KAPU YA NANA

‘Bo Tafwa Nge ve,’ Mutindu bo Fwaka ve Yeremia

1, 2. Sambu na nki yo mefwana na kutula dikebi na muntu yandi mosi mpi na dibuta?

 NA NIMA ya kusyamisa bantu ya Izraele na kusola muntu yina bo zolaka kusadila, Yozue kutubaka nde: “Kansi mono ti fami na mono beto ta sadilaka Mfumu Nzambi.” (Yoz. 24:15) Lukanu ya Yozue kuvandaka ya kubikala ya kwikama na Nzambi, mpi yandi tulaka ntima nde dibuta na yandi mpi zolaka kubikala ya kwikama. Bamvula mingi na nima, ntangu lufwa ya Yeruzalemi kufinamaka, Yeremia kuzabisaka Ntotila Sedesiasi nde kana yandi kudipesa na bantu ya Babilone, “nge ti fami na nge bo ta fwa beno ve.” (Yer. 38:17) Nsola ya mbi yina ntotila kusalaka kunatilaka yandi, bankento na yandi, mpi bana na yandi mpasi. Yandi monaka mutindu bo fwaka bana na yandi; na nima bo tobulaka yandi meso mpi kunataka yandi na kimpika na Babilone.​—Yer. 38:18-23; 39:6, 7.

² Na konso kimvuka ya bangogo yina beto metengimisa bisono, mambu vandaka kutadila mpenza muntu mosi. Kansi bo ketanga mpi dibuta na yandi. Dyambu yai mefwana mpenza. Konso muntu yina kele mbuta tasamba na ntwala ya Nzambi. Kansi, bantu ya Izraele mingi vandaka kuzinga na kati ya dibuta. Dibuta kele mpi mfunu sambu na Bakristu. Beto kemona yo na mambu yina beto ketangaka na Biblia mpi na mambu yina beto ketadilaka na balukutakanu ya Bukristu na yina metala makwela, kusansa bana, mpi luzitu sambu na bantu ya dibuta.​—1 Kor. 7:36-39; 1 Tim. 5:8.

NTUMA MOSI YA KUSWASWANA

3, 4. Na nki mitindu luzingu ya Yeremia kuswaswanaka ti ya bantu mingi, mpi nki mutindu yo natilaka yandi mambote?

³ Yeremia kuvandaka muntu yina ‘kufwaka ve’ na bilumbu na  yandi. Yandi gulukaka ntangu Yeruzalemi kufwaka, ata luzingu na yandi kuswaswanaka ti ya bantu mingi. (Yer. 21:9; 40:1-4) Nzambi kubuyisaka yandi na kubala to kubuta bana to na kuvukana na mambu yankaka yina Bayuda ya ntangu yina vandaka kusala na luzingu na bo.​—Tanga Yeremia 16:1-4.

⁴ Na bilumbu mpi na binkulu ya Yeremia, yo vandaka ve mbi nde muntu kubala mpi kubuta bana. Bayuda mingi ya babakala kusalaka mpidina, yo yina bo taninaka bwala ya bankaka na bo yo vanda na kikanda mpi na dibuta. * (Kul. 7:14) Sambu na nki ve Yeremia? Sambu na mambu yina zolaka kukwisa na ntwala, Nzambi kubuyisaka yandi na kuvukana na mambu yina bantu vandaka kusala, yo vanda na ntangu ya mpasi to ya kyese. Yandi lendaka ve kupesa kikesa na bantu yina mefwila to kudya ti bo na nima ya kuzika mvumbi; Nzambi kubuyisaka yandi mpi na kukwenda na mambu ya mpamba-mpamba ya bankinsi ya makwela ya Bayuda. Kubika fyoti, bankinsi ya nene mpi byese ya mutindu yina zolaka kumana kimakulu. (Yer. 7:33; 16:5-9) Luzingu ya Yeremia lendaka kusadisa bantu na kukwikila na nsangu na yandi mpi kumonisa pwelele bunene ya mfundusu yina zolaka kukwisa. Nsuka-nsuka mpasi yina kusalamaka. Keti nge lenda yindula mawi ya bantu yina yo lombaka nde bo dya misuni ya bantu to bayina kumonaka bantu ya bo kezolaka mekuma mikwa​-mikwa? (Tanga Yeremia 14:16; Mawa 2:20.) Yo yina, mpumpa Yeremia kuvandaka ve na mawa. Ata kuzyunga Yeruzalemi na nsungi ya bangonda 18 mpi kufwa bantu na nku yonso zolaka kusala nde mabuta kumana, Yeremia zolaka ve kumona mpasi ya kufwisa nkento to bana.

