KAPU YA ZOLE

Kusala na “Kitini ya Nsuka ya Bilumbu”

1, 2. (a) Inki mbona-meso Yeremia kumonaka yina kuvandaka mpi ntu-dyambu ya bansangu yina yandi tubaka na bambikudulu na yandi? (b) Sambu na nki nge fwete tula dikebi na nsangu ya Yeremia?

 NZAMBI kuyulaka profete na yandi ya mpa yina yandi katukaka kupona nde: “Nki nge ke mona?” Leke Yeremia kuvutulaka nde: “Na ndambu ya norde mono ke mona nzungu mosi ya nene na zulu ya tiya ke toka [to, “ya bo kefula mupepe,” NW], yo ke zola kubwa na ndambu yai ya beto kele.” Mbona-meso yai kumonisaka na ntwala mutindu ya nsangu yina Yeremia zolaka kupesa. (Tanga Yeremia 1:13-16.) Bo kefula mupepe na  nzungu ya kifwani, sambu na kukumisa yo ve madidi, kansi sambu na kupedisa tiya ngolo. Ee, Yehowa kutubaka na ntwala nde mubulu, bonso masa ya tiya, zolaka kukatuka na nzungu mpi kupanzana na Yuda sambu kukonda kwikama kukumaka mingi. Sambu na nki nge keyindula nde munoko ya nzungu vandaka kutala na ndambu ya sudi? Yo vandaka kutendula nde mubulu zolaka kukatuka na ndambu ya nordi​—Babilone zolaka kukatuka na ndambu ya nordi sambu na kwisa kunwanisa Yuda. Yo salamaka mpi mutindu yina. Na nsungi ya bamvula yina yandi salaka bonso profete, Yeremia kumonaka mambu mingi ya kelandana yantika na kutoka ya nzungu tii na kufwa ya Yeruzalemi.

² Babilone kele dyaka ve, kansi nge kele ti bikuma ya kutula dikebi na bansangu ya mbikudulu ya Yeremia. Sambu na nki? Sambu nge kezinga na nsungi ya “kitini ya nsuka ya bilumbu” (NW) yina bantu mingi ketubaka nde bo kele Bakristu; kansi bo ti mabundu na bo mendimama ve na Nzambi. (Yer. 23:20) Na ndambu yankaka, bonso Yeremia, nge mpi Bambangi yankaka kele na kusamuna nsangu mosi ya mfundusu kaka ve kansi mpi ya kivuvu.

3. (a) Mambu yina kele na mukanda ya Yeremia kele ya kuyidika inki mutindu? (b) Inki kele lukanu ya Kapu ya 2 ya buku yai?

³ Mbala yankaka Yeremia kusongaka sekretere mosi na kusonika disolo na yandi na kitini ya nsuka ya kisalu na yandi ya kiprofete, na kisika ya kusonika mambu na ntangu yo vandaka kusalama. (Yer. 25:1-3; 36:1, 4, 32) Mambu yina kele na mukanda yai kele ve na ndonga yina mambu kusalamaka sambu Yeremia kuyidikaka bitini na yo mingi na kulandaka ntu-dyambu. Yo yina, yo tasadisa nge na kubaka dibanza ya kimvuka ya mambu yina kusalamaka ntangu bo sonikaka mukanda ya Yeremia ti ya Mawa mpi ndonga yina mambu kusalamaka. Tala kifwanisu yina kele na  lutiti 19. Bantangu yankaka, kuzaba nani kuvandaka ntotila ya Yuda mpi na nki ntangu, nki mambu vandaka kusalama na Yuda mpi na nzyunga na yo tasadisa nge na kubakisa mbote​-mbote mambu yina Yeremia kutubaka mpi kusalaka. Mpi nge tavanda ya kuyilama na kubaka mambote ya bansangu ya Nzambi sambu na bantu na yandi na nzila ya Yeremia.

 MAMBU YINA KUSALAMAKA NA NZYUNGA YA YEREMIA

4-6. Inki mambu kusalamaka na kati ya bantu ya Nzambi bamvula mingi na ntwala nde Yeremia kuyantika kisalu na yandi ya kiprofete?

⁴ Yeremia kubikulaka na nsungi ya mavwanga yina bansoba mingi kusalamaka. Yo vandaka ntangu mosi ya kimbeni na kati ya Asiria, Babilone, mpi Ezipte. Kiteso ya bamvula 93 na ntwala nde Yeremia kuyantika kisalu na yandi ya kiprofete, Asiria kunungaka kimfumu ya bikanda kumi ya Israele yina kuvandaka na nordi mpi kunataka bantu mingi na kimpika. Na ntangu yina, Yehowa kukotilaka Yeruzalemi ti ntotila na yo ya kwikama, Ezekiasi, ntangu Asiria kunwanisaka bo. Mbala yankaka nge keyibuka mutindu Nzambi kufwaka na mutindu ya kuyituka basoda ya bambeni 185000. (2 Bant. 19:32-36) Manase kuvandaka mosi na kati ya bana ya Ezekiasi. Ziku Yeremia kubutukaka na mvula ya 55 ya luyalu ya Manase, ntangu yina Yuda kukumaka na nsi ya kiyeka ya Asiria.​—2 Bans. 33:10, 11.

