangumba ya Yuda.

• Nkunga ya mawa.

  Bangogo to nkunga yina ke monisaka mawa ya ngolo, mu mbandu mawa yina bantu ke monisaka sambu nduku to muntu ya bo ke zolaka mingi me fwa; bidilu.—2Sa 1:17; Nk 7:Zulu.

• Nsadi ya Kisalu.

  Yo me katuka na ngogo ya Kigreki di·aʹko·nos, yina bo ke balulaka mbala mingi nde “nsadi.” Bangogo “nsadi ya kisalu” ke tadila muntu yina ke sadisaka kimvuka ya bankuluntu na dibundu. Na ntwala ya kubaka mukumba yai, yandi fwete lungisa mambu yina minsiku ya Biblia ke lombaka.—1Tm 3:8-10, 12.

• Nsangu ya mbote.

  Na Masonuku ya Kigreki ya Bukristu, nsangu ya mbote ya Kimfumu ya Nzambi mpi ya luguluku na nzila ya lukwikilu na Yezu Kristu.—Luk 4:18, 43; Bis 5:42; Kus 14:6.

• Nsekudi.

  Muntu yina vandaka kusala bakopi ya Masonuku ya Kiebreo. Ntangu Yezu kwisaka na ntoto, yo kumaka kutubila kimvuka ya bantu yina me zaba nsiku mbote-mbote. Bo vandaka bambeni ya Yezu.—Esd 7:6, noti; Mar 12:38, 39; 14:1.

• Nsiku.

  Kana yo kele na bisono ya nene, yo ke tubila Nsiku ya Moize to mikanda tanu ya ntete ya Biblia. Kana yo kele na bisono ya fioti, yo lenda tubila nsiku mosi ya Nsiku ya Moize to munsiku ya nsiku.—Kut 15:16; Kul 4:8; Mat 7:12; Bag 3:24.

• Nsiku ya Moize.

  Nsiku yina Yehowa pesaka Izraele na nzila ya Moize na ntoto-makanga ya Sinai na 1513 N.T.B. Mbala mingi bo ke bingaka mikanda tanu ya ntete ya Biblia nde Nsiku.—Yoz 23:6; Luk 24:44.

• Nsukilu ya ngidika ya bima.

  Nsungi yina ke nata na nsuka ya ngidika ya bima, to ya mambu, yina Satana ke yala. Yo ke kwenda nzila mosi ti kukala ya Kristu. Na lutwadisu ya Yezu, bawanzio ta “kabula bantu ya mbi ti bantu ya lunungu” mpi bo ta fwa bantu ya mbi. (Mat 13:40-42, 49) Balongoki ya Yezu vandaka kusosa kuzaba ntangu “nsukilu” yina ta bwa. (Mat 24:3) Na ntwala nde Yezu kuvutuka na zulu, yandi silaka balongoki na yandi nde yandi ta vanda ti bo tii na ntangu yina.—Mat 28:20.

• Nti.

  Nti ya kusungama yina bo vandaka kutula muntu. Bo vandaka kusadila yo na makanda ya nkaka sambu na kufwa mpi/to sambu na kutula muntu mosi ya kufwa sambu na kukebisa bantu ya nkaka to sambu na kupesa yandi nsoni na meso ya bantu yonso. Bantu ya Asiria me zabanaka nde bo vandaka nku na bitumba; ntangu bo vandaka kufwa bampika na zulu ya nti, bo vandaka kutula bamvumbi na bo na zulu ya banti ya nsongi yina bo vandaka kukotisa na divumu tii na ntulu ya muntu yina bo ke fwa. Kansi, na nsiku ya Bayuda, bantu yina me sala mambi ya nene kibeni bonso kuvweza to kusambila biteki bo vandaka kufwa bo ntete na matadi to na mutindu ya nkaka, na nima bo vandaka kutula bamvumbi na bo na banti sambu na kukebisa bantu ya nkaka. (Kul 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Bantangu ya nkaka Baroma vandaka kaka kutula muntu yina me sala mbi na zulu ya nti; na mutindu yina yandi vandaka kuzinga bilumbu mingi na ntwala nde yandi fwa sambu na mpasi, nzala ya masa, nzala ya madia, mpi ntangu. Na bambandu ya nkaka, mu mbandu ntangu bo fwaka Yezu, bo bulaka yandi bansonso na maboko mpi na makulu na zulu ya nti. (Luk 24:20; Yoa 19:14-16; 20:25; Bis 2:23, 36)—Tala NTI YA MPASI.

• Ntima ya mbote ya nene.

  Dibanza ya ntete ya ngogo yina ya Kigreki ke tubila mambu yina kele mbote mpi kitoko. Mbala mingi bo ke sadilaka ngogo yina sambu na kutubila dikabu ya mbote to mutindu ya mbote ya bo me pesa yo. Ntangu yo ke tubila ntima ya mbote ya nene ya Nzambi, ngogo yina ke tubilaka dikabu ya ofele yina Nzambi me pesaka; yandi ke vingilaka ve nde bo futa yandi sambu na yo. Yo yina, yo kele mutindu Nzambi ke monisilaka bantu kikalulu na yandi ya nene ya kupesa, zola na yandi ya nene, mpi ntima na yandi ya mbote. Bo ke balulaka mpi ngogo yina ya Kigreki nde “mambote” to “dikabu ya ntima ya mbote.” Muntu yina ke bakaka yo me fwana ve, kansi yandi ke bakaka yo kaka sambu na ntima ya mbote ya muntu yina ke pesa yo.—2Bk 6:1; Efe 1:7.

• Nti ya bululu.