5. Bantuma yina kele na Yeremia 16:5-9 kele ti nki bupusi na luzingu ya Bakristu?

⁵ Kansi, keti beto lenda tuba nde Yeremia 16:5-9 ketadila mpi beto? Ve. Nzambi kesyamisaka Bakristu na kupesa kikesa na “bantu ya nkaka na bampasi na bo ya mutindu na mutindu” mpi na kuvanda “na kiese ti bantu yina ke na kiese.” (2 Kor. 1:4; Roma 12:15) Yezu kwendaka na nkinsi mosi ya makwela mpi yandi  salaka dyambu mosi sambu na kuyika kyese na nkinsi yina. Kansi, mambu ya mpasi mpenza kevingila ngidika yai ya bima ya mbi. Bakristu lenda mpi kukutana ti bampasi mpi kukonda bima ya mfunu ya kuzingila. Yezu kubendaka dikebi na mfunu ya kuvanda ya kuyilama sambu na kusala mambu yina tasadisa beto na kukanga ntima mpi kuvanda ya kwikama, kaka mutindu bampangi na beto yina kutinaka Yudea na mvu-nkama ya ntete kusalaka. Yo yina, yo kelomba kuyindula mbote​-mbote sambu na kubikala mpumpa, kukwela, to kubuta bana.​—Tanga Matayo 24:17, 18.

6. Banani lenda baka mambote na kuyindululaka na ntuma yina Nzambi kupesaka na Yeremia?

⁶ Inki dilongi beto lenda baka na ntuma yina Nzambi kupesaka na Yeremia ya kukonda kukwela to kubuta? Bubu yai, Bakristu yankaka ya kwikama mekwelaka ve to kele ve ti bana. Inki bo lenda longuka na luzingu ya Yeremia? Mpi sambu na nki ata Bakristu yina mekwelaka mpi ya kele ti bana fwete tula dikebi na mambu yai ya luzingu ya Yeremia?

7. Sambu yo lombaka nde Yeremia kubuta ve, inki beto fwete tadila bubu yai?

⁷ Zaba ntete​-ntete nde yo lombaka nde Yeremia kubuta ve luzingu na yandi ya mvimba. Yezu kutumaka ve balongoki na yandi na kubuya kubuta. Kansi, yo kebenda dikebi na kuzaba nde yandi tubaka nde “mawa” na bankento ya mavumu to na bayina  tanwisa bana na ntangu mpasi zolaka kukwisa na Yeruzalemi na mvu 66-70 T.B. Na kutadilaka luzingu na bo, ntangu yina zolaka kuvanda mpasi mingi kuluta sambu na bo. (Mat. 24:19) Bubu yai beto kevingila mpasi ya nene. Bakristu yina mekwelaka mpi kebakaka lukanu ya kubuta to ve fwete yindula mbote​-mbote na dyambu yai. Keti nge kendima ve nde yo kemonana mpasi mingi mpenza na kuzinga na bantangu yai ya mpasi? Mpi bankwelani mendimaka nde yo kevandaka mpasi mingi na kusansa bana yina ‘tafwa ve’ na nsuka ya ngidika yai. Ntangu bankwelani kebaka lukanu kana bo tabuta bana, yo tavanda mbote na kutadila luzingu ya Yeremia. Kansi nki beto lenda tuba sambu na ntuma yina Nzambi kupesaka yandi ya kukwela nkutu ve?

Inki ntuma ya kuswaswana Yeremia kubakaka, mpi yo fwete pusa beto na kutadila inki?

LONGUKA NA KIMPUMPA YA YEREMIA

8. Sambu na nki beto lenda tuba nde kukwela kele ve kima ya mfunu sambu na kusepedisa Nzambi?

⁸ Ntangu Nzambi kusongaka Yeremia na kukwela ve, yandi tulaka ve nsiku mosi yina bansadi na yandi yonso fwete landa. Makwela kele mbote. Yehowa kuyantikisaka makwela na kati ya bantu sambu na kufulusa ntoto mpi sambu yo vanda nto ya kepesa kyese ya mingi. (Bing. 5:18) Kansi, bantu yonso ve kukwelaka. Mbala yankaka yo vandaka ti batongu yankaka yina kuvukanaka ti bantu ya Nzambi ntangu Yeremia vandaka kubikula. * Dyaka, nge lenda ndima nde yo vandaka mpi ti mifwidi ya babakala mpi ya bankento. Yo yina, Yeremia kuvandaka ve nsadi mosi kaka ya kyeleka yina kukondaka nkwelani. Ya kyeleka, yandi vandaka ti kikuma ya kukwela ve, yo kele mpi mutindu mosi sambu na Bakristu yankaka bubu yai.

9. Inki ndongisila ya mepemama ya ketadila makwela beto fwete tadila mbote-mbote?

 ⁹ Bakristu mingi ke na kukwela, kansi bo yonso ve. Nge mezaba nde Yezu kukwelaka ve, mpi yandi tubaka nde balongoki na yandi yankaka zolaka [“kundima,” NW] dikabu ya kubikala mpumpa na mabanza mpi na ntima na bo. Yandi syamisaka bayina lendaka kubikala bampumpa na kusala yo. (Tanga Matayo 19:​11, 12.) Yo yina, yo tavanda mbote na kusikisa, kansi ve kuseka, muntu yina kelanda kuvanda mpumpa sambu na kusala mingi na kisalu ya Nzambi. Ya kyeleka, Bakristu yankaka kele bampumpa, ziku na nsungi mosi buna, sambu na mambu yankaka ya luzingu. Mu mbandu, ziku bo mezwaka ntete ve nkwelani ya Mukristu ya mefwana mpi bo kele ti lukanu ya kuzitisa nsiku ya Nzambi ya kukwela “kaka na Mfumu.” (1 Kor. 7:39, NW) Mpi ya kyeleka, bansadi yankaka ya Nzambi kele mifwidi ya babakala to ya bankento, ebuna bo kele bampumpa. * Bo fwete vila ve ata fyoti nde Nzambi (mpi Yezu) kemonisaka banda ntama dikebi sambu na bampumpa ya mitindu yai.​—Yer. 22:3; tanga 1 Korinto 7:8, 9.

10, 11. (a) Inki kusadisaka Yeremia na kununga luzingu na yandi ya kimpumpa? (b) Inki mutindu bambandu ya bubu yai kendimisa nde bantu yina mebikalaka bampumpa lenda baka balusakumunu na luzingu?

¹⁰ Yo yina, mutindu Yeremia kubikalaka mpumpa, yandi lendaka kusosa lusadisu na Nzambi. Inki mutindu? Yibuka nde Yeremia kusepelaka na ndinga ya Yehowa. Yo fwete vanda nde yo pesaka Yeremia kikesa mpi kivuvu na nsungi ya bamvula mingi ntangu yandi vandaka kutula dikebi na kisalu yina Nzambi kupesaka yandi. Dyaka, yandi buyaka na mayele yonso kuvukana ti bantu yina lendaka kuseka yandi sambu yandi vandaka mpumpa. Yandi zolaka ‘kuvanda yandi mosi’ na kisika ya kuvukana ti bantu yina kuvandaka ti kikalulu ya mutindu yina.​—Tanga Yeremia 15:17.