  Banti ya mutindu na mutindu yina kele ndudi mingi kibeni mpi yo kele ti nsudi ya kitoko ya ngolo. Na Biblia, bo me sadila nti ya bululu na mutindu ya kifwani sambu na kutubila malanda ya mbi ya pite, ya kimpika, ya kukonda lunungu, mpi ya kukolama. Na Kusonga 8:11, “nti ya bululu” ke monisa kima ya ndudi mpi ndikila;  bo ke bingaka yo nti ya ndudi.—Kul 29:18; Bin 5:4; Yer 9:15; Amo 5:7.

• Nti ya kusongula.

  Nti ya nda yina kele ti nsongi ya kibende; bantu ya ke sansaka bitwisi ke sadilaka yo sambu na kutwadisa mbisi. Bo ke fwanisa nti ya kusongula ti bangogo ya muntu ya mayele yina ke pusa muwi na kulemfuka na ndongisila ya mayele. “Kudibula na nti ya bo me songula” me katuka na mambu yina ngombe ya ntu-ngolo ke salaka ntangu yo ke bula nti ya kusongula sambu yo ke buya nde bo twadisa yo; mpidina yo ke kudilwadisaka.—Bis 26:14; Baz 3:31.

• Nti ya kuzaba mambu ya mbote ti ya mbi.

  Nti mosi yina vandaka na kilanga ya Edeni yina Nzambi sadilaka bonso kidimbu ya nswa na yandi ya kutudila bantu bansiku ya ke tadila “mambu ya mbote” mpi “mambu ya mbi.”—Kuy 2:9, 17.

• Nti ya luzingu.

  Nti mosi yina vandaka na kilanga ya Edeni. Biblia ke tuba ve nde mbuma ya nti yina vandaka ti ngolo ya ke pesaka luzingu; kansi, yo vandaka kumonisa nde Nzambi ta pesa luzingu ya mvula na mvula na bantu yina yandi ta pesa nzila ya kudia mbuma na yo.—Kuy 2:9; 3:22.

• Nti ya mpasi.

  Bo me balula yo na ngogo ya Kigreki stau·rosʹ, yina ke tendula nti to dikunzi ya kusungama, mu mbandu nti yina bo fwilaka Yezu na zulu na yo. Kele ve ata ti nzikisa mosi ya ke monisa nde ngogo yina ya Kigreki ke tendula kulunsi, bonso yina mimpani vandaka kusadila bonso kidimbu ya lusambu bamvu-nkama mingi na ntwala ya Kristu. “Nti ya mpasi” ke pesa ngindu ya mvimba ya ngogo ya kisina, sambu Yezu mpi sadilaka ngogo stau·rosʹ sambu na kutubila mpasi, minioku, mpi nsoni yina balongoki na yandi zolaka kukutana ti yo. (Mat 16:24; Ebr 12:2)—Tala NTI.

• Nti ya santu.

  Ngogo ya Kiebreo (ʼashe·rahʹ) ke tubila (1) nti ya santu yina ke monisa Ashera, nzambi-nkento ya ke butisaka ya bantu ya Kanana, to (2) kiteki ya nzambi-nkento Ashera yandi mosi. Ziku banti yina vandaka ya kusungama, mpi bo vandaka kusala yo na dibaya, to yo vandaka ti dibaya. Mbala ya nkaka yo vandaka bitini ya banti yina bo me yidika ve to nkutu banti.—Kul 16:21; Baz 6:26; 1Bn 15:13.

• Ntotila-Nkento ya Zulu.

  Titre ya nzambi-nkento mosi yina bantu ya Izraele yina kolamaka vandaka kusambila na bilumbu ya Yeremia. Bantu ya nkaka ke tubaka nde yo ke tubila nzambi-nkento Ishtare (Astarte) ya Babilonia. Inanna, zina ya ntete ya nzambi ya Sumer yina me fwanana ti yo, ke tendula “Ntotila-Nkento ya Zulu.” Bo vandaka kuwakanisa yo ti zulu; mpi yo vandaka nzambi ya ke butisaka. Na bisono mosi ya bantu ya Ezipte, bo ke bingaka mpi Astarte “Mwana-Nkento ya Zulu.”—Yer 44:19.

• Ntumwa.

  Ntendula ya kisina ya ngogo yai kele “muntu yina bo me tinda,” mpi bo me sadila yo sambu na Yezu mpi bantu ya nkaka yina bo tindaka sambu na kusadila bankaka. Kansi bo me sadila yo mbala mingi sambu na balongoki yina Yezu yandi mosi solaka sambu bo vanda kimvuka ya mimonisi 12 yina yandi solaka.—Mar 3:14; Bis 14:14.

• Ntwadisi.

  Na mutindu bo me sadila yo na mukanda ya Bankunga, yo ke monana nde ngogo yai ya Kiebreo ke tubila muntu yina, na mutindu mosi buna vandaka kuyidika bankunga mpi kutwadisa mutindu ya kuyimba yo, yandi vandaka kusadisa Balevi yina vandaka bayimbi barepetisio mpi kulonga bo, mpi yandi vandaka kutwadisa ntangu bo ke yimba na mabaku ya nene. Bambalula ya nkaka ke balulaka yo nde “mfumu ya miziki” to “ntwadisi ya miziki.”—Nk 4:Zulu; 5:Zulu.

• Ntwadisi ya Ntete-Ntete.

  Yo ke tubila kisalu ya mfunu ya Yezu Kristu sambu na kukatula bantu na malanda ya ke fwaka ya disumu mpi kunata bo na luzingu ya mvula na mvula.—Bis 3:15; 5:31; Ebr 2:10; 12:2.

• Nzambi ya kieleka.

  Yo kele mbalula ya bangogo ya Kiebreo yina ke tendula “Nzambi.” Na bisika mingi, kana bo me sadila yo mutindu yai na Kiebreo, yo ke sadisaka sambu na kuswaswanisa Yehowa Nzambi mosi kaka ya kieleka ti banzambi ya luvunu. Kubalula yo nde “Nzambi ya kieleka” ke tanina ntendula yonso ya bangogo ya Kiebreo na bisika bonso yai.—Kuy 5:22, 24; 46:3; Kul 4:39.

• Nzila.

  Na Masonuku bo ke sadilaka ngogo yai na kifwani sambu na kutubila mutindu ya kusala mambu to nkadilu yina Yehowa ke ndimaka to ve. Bantu vandaka kutuba nde bantu yina kumaka balongoki ya Yezu Kristu vandaka bantu ya “Nzila,” disongidila, bo vandaka kulanda mutindu ya luzingu  yina me simbama na lukwikilu na Yezu Kristu, bo vandaka kulanda mbandu na yandi.—Bis 19:9.

• Nzo-tenta.

  Tenta ya kusambila yina bo lenda nata na maboko; Izraele vandaka kusadila yo na nima ya Kubasika na bo na Ezipte. Sanduku ya kuwakana ya Yehowa, yina vandaka kumonisa nde Nzambi kele na kati na yo, mpi yo vandaka kisika ya kupesa bimenga mpi ya kusambila. Bantangu ya nkaka bo ke bingaka yo “tenta ya lukutakanu.” Bo salaka yo ti makunzi ya mabaya; bilele ya lino yina vandaka ti bifwanisu ya basherube vandaka kufika yo. Bo kabulaka yo na basuku zole; zina ya suku ya ntete Kisika ya Santu, mpi ya suku ya zole, Kisika ya Kuluta Santu. (Yoz 18:1; Kub 25:9)—Tala Bangindu ya Ngika B5.

O

• Omere.

  Kitesilu ya bima ya kuyuma; yo kele balitre 2,2, to ndambu mosi na kati ya bandambu kumi ya efa. (Kub 16:16, 18)—Tala Bangindu ya Ngika B14.

• Oniksi.

  Ditadi ya ntalu mingi ve; mutindu ya nkaka ya agate, to mutindu mosi ya kalasedoni yina kele ti banzila. Oniksi kele ti bandonga yina kele ti mikubu yai: ndombe, mukubu ya kitaba, mbwaki, mwa-mpembe, to mukubu ya nitu ya saka-saka. Bo vandaka kutula yo na bilele ya mfunu ya nganga-nzambi ya nene.—Kub 28:9, 12; 1Bs 29:2; Yob 28:16.

P

• Paki.

  Nkinsi ya bo vandaka kusala konso mvula na kilumbu ya 14 ya Abibi (bo kumaka kubinga yo na nima Nisani) sambu na kuyibuka mutindu bantu ya Izraele basikaka na Ezipte. Ntangu bo vandaka kusala yo, bo vandaka kufwa mpi kuyoka mwana-dimeme (to nkombo); bo vandaka kudia yo ti matiti ya ndudi mpi mampa ya kukonda levire.—Kub 12:27; Yoa 6:4; 1Bk 5:7.

• Paladisu.

  Kilanga ya kitoko, to masamba yina kele bonso kilanga. Edeni vandaka kisika ya ntete ya mutindu yina; Yehowa muntu salaka yo sambu na bankwelani ya ntete. Ntangu yandi vandaka kutubila muntu ya mbi yina vandaka na nti ya mpasi na lweka na yandi, Yezu monisaka nde ntoto ta kuma paladisu. Na 2 Bakorinto 12:4, yo kele pwelele nde ngogo yina ke tubila paladisu yina ke kwisa, mpi na Kusonga 2:7, yo ke tubila paladisu ya zulu.—Sal 4:13; Luk 23:43.

• Pantekoti.

  Nkinsi ya zole na kati ya bankinsi tatu ya nene yina bo lombaka nde babakala yonso ya Bayuda kusala na Yeruzalemi. Ngogo Pantekoti yina ke tendula “(Kilumbu ya) Makumi Tanu,” kele zina yina Masonuku ya Kigreki ya Bukristu me sadila sambu na kutubila nkinsi yina Masonuku ya Kiebreo ke binga Nkinsi ya Nsungi ya Kukatula Bima na Bilanga to Nkinsi ya Bamposo. Bo vandaka kusala yo na kilumbu ya 50 katuka na Nisani 16.—Kub 23:16; 34:22; Bis 2:1.

• Papirusi.

  Mwa-nti ya kele bonso lukengi yina ke menaka na masa; bo ke sadilaka yo sambu na kusala bitunga, bima ya kutudila bima, mpi bamaswa. Bo vandaka kusadila yo sambu na kusala bima ya kusonikila yina me fwanana ti papie mpi bo vandaka kusadila yo na barulo mingi.—Kub 2:3.

• Parsheme.

  Mpusu ya dimeme, ya nkombo, to ya mwana-ngombe yina bo me yidika sambu bo sadila yo bonso kima ya kusonikila. Yo vandaka kuzinga mingi kuluta papirusi mpi bo vandaka kusadila yo sambu na kusala barulo ya Biblia. Yo ke monana nde baparsheme yina Polo songaka Timoteo na kunata vandaka bitini ya Masonuku ya Kiebreo. Bo sonikaka Barulo ya nkaka ya Nzadi-Mungwa ya Kufwa na parsheme.—2Tm 4:13.

• Persia; Bantu ya Persia.