¹¹ Bakristu mingi ya bampumpa​—babakala mpi bankento, yo vanda baleke to bambuta​—kele na kulanda mbandu ya mbote ya Yeremia. Mambu memonisaka nde kudipesa na kisalu ya Nzambi  mpi kusala mingi bisalu ya mfunu ya kimpeve kele lusadisu mosi ya nene. Mu mbandu, Mbangi mosi ya nkento yina kesamunaka na dibundu mosi ya Kishinwa ketuba nde: “Kusala kisalu ya kimupasudi-nzila kepesaka lutwadisu na luzingu na mono. Sambu mono kele mpumpa, mu kevandaka ti mambu mingi ya kusala na luzingu, yina kesadisaka mono na kudiwa ve mono mosi. Na nsuka ya konso kilumbu, mu kevandaka na kyese sambu mono kemonaka nde kisalu na mono ya kusamuna kesadisa mpenza bantu. Yo kepesaka mono kyese mingi mpenza.” Mupasudi-nzila mosi ya nkento ya kele ti bamvula 38 ketuba nde: “Mu keyindula nde kinsweki ya kyese kele kuzaba kusepela ti mambu ya mbote ya konso dyambu yina nge lenda kutana ti yo.” Mpangi​-nkento mosi ya mpumpa na Eropa ya sudi kutubaka na masonga yonso nde: “Ziku, luzingu na mono kele ve mutindu yina mono yindulaka nde yo fwete vanda, kansi mono kele na kyese mpi talanda kuvanda mutindu yina.”

12, 13. (a) Inki kele dibanza ya mbote na yina metala kimpumpa mpi makwela? (b) Luzingu mpi ndongisila ya Polo kebenda dikebi na nki na yina metala kimpumpa?

¹² Keti yo lenda vanda nde Yeremia kumonaka nde luzingu na yandi kuvandaka ve mutindu yandi kanaka nde yo vanda ntangu yandi vandaka kuyela? Kansi, ziku yandi monaka na mayele yonso nde yo vandaka mpi mutindu yina sambu na bantu mingi yina kukwelaka mpi kubutaka bana. Mupasudi​-nzila mosi ya nkento na Espagne ketuba dyambu yai ya mayele: “Mu mezaba bankwelani yina kele na kyese mpi bankaka yina kele ve na kyese. Kyeleka yai kendimisa mono nde kyese na mono kekatukaka ve na dibanza ya kuzaba nde mono takwela to ve.” Kukonda ntembe, dyambu yina Yeremia kukutanaka ti yo​—mbandu mosi kaka na kati ya bambandu mingi​—kendimisa nde muntu yina  kele mpumpa lenda vanda na luzingu mosi ya mbote mpenza mpi ya kyese. Beto kele ti nzikisa yankaka na mbandu ya ntumwa Polo, yina kusonikaka nde: “Mono ke zabisa beno bantu yina me kwelaka ve ti beno bankento ya bamifwidi nde: Kele mbote nde beno zinga kaka mpidina.” (1 Kor. 7:8) Mbala yankaka, Polo kuvandaka mufwidi. Ata mpidina, yandi vandaka mpumpa ntangu yandi salaka mingi na kisalu ya kimisionere. (1 Kor. 9:5) Keti yo mefwana ve na kutuba nde luzingu na yandi ya kimpumpa kunatilaka yandi mambote? Sambu na yandi yo vandaka kutendula “kudipesa mvimba na kisalu ya Mfumu,” mpi yo yina yandi salaka mambu mingi ya mbote.​—1 Kor. 7:35.