  Insi mpi bantu yina bo ke tubilaka mbala mingi kumosi ti bantu ya Media, mpi yo ke monana nde bo kele na kuwakana ti bo. Na luyantiku ya disolo na bo, bantu ya Persia vandaka kaka na sudi-westi ya ntoto ya bangumba ya Iran. Na luyalu ya Sirusi ya Nene (bantu ya nkaka ya ntama ya ke longukaka mambu yina me lutaka ke tubaka nde tata na yandi vandaka muntu ya Persia mpi mama na yandi muntu ya Media), bantu ya Persia kumaka kuyala bantu ya Media, ata kintinu yina vandaka kaka kuvukisa makanda zole yina. Sirusi nungaka Kintinu ya Babilonia na mvu 539 N.T.B. mpi yandi pesaka Bayuda yina vandaka na kimpika nswa ya kuvutuka na bwala na bo. Kintinu ya Persia vandaka kuyantika na Nzadi ya Indus na esti mpi kukwenda tii na Nzadi-Mungwa ya Egée na westi. Bayuda vandaka na nsi ya luyalu ya bantu ya Persia tii ntangu Alesandre ya Nene bedisaka bantu ya Persia na mvu 331 N.T.B. Daniele monaka Kintinu ya Persia na mbona-meso, mpi yo kele na mukanda ya Esdrasi, ya Nehemia, mpi ya  Estere. (Esd 1:1; Dan 5:28)—Tala Bangindu ya Ngika B9.

• Pimi.

  Kilo mpi ntalu yina bantu ya Filistia vandaka kufutisa bantu sambu na kusekisa bima ya kuswaswana ya bibende. Bibende mingi ya kutesila yina bo me monaka na bima ya bo me sengumunaka na Izraele kele ti bisono ya Kiebreo ya ntama ya “pimi”; yo kele bagrame kiteso ya 7,8; yo lenda vanda ndambu mosi na kati ya bandambu tatu ya shekele.—1Sa 13:20, 21.

• Pite.

  Yo me katuka na ngogo ya Kigreki por·neiʹa; ngogo yina ke tubilaka mitindu yonso ya kuvukisa nitu yina nsiku ke pesa ve nswa. Yo ke tadila mambu yai: bizumba, kindumba, kuvukisa nitu na kati ya bantu yina me kwelaka ve, kuvukisa nitu babakala ti babakala to bankento ti bankento, kuvukisa nitu ti bambisi. Bo me sadila yo na mutindu ya kifwani na mukanda ya Kusonga sambu na kutubila ndumba mosi ya lusambu yina bo ke binga “Babilone ya Nene” sambu na kutendula nde yandi me wakana ti bamfumu ya nsi-ntoto yai sambu na kubaka kiyeka mpi bima ya kinsuni. (Kus 14:8; 17:2; 18:3; Mat 5:32; Bis 15:29; Bag 5:19)—Tala NDUMBA.

• Porneia.

  —Tala PITE.

• Prozelite.

  Muntu yina me soba dibundu. Na Masonuku, yo ke tubila muntu yina me kuma muntu ya dibundu ya Bayuda; kana yandi kele bakala, bo fwete yotisa yandi.—Mat 23:15; Bis 13:43.

• Purimi.

  Nkinsi ya konso mvula yina bo vandaka kusala na kilumbu ya 14 mpi ya 15 ya Adare. Bo ke yibukaka mutindu Bayuda gulukaka na lufwa na ntangu ya ntotila-nkento Estere. Ngogo pu·rimʹ yina kele ve ngogo ya Kiebreo ke tendula “bazeke.” Bo pesaka nkinsi yina zina ya Nkinsi ya Purimi, to Nkinsi ya Bazeke na kulanda mambu yina Amani salaka ntangu yandi losaka Pur (Zeke) sambu na kuzaba kilumbu yina bo ta lungisa komplo yina yandi salaka sambu na kumanisa Bayuda.—Est 3:7; 9:26.

• Pusu-pusu.

  Kamio ya makulu zole yina mpunda vandaka kubenda mpi bo vandaka kusadila yo mingi na bitumba.—Kub 14:23; Baz 4:13; Bis 8:28.

R

• Rahabi.

  Ngogo yina bo ke sadila na mutindu ya kifwani na mukanda ya Yobi, Bankunga, mpi Yezaya (yo kele ve Rahabi yina bo ke tubila na mukanda ya Yozue). Na mukanda ya Yobi, mambu yina bo ke tubila ke sadisa na kuzaba nde Rahabi yina kele mbisi ya boma ya nzadi-mungwa; na bisika ya nkaka bo me sadila mbisi yai ya boma ya nzadi-mungwa bonso kidimbu ya ke monisa Ezipte.—Yob 9:13; Nk 87:4; Yez 30:7; 51:9, 10.

• Rido.​—

  Lele ya kitoko yina vandaka ti bifwanisu ya basherube mpi yina vandaka kukabisa Kisika ya Santu ti Kisika ya Kuluta Santu na nzo-tenta mpi na tempelo. (Kub 26:31; 2Bs 3:14; Mat 27:51; Ebr 9:3)—Tala Bangindu ya Ngika B5.

• Rulo.

  Lutiti ya nda ya parsheme to ya papirusi, yina bo me sonika na lweka mosi; bo vandaka kuziunga yo na nti. Bo vandaka kusonika Masonuku mpi kusala bakopi na yo na barulo, mutindu mukanda vandaka ntangu bo vandaka kusonika Biblia.—Yer 36:4, 18, 23; Luk 4:17-20; 2Tm 4:13.

S

• Saki.