¹³ Na ngolo ya mpeve, Polo kuyikaka dyambu yai yankaka: “Bayina kekwela tamona mpasi na kinsuni na bo.” (NW) Nzambi kuzabisaka Polo na kukotisa kyeleka yai ya mudindu: ‘Kana [muntu] me zengaka na ntima na yandi mosi nde yandi lenda kwela ve, yandi me sala mbote. Mpidina, muntu yina me kwela me sala mbote, kansi yina me kwela ve me sala mbote kuluta.’ (1 Kor. 7:28, 37, 38) Yeremia kutangaka ve bangogo yai, kansi luzingu na yandi na nsungi ya bamvula mingi kendimisa nde kimpumpa kekangaka ve muntu nzila na kuvanda ti luzingu ya mbote na kisalu ya Nzambi. Ya kyeleka, yo lenda sadisa mingi na kuvanda ti luzingu mosi ya mbote mpenza ya mesimbama na lusambu ya kyeleka. Ata yandi kwelaka, Ntotila Sedesiasi kuwaka ve ndongisila ya Yeremia mpi yandi ‘fwaka’; kansi Yeremia profete yina kukwelaka ve kuzingaka luzingu yina kusalaka nde yandi kufwa ve.

Inki dilongi nge lenda baka na mbandu ya Yeremia ya kubikala mpumpa na nsungi ya bamvula mingi?

 PESA KIKESA MPI BAKA KIKESA

14. Bangwisana ya dibuta ya Akilasi ti Polo kemonisa inki?

¹⁴ Mutindu beto mekatuka kumona yo, babakala mpi bankento mingi na bilumbu ya Yeremia kukwelaka mpi kuvandaka na mabuta. Yo vandaka mpi mutindu mosi na bilumbu ya Polo. Ntembe kele ve nde, Bakristu mingi yina vandaka na mabuta lendaka kusala ve kisalu ya kimisionere bonso Polo, kansi bo lendaka kusala mambu mingi na kisika yina bo vandaka kuzinga. Mu mbandu, bo lendaka kuvanda lusakumunu sambu na bampangi ya babakala mpi ya bankento yina kukwelaka ve. Yibuka nde ntangu Polo kukumaka na Korinto, Akilasi mpi Prisila kuyambaka yandi na nzo na bo mpi kusalaka kumosi ti yandi bisalu na bo. Kansi bo salaka mambu mingi yankaka kuluta. Ntembe kele ve nde, kinduku yina dibuta ya Akilasi kusalaka ti Polo vandaka kupesa kikesa. Yindula kudya na kimvuka madya ya ntomo mpi mabaku yankaka ya kinduku ya zola yina bantu kesalaka. Keti Yeremia kubakaka mambote ya kinduku ya mutindu mosi? Yandi sadilaka kimpumpa na yandi na kisalu ya Nzambi, kansi beto fwete yindula ve nde yandi vandaka muntu mosi ya kezolaka kudivandila. Ziku, yandi sepelaka ti kimpangi ya zola ti mabuta ya bansadi ya kudipesaka na Nzambi, mu mbandu dibuta ya Baruki, Ebedi-Meleki, to ya bampangi yankaka.​—Roma 16:3; tanga Bisalu 18:1-3.