  Lele ya ngolo yina bo vandaka kusadila sambu na kusala basaki, bonso basaki yina bo ke tulaka bambuma. Mbala mingi bo vandaka kusala yo na mika ya ndombe ya nkombo mpi yo vandaka bilele yina bo vandaka kulwata mbala mingi sambu na mawa.—Kuy 37:34; Luk 10:13.

• Samaria.

  Nto-mbanza ya kimfumu ya makanda kumi ya Izraele na kiteso ya bamvula 200; yo vandaka mpi zina ya teritware na yo ya mvimba. Bo tungaka mbanza yina na ngumba ya kele ti zina yina mosi. Na bilumbu ya Yezu, Samaria vandaka zina ya distrike ya Baroma yina vandaka na kati-kati ya Galilea na nordi mpi Yudea na sudi. Mbala mingi Yezu buyaka kulonga na provense yina ntangu yandi vandaka kusala banzietelo, kansi bantangu ya nkaka yandi lutaka na kati na yo mpi solulaka ti bantu na yo. Piere sadilaka nsapi ya zole ya kifwani ya kimfumu ntangu bantu ya Samaria bakaka mpeve santu. (1Bn 16:24; Yoa 4:7; Bis 8:14)—Tala Bangindu ya Ngika B10.

• Sanduku ya kuwakana.

  Kesi yina bo salaka na mabaya ya akasia mpi bo fikaka yo wolo; bo vandaka kubumba yo na Kisika ya Kuluta Santu ya nzo-tenta mpi na nima na Kisika ya Kuluta Santu ya tempelo yina Salomo tungaka. Yo vandaka ti mufiniku ya ngolo ya wolo ti basherube zole yina vandaka kutalana. Kima vandaka na kati na yo kele  matadi zole ya Bansiku Kumi. (Kul 31:26; 1Bn 6:19; Ebr 9:4)—Tala Bangindu ya Ngika B5 mpi B8.

• Sanedreni.

  Tribinale ya nene ya Bayuda yina vandaka na Yeruzalemi. Na bilumbu ya Yezu, yo vandaka ti bantu 71, tanga mpi nganga-nzambi ya nene mpi bantu ya nkaka yina vandaka ntete banganga-nzambi ya nene, bantu ya mabuta ya banganga-nzambi ya nene, bankuluntu, bamfumu ya makanda mpi ya mabuta, mpi bansekudi.—Mar 15:1; Bis 5:34; 23:1, 6.

• Santu; Busantu.

  Kikalulu yina Yehowa kele na yo; kuvanda ti bikalulu ya bunkete na kiteso ya kukuka. (Kub 28:36; 1Sa 2:2; Bin 9:10; Yez 6:3) Kana yo ke tubila bantu (Kub 19:6; 2Bn 4:9), bambisi (Kut 18:17), bima (Kub 28:38; 30:25; Lev 27:14), bisika (Kub 3:5; Yez 27:13), bansungi (Kub 16:23; Lev 25:12), mpi bisalu (Kub 36:4), ngogo yina ya Kiebreo ke pesa dibanza ya kutula na lweka, kudipesa kaka, to kuvanda bunkete sambu na Nzambi ya santu; kuvanda na kingenga sambu na kisalu ya Yehowa. Na Masonuku ya Kigreki ya Bukristu, bangogo yina bo ke balulaka nde “santu” mpi “busantu” ke pesaka mpi dibanza ya kuvanda na lweka sambu na Nzambi. Bo ke sadilaka mpi bangogo yina sambu na kutubila bunkete na bikalulu ya muntu.—Mar 6:20; 2Bk 7:1; 1Pi 1:15, 16.

• Satana.

  Ngogo ya Kiebreo yina ke tendula “Mbeni.” Mutindu bo me sadila yo na Biblia, yo ke tubilaka mbala mingi Satana Diabulu, Mbeni ya ntete-ntete ya Nzambi.—Yob 1:6; Mat 4:10; Kus 12:9.

• Satrape.

  Guvernere ya provense na kintinu ya Babilonia mpi ya Persia. Ntotila muntu vandaka kutula satrape bonso mfumu.—Esd 8:36; Dan 6:1.

• Sela.

  Ngogo ya miziki to ya kuvutukila yina kele na mukanda ya Bankunga mpi ya Habakuki. Ziku yo ke tendula kupema ntangu bo ke yimba to na miziki, to na mambu zole yina; lukanu na yo kele ya kupusa bantu na kuyindulula na pima to kaka sambu na kubasisa mawi yina bo ke tubila. Na mbalula ya Kigreki ya la Septante, bo me balulaka yo nde di·aʹpsal·ma; yo ke tendula “kupema ya nkufi na miziki.”—Nk 3:4; Hab 3:3.

• Seya.

  Kitesilu ya bima ya kuyuma. Kana beto tadila nene na yo na kulanda bati ya bo ke tesilaka masa yina me fwanana ti yo, seya kele balitre 7,33. (2Bn 7:1)—Tala Bangindu ya Ngika B14.

• Shebati.

  Zina ya ngonda ya 11 ya kalandrie ya santu ya Bayuda mpi ya ngonda ya 5 ya kalandrie ya nsi-ntoto ntangu Bayuda katukaka na Babilonia. Yo ke yantika na kati-kati ya Yanuari mpi yo ke kwenda tii na kati-kati ya Februari. (Zek 1:7)—Tala Bangindu ya Ngika B15.

• Shekele.

  Kitesilu ya ntete ya kilo mpi ya mbongo ya Baebreo. Yo kele bagrame 11,4. Ziku bo vandaka kusadila bangogo “shekele ya kisika ya santu” sambu na kumonisa nde kilo yina fwete vanda ya sikisiki to nde yo fwete wakana ti kilo yina bo ke bumbaka na nzo-tenta. Mbala ya nkaka bo vandaka ti shekele ya ntotila (yo me swaswana ti shekele yina bantu ke sadilaka) to kilo ya mbote yina bo vandaka kubumba na nzo ya ntotila.—Kub 30:13.

• Sheminiti.

  Na kisina, ngogo yai ya miziki ke tendula “ya nana;” ziku yo ke tubila miziki yina bo fwete bula to kuyimba na nsi. Sambu na bima ya kubudila miziki, ziku ngogo yina ke tubila bima yina vandaka kubasisa bandinga na nsi. Sambu na bankunga, ziku yo ke tubila miziki yina bo ke bula na bima ya kubudila miziki ya ndinga ya nsi mpi yina bo fwete yimba na ndinga ya nsi.—1Bs 15:21; Nk 6:Zulu; 12:Zulu.

• Sheole.

  Ngogo ya Kiebreo yina me fwanana ti ngogo ya Kigreki “Hadesi.” Bo ke balulaka yo “Maziamu” (na bisono ya nene), sambu na kumonisa nde yo kele maziamu ya bantu yonso kansi ve maziamu ya muntu mosi.—Kuy 37:35; Nk 16:10; Bis 2:31 (banoti).

• Sinagoga.

  Ngogo yai ke tendula “kutula kisika mosi; lukutakanu,” kansi na baverse mingi yo ke tubila nzo to kisika yina Bayuda vandaka kuvukana sambu na kutanga Masonuku, kulonguka, kusamuna, mpi kusamba. Na bilumbu ya Yezu, konso bwala ya nene na Izraele vandaka ti sinagoga mosi, bambanza ya nene vandaka ti basinagoga mingi.—Luk 4:16; Bis 13:14, 15.

• Sioni; Ngumba ya Sioni.​—

  Zina ya mbanza mosi ya ngolo ya bantu ya Yebusi yina bo vandaka kubinga Yebusi; yo vandaka na sudi-esti ya ngumba ya Yeruzalemi. Ntangu Davidi botulaka yo, yandi tungaka nzo na yandi ya kimfumu kuna, mpi bo kumaka kubinga yo “Mbanza ya Davidi.” (2Sa 5:7, 9)  Sioni kumaka ngumba ya santu sambu na Yehowa ntangu Davidi nataka Sanduku kuna. Na nima, zina yina vandaka kutadila mpi kisika tempelo vandaka na Ngumba ya Moria; mpi bantangu ya nkaka mbanza ya Yeruzalemi ya mvimba. Bo ke sadilaka yo mbala mingi na Masonuku ya Kigreki ya Bukristu na mutindu ya kifwani.—Nk 2:6; 1Pi 2:6; Kus 14:1.

• Siria; Bantu ya Siria.

  —Tala ARAMI; BANTU YA ARAMI.

• Sirtisi.

  Bagolfe zole ya nene yina kele mudindu mingi ve mpi yina kele na lweka ya Libia, na Afrika ya Nordi; bantu ya maswa ya ntangu ya ntama vandaka kuwa yo boma sambu na zelo ya mbi yina vandaka kusoba kisika ntangu yonso sambu na kunikana ya nzadi-mungwa. (Bis 27:17)—Tala Bangindu ya Ngika B13.

• Sivani.

  Zina ya ngonda ya tatu ya kalandrie ya santu ya Bayuda mpi ya ngonda ya uvwa ya kalandrie ya nsi-ntoto ntangu Bayuda katukaka na Babilonia. Yo ke yantika na kati-kati ya Mayi mpi yo ke kwenda tii na kati-kati ya Yuni. (Est 8:9)—Tala Bangindu ya Ngika B15.

T

• Talanta.

  Kitesilu ya kuluta nene ya kilo mpi ya mbongo ya Baebreo. Yo vandaka bakilograme 34,2. Talanta ya Bagreki vandaka fioti; yo vandaka kiteso ya bakilograme 20,4. (1Bs 22:14; Mat 18:24)—Tala Bangindu ya Ngika B14.

• Tamuzi.

  (1) Zina ya nzambi mosi yina bankento ya Baebreo yina kolamaka dilaka na Yerusalem. Bantu ke tubaka nde na kisina Tamuzi vandaka ntotila; bantu kumisaka yandi nzambi ntangu yandi fwaka. Na masonama ya Sumer, bo ke bingaka Tamuzi nde Dumuzi mpi bo ke tubaka nde yandi vandaka bakala ya nzambi-nkento ya ke butisaka, Inanna (bantu ya Babilonia ke bingaka yandi Ishtare). (Eze 8:14) (2) Zina ya ngonda ya iya ya kalandrie ya santu ya Bayuda mpi ya ngonda ya kumi ya kalandrie ya nsi-ntoto ntangu Bayuda katukaka na Babilonia. Ngonda yai ke yantika na kati-kati ya Yuni mpi yo ke kwenda tii na kati-kati ya Yuli.—Tala Bangindu ya Ngika B15.

• Tartare.

  Na Masonuku ya Kigreki ya Bukristu, nkadilu ya kukulumusa yina me fwanana ti boloko, yina bo me losaka bawanzio yina kolamaka na bilumbu ya Noa. Na 2 Piere 2:4, mutindu bo me sadila kisongi-diambu tar·ta·roʹo (“kulosa na Tartare”) ke tendula ve nde bo losaka “bawanzio yina salaka disumu” na Tartare yina bo ke tubilaka na masolo ya mimpani (disongidila, boloko mosi na nsi ya ntoto mpi kisika ya mudidi sambu na banzambi ya fioti). Kansi, yo ke monisa nde Nzambi katulaka bo na kisika mpi na bisalu na bo ya zulu mpi losaka bo na nkadilu ya mudidi ya ngolo ya mabanza na yina me tala balukanu ya nkembo ya Nzambi. Mudidi ke monisa mpi nsuka na bo; Masonuku ke monisa nde yo kele lufwa ya mvula na mvula kumosi ti mfumu na bo, Satana Diabulu. Yo yina, Tartare ke monisa nkadilu ya kukulumuka kibeni sambu na bawanzio yina kolamaka. Yo kele ve kiteso mosi ti “dibulu ya nda” yina bo ke tubila na Kusonga 20:1-3.