15. Inki mutindu mabuta ya Bukristu lenda pesa lusadisu ya ngolo na Bakristu yina mekwelaka ve?

¹⁵ Mutindu mosi bubu yai, Bakristu yina kele bampumpa kebakaka mambote na kinduku ya zola ya mefwanana ti yina dibuta ya Akilasi kusalaka ti Polo. Kana nge kele ti dibuta, keti nge kevandaka ti dibanza ya kusala kinduku ti bantu yina mekwelaka ve? Mpangi mosi ya nkento kutubaka mambu yai ya kekatuka na ntima: “Mu meyambulaka nsi-ntoto mpi mono kele ve ti mpusa ya kuvutuka kuna. Kansi, mono kele kaka ti mfunu nde bo tudila mu dikebi mpi kuzola mono. Mu kesamba nde Yehowa kupesa madya ya ngika ya kimpeve mpi bansyamisa sambu na beto Bakristu ya bampumpa. Beto kele na mfunu ya lusadisu, kansi ve nde bo vila beto, mpi beto yonso ve kele na mpusa ya  ngolo ya kukwela. Kansi na mutindu mosi buna yo kemonanaka bonso nde beto kevandaka ve ti muntu ya kusadisa beto. Ya kyeleka, beto lenda samba Yehowa ntangu yonso, kansi ntangu beto kele na mfunu ya kuvukana ti bankaka, keti beto lenda solula ti dibuta na beto ya kimpeve?” Bampumpa mingi ya babakala mpi ya bankento lenda tuba na masonga yonso nde ee. Bo kesepelaka na bangwisana ya mutindu yina ti bampangi ya dibundu na bo. Bo kesukaka kaka ve na kusala kinduku ti bampangi ya babakala mpi ya bankento ya mvula na bo. Bo kezolaka kuvanda ti bantu, yo yina bo kesepelaka na kusala kinduku ti bantu ya bamvula ya kuswaswana, yo vanda bambuta to baleke na mabuta ya Bukristu na kisika yina bo kezingaka.

16. Inki mambu ya kukonda mindondo nge lenda sala sambu na kupesa kikesa na Bakristu ya mpumpa na dibundu na beno?

¹⁶ Kana nge yindula na ntwala, nge lenda pesa kikesa na bampumpa na kubingisaka bo bantangu yankaka na mambu ya  nge kesala na dibuta na nge, mu mbandu na nkokila na beno ya Lusambu ya Dibuta. Kudya na dibuta kumosi ti mpangi mosi ya bakala to ya nkento ya mekwelaka ve lenda tendula mambu mingi kuluta dilonga mosi ya madya ya mbote. Keti nge lenda sala kitambi ya ntete ya kubaka dilaka ya kusamuna kumosi ti bo? Keti nge lenda bingisa Mukristu mosi ya mpumpa na kusala kumosi ti dibuta na nge ntangu beno kesala kisalu ya kuyidika Nzo ya Kimfumu to bantangu yankaka kufidisa beno na kusumba bima? Mabuta yankaka mebingisaka mufwidi ya bakala to ya nkento, to mupasudi​-nzila mosi ya mpumpa na kuvukana ti bo ntangu bo kesala nzyetelo sambu na kukwenda na lukutakanu ya nene to kisika ya bo mekwenda na konzie. Konso muntu kebakaka kikesa na kinduku ya mutindu yai.

17-19. (a) Sambu na nki bana fwete monisa zola ya bukatikati na yina metala bangidika ya kusadisa bibuti ya menuna to ya kele bambefo? (b) Inki dilongi ya mfunu beto lenda baka na mambu yina Yezu kusalaka sambu na kusadisa mama na yandi?

¹⁷ Dyambu yankaka ya kutadila na yina metala bampangi ya babakala mpi ya bankento ya mpumpa kele kusadisa bibuti yina menuna. Na bilumbu ya Yezu, Bayuda yankaka ya lukumu vandaka kubuya na mayele ya mbi kusadisa batata mpi bamama na bo. Bo vandaka kutuba nde kulungisa bansiku yina bo mosi kutulaka sambu na mambu yina bo fwete sala na dibundu meluta mikumba yina Nzambi kupesaka na yina metala bibuti na bo. (Mar. 7:9-13) Yo fwete vanda ve mutindu yina sambu na mabuta ya Bukristu.​—1 Tim. 5:3-8.

¹⁸ Kansi, inki beto lenda tuba ntangu bibuti ya menuna kele ti bana mingi ya Bakristu? Kana mwana mosi mekwelaka ve, keti yandi kaka muntu fwete vanda ti mukumba ya ntete ya kusadisa bo? Mpangi mosi ya nkento na Japon kesonika nde: “Mu kezolaka kukwela, kansi sambu mu kele ti mukumba ya kusadisa bibuti na mono, mu kekuka ve na kukwela. Mu ketula ntima nde Yehowa kebakisaka basusi ya kusadisa bibuti mpi mpasi yina bampumpa kewaka na ntima.” Keti yo lenda vanda nde bampangi na yandi ya babakala ti ya bankento ya mekwelaka bantu kubakaka desizio, kukonda kuyula yandi, nde yandi muntu fwete pesa lusadisu? Na mambu ya mutindu yai, yo kele  mfunu na kuzaba nde Yeremia kuvandaka ti bampangi yina kusadilaka yandi ve mambu na mutindu ya mbote.​—Tanga Yeremia 12:6.

¹⁹ Yehowa kebakisaka bampumpa mpi mawi ya bantu yina mekutanaka ti bampasi ya ngolo. (Nk. 103:11-14) Kansi, bibuti yina menuna to kele bambefo kele bibuti ya bana yonso, kansi kaka ve ya bana yina kele bampumpa. Ya kyeleka, yo lenda vanda nde bana yankaka mekwelaka mpi mebutaka bana na bo mosi. Kansi, yo kefwa ve bangwisana ya zola yina bo kele na yo ti bibuti na bo, mpi yo kekatula bo ve mukumba na bo ya Bukristu ya kupesa lusadisu ntangu yo kele mfunu. Beto keyibuka nde ata ntangu Yezu kuvandaka penepene ya lufwa na nti ya mpasi, yandi bakisaka mukumba na yandi mpi kusalaka dyambu mosi sambu na kusadisa mama na yandi. (Yoa. 19:​25-27) Biblia kepesa ve minsiku ya sikisiki na yina metala kukabula mikumba ya kusadisa bibuti yina menuna to kele bambefo; yo ketuba mpi ve nde bana yina kele bampumpa bantu kele ti mukumba ya ntete ya kusadisa bibuti na bo. Na kutadila dyambu yai ya mfunu mingi, yo kelomba kuyidika mambu yonso na mutindu ya mbote mpi kutadila konso muntu, mpi kuvila ve mbandu yina Yezu kupesaka na mutindu yandi sadisaka mama na yandi.

20. Inki mutindu nge kekudiwaka na yina metala kusala kinduku ti bampangi ya bampumpa na dibundu na nge?

²⁰ Na ngolo ya mpeve, Yeremia kubikulaka nde: “Mfunu ta vanda diaka ve nde muntu kulonga bantu ya nkaka na kuzaba mono Mfumu Nzambi. Bantu yonso, ata mbuta ata leki, bo ta zaba mono.” (Yer. 31:34) Na kutuba ya mbote, beto kesepelaka dezia na kinduku ya mbote ya mutindu yina na dibundu ya Bukristu, tanga mpi kinduku ti bampangi ya babakala mpi ya bankento ya kele bampumpa. Ntembe kele ve, beto yonso kezola kupesana kikesa ti bo mpi kumona bampangi yai ya bampumpa ‘kufwa ve.’

Inki bitambi yankaka nge lenda sala sambu na kupesa, mpi kubaka kikesa na bampangi yankaka ya babakala mpi ya bankento yina mekwelaka ve?

[Banoti na nsi ya lutiti]

[Bangyufula ya disolo ya kulonguka]

[Lupangu ya kele na lutiti 98]

“Bantangu yina mu kelutisaka munu mosi kele na kati ya bantangu ya kuluta mfunu. Mu lenda solula ti Yehowa na kisambu. Mu lenda yindulula mpi kusala kulonguka na munu mosi kukonda kuvanda ti kima ya kevwalangasa mabanza na munu. . . . Kimpumpa mesadisaka munu mpenza na kuvanda na kyese mingi.”​—Babette