• Tebeti.

  Zina ya ngonda ya kumi ya kalandrie ya santu ya Bayuda mpi ya ngonda ya iya ya kalandrie ya nsi-ntoto ntangu Bayuda katukaka na Babilonia. Yo ke yantika na kati-kati ya Desembri mpi yo ke kwenda tii na kati-kati ya Yanuari. Mbala mingi bo ke bingaka yo kaka “ngonda ya kumi.” (Est 2:16)—Tala Bangindu ya Ngika B15.

• Tempelo.

  Nzo ya vandaka na Yeruzalemi yina yingaka nzo-tenta ya bo vandaka kunata na maboko; yo vandaka kisika ya nene ya lusambu na Izraele. Salomo muntu tungaka tempelo ya ntete mpi bantu ya Babilonia bantu fwaka yo. Zorobabele muntu tungaka tempelo ya zole ntangu Bayuda katukaka na Babilonia mpi na nima Erode ya Nene tungaka yo diaka. Na Masonuku, bo ke bingaka tempelo mbala mingi nde “nzo ya Yehowa.” (Esd 1:3; 6:14, 15; 1Bs 29:1; 2Bs 2:4; Mat 24:1)—Tala Bangindu ya Ngika B8 mpi B11.

• Tenta ya lukutakanu.

  Mutindu bo vandaka kubinga tenta ya Moize mpi nzo-tenta ya santu yina bo tungaka na luyantiku na ntoto-makanda.—Kub 33:7; 39:32.

• Terafimi.

  Banzambi to biteki ya dibuta; bantangu ya nkaka bo vandaka kusadila yo sambu na kuzaba mambu yina ta salama na makwisa. (Eze 21:21) Ya nkaka vandaka bonso muntu mpi nene bonso yandi, kansi ya nkaka diaka vandaka fioti. (Kuy 31:34; 1Sa 19:13, 16) Bima ya bo me sengumunaka na ntoto na Mezopotamia ke monisa nde kuvanda ti terafimi vandaka kusadisa na kuzaba muntu yina ta baka difwa ya dibuta.  (Yo yina Rashele bakaka terafimi ya tata na yandi.) Yo ke monana nde yo vandaka ve mutindu yina na Izraele, ata bantu vandaka kusadila terafimi na lusambu ya biteki na bilumbu ya bazuzi mpi ya bantotila, mpi yo vandaka na kati ya bima yina Yoziasi ntotila ya kwikama fwaka.—Baz 17:5; 2Bn 23:24; Oze 3:4.

• Tirbani.

  Lele yina bo vandaka kuziunga na ntu mpi bo vandaka kulwata yo bonso kima ya kufika ntu. Nganga-nzambi ya nene vandaka kulwata tirbani ya lino ya kitoko, ti kinzanza ya wolo yina bo me kanga nsinga ya ble na ntwala na yo. Ntotila vandaka kulwata tirbani na nsi ya mpu na yandi ya kimfumu. Yobi sadilaka ngogo yina na mutindu ya kifwani ntangu yandi fwanisaka lunungu na yandi ti tirbani.—Kub 28:36, 37; Yob 29:14; Eze 21:26.

• Tishri..

  —Tala ETANIMI mpi Bangindu ya Ngika B15.

• Tongu.

  Na kisina, muntu ya bo me katulaka bambuma ya kibakala. Mbala mingi bo vandaka kutula bantu yai na banzo ya bantotila bonso bansadi to sambu na kukengila ntotila-nkento mpi bamakangu. Ngogo yina ke tadila mpi muntu yina kele ve tongu ya kieleka, kansi kapita mosi yina bo me pesa bisalu na nzo ya ntotila. Bo ke sadila yo na mutindu ya kifwani sambu na ‘tongu sambu na Kimfumu,’ muntu yina ke kudiyala sambu yandi kudipesa mingi na kisalu ya Nzambi.—Mat 19:12; Est 2:15; Bis 8:27.

U

• Urimi mpi Tumimi.

  Bima yina nganga-nzambi ya nene vandaka kusadila mutindu bo ke sadilaka zeke sambu na kuzaba luzolo ya Nzambi ntangu bo vandaka kuzola kubaka mvutu ya Yehowa na mambu ya ke tadila insi ya mvimba. Bo vandaka kutula Urimi mpi Tumimi na kati ya lele ya ntulu ya nganga-nzambi ya nene ntangu yandi vandaka kukota na nzo-tenta. Yo ke monana nde bo yambulaka kusadila yo ntangu bantu ya Babilonia fwaka Yeruzalemi.—Kub 28:30; Neh 7:65.

V

• Vangu.

  Nti yina muntu ke nataka na mapeka; bo ke tulaka bakilo na bansuka na yo yonso zole, to nti yina bo me tula na bankingu ya bambisi zole (mingi-mingi bangombe) ntangu bo ke benda kima ya kusadila bilanga to pusu-pusu. Sambu mbala mingi bampika vandaka kusadila bavangu sambu na kunata bizitu ya nene, bo vandaka kusadila vangu na mutindu ya kifwani sambu na kumonisa kimpika to kuvanda na nsi ya kiyeka ya muntu ya nkaka, minioku, mpi mpasi. Kukatula to kuzenga vangu vandaka kumonisa kukatula muntu na kimpika, na bampasi mpi na minioku.—Lev 26:13; Mat 11:29, 30.

Y

• Yakobi.

  Mwana ya Izaki mpi Rebeka. Na nima, Nzambi pesaka yandi zina Izraele, mpi yandi kumaka tata ya bantu ya Izraele (na nima bo kumaka kubinga bo Bayuda). Yandi vandaka tata ya bana 12 yina salaka makanda 12 ya dikanda ya Izraele kumosi ti bana na bo. Bo vandaka kusadila zina Yakobi sambu na kutubila dikanda to bantu ya Izraele.—Kuy 32:28; Mat 22:32.

• Yedutuni.

  Ntendula ya ngogo yai me zabana ve; yo kele na bangogo yina kele na zulu ya Nkunga 39, 62, mpi 77. Yo ke monana nde bangogo yai ya kele na zulu ya bakapu yai kele bantuma ya ke monisa mutindu ya kuyimba nkunga; ziku yo ke monisa mutindu ya kuyimba to kima ya kubudila miziki. Yedutuni vandaka zina ya Mulevi mosi yina vandaka muyimbi, yo yina yo lenda vanda nde mutindu yai ya kuyimba to kima yai ya kubudila miziki kele na kuwakana ti Yedutuni to bana na yandi.

• Yehowa.

  Mutindu bo ke balulaka mbala mingi na Kikongo bisono iya ya Kiebreo yina ke salaka zina ya Nzambi; yo kele mbala kuluta 7000 na mbalula yai.—Tala Bangindu ya Ngika A4 mpi A5.

• Yubile.

  Konso mvula ya 50, yantika na ntangu yina Izraele kotaka na Ntoto ya Lusilu. Yo vandaka kulomba nde bo kuna ve bima na insi na mvula ya Yubile, mpi bo vandaka kupesa kimpwanza na bampika ya Baebreo. Bo vandaka kuvutudila bantu bantoto ya ba-nkaka na bo bikilaka bo kansi yina bo tekaka. Na mutindu mosi buna, Yubile vandaka nkinsi ya mvula ya mvimba, mvula ya kimpwanza yina vandaka kuvutula dikanda mutindu yo vandaka ntangu Nzambi salaka yo na mbala ya ntete.—Lev 25:10.

• Yuda.

  Mwana ya iya ya Yakobi yina yandi butaka ti Lea. Na mbikudulu ya yandi tubaka na mbeto na ntwala ya kufwa, Yakobi tubaka nde mfumu ya nene mpi ya ke zingaka mingi ta basika na dikanda ya  Yuda. Ntangu Yezu vandaka muntu, yandi vandaka mwana ya Yuda. Zina Yuda ke tubila mpi dikanda yina; na nima yo kumaka kimfumu yina bo pesaka zina ya Yuda. Yuda vandaka kimfumu ya sudi; yo salamaka na dikanda ya Yuda ti ya Benyamini mpi banganga-nzambi ti Balevi vandaka na kati na yo. Yuda vandaka na kitini ya sudi ya insi; Yeruzalemi mpi tempelo vandaka na kati na yo.—Kuy 29:35; 49:10; 1Bn 4:20; Ebr 7:14.

Z

• Zeke.

  Matadi ya fioti to bitini ya banti yina bo vandaka kusadila sambu na kubaka balukanu. Bo vandaka kutula yo na nsongi ya lele to na kati ya dilonga mpi na nima bo vandaka kunikisa yo. Zeke yina vandaka kubwa to kubasika, yo yina bo vandaka kusola. Mbala mingi bo vandaka kusala yo na nima ya kusamba. Bo me sadila ngogo “zeke” na mutindu ya kieleka mpi na kifwani, mpi yo ke tendula “dikabu.”—Yoz 14:2; Nk 16:5; Bin 16:33; Mat 27:35.

• Zeusi.

  Bagreki vandaka kusambila banzambi mingi; Zeusi kele nzambi na bo ya kuluta nene. Na Listre, bo bingaka Barnabasi na kifu yonso nde Zeusi. Bima ya ntama ya bo me monaka pene-pene ya Listre ke tubila “banganga-nzambi ya Zeusi” mpi “Zeusi nzambi ya ntangu.” Maswa yina Polo salaka nzietelo katuka na kisanga ya Malta, bo sonikaka na zulu na yo nde “Bana ya Zeusi,” disongidila, bana-babakala zole ya mapasa Kastore ti Pollux.—Bis 14:12; 28:11.

• Zivi.

  Zina ya kisina ya ngonda ya zole ya kalandrie ya santu ya Bayuda mpi ya ngonda ya nana ya kalandrie ya nsi-ntoto. Yo ke yantika na kati-kati ya Aprili mpi yo ke kwenda tii na kati-kati ya Mayi. Bo ke binga yo Iyare na Talmude ya Bayuda mpi na mikanda ya nkaka yina bo sonikaka na nima ya kukatuka na Babilonia. (1Bn 6:37)—Tala Bangindu ya Ngika B15.

• Zola ya kwikama.

  Mbala mingi bo ke balulaka yo katuka na ngogo ya Kiebreo cheʹsedh, yina ke tubila zola ya me simbama na lusilu, kwikama, mpi kukangama ya ngolo. Bo ke sadilaka yo mbala mingi sambu na kutubila zola ya Nzambi sambu na bantu, kansi yo kele mpi zola yina bantu ke monisaka na kati na bo.—Kub 34:6; Rut 3:10.