⁵ Yeremia muntu kusonikaka mukanda ya 1 mpi 2 Bantotila, kisika beto ketanga nde Manase kutungaka dyaka kisika ya kusambila biteki yina tata na yandi kufwaka. Manase tungaka bamesa-kimenga sambu na Baale mpi sambu na lusambu ya bambwetete, yandi salaka yo nkutu na tempelo ya Yehowa. Mpi Manase kufwaka bantu mingi ya kusalaka kwa bo mbi ve, kupesaka mwana na yandi mosi bonso makabu ya kuyoka na nzambi ya luvunu. Na kimvuka, “yandi salaka mpenza mambu mingi ya mbi” na meso ya Yehowa. Sambu na mambi yina yonso, Nzambi kusilaka nde mpasi tabwila Yeruzalemi ti Yuda, mutindu yo bwilaka dezia Samaria ti Izraele. (2 Bant. 21:1-6, 12-16) Na nima ya lufwa ya Manase, mwana na yandi Amoni landaka na kusambila biteki bonso tata na yandi, kansi ntama mingi ve mambu zolaka kusoba. Na nima ya bamvula zole, bo fwaka Amoni, ebuna Yoziasi, mwana na yandi ya bamvula nana, yantikaka kuyala na mvu 659 N.T.B.

⁶ Na mvula ya 31 ya luyalu ya Yoziasi, Babilone yantikaka kukuma ngolo kuluta Asiria. Yoziasi kumonaka nde dyambu yina kuvandaka dibaku ya mbote sambu Yuda kubaka dyaka kimpwanza na ntwala ya bansi ya nzenza yina vandaka kuyala yo. Na  kuswaswana ti tata mpi nkaka na yandi, Yoziasi kusadilaka Yehowa na kwikama yonso mpi kuyantikisaka bansoba ya nene na mambu ya metala lusambu. (2 Bant. 21:19–22:2) Na mvula ya 12 ya luyalu na yandi, Yoziasi kufwaka bisika ya lusambu ya biteki, makunzi ya banti ya santu, mpi bifwanisu ya lusambu ya luvunu na kimfumu na yandi mpi na nima yandi pesaka ntuma ya kuyidika tempelo ya Yehowa. (Tanga 2 Bansangu 34:1-8.) Dyambu ya kebenda dikebi kele nde, Nzambi kuponaka Yeremia bonso profete na mvula ya 13 ya luyalu ya Yoziasi (647  N.T.B.).

Nge zolaka kudiwa nki mutindu kana nge vandaka profete na bilumbu ya Yeremia?

7, 8. (a) Inki mutindu luyalu ya Ntotila Yoziasi kuswaswanaka ti ya Manase mpi Amoni, bantotila yina kuyalaka na ntwala na yandi? (b) Yoziasi kuvandaka muntu ya nki mutindu? (Tala lupangu yina kele na  lutiti 20.)

⁷ Na ntangu bo vandaka kuyidika dyaka tempelo, na mvula ya 18 ya luyalu ya Ntotila ya mbote Yoziasi, nganga-Nzambi ya nene kuzwaka “Mukanda ya Bansiku.” Ntotila kulombaka sekretere na yandi na kutangila yandi yo. Yoziasi kundimaka bifu ya bantu na yandi, kusosaka lutwadisu ya Yehowa na nzila ya Hulda, profete mosi ya nkento, mpi kusyamisaka bantu ya kimfumu na yandi na kuzitisa bansiku ya Nzambi. Hulda kuzabisaka Yoziasi nde Yehowa zolaka kupesa bantu ya Yuda “ndola” sambu na kukonda kwikama na bo. Kansi, sambu na nkadilu ya mbote ya Yoziasi sambu na lusambu ya bunkete, ndola yina zolaka kukwisa ve na ntangu yandi vandaka na luzingu.​—2 Bant. 22:8, 14-20.

⁸ Ntotila Yoziasi kusalaka kikesa mingi dyaka sambu na kukatula mambu yonso yina vandaka na kuwakana ti lusambu ya biteki. Yandi vandaka ti lukanu ya ngolo mpenza, yo yina yandi kotaka tii na teritware yina kuvandaka ntete ya kimfumu ya nordi ya Izraele sambu na kufwa kisika ya kuzanguka mpi mesa​-kimenga yina kuvandaka na Betele. Yandi bakaka mpi bangidika sambu na kusala nkinsi mosi ya nene ya Paki. (2 Bant. 23:4-25) Yo fwete vanda nde dyambu yina kupesaka Yeremia  kyese mpenza! Kansi, yo vandaka mpasi na kunata bantu na kusoba luzingu na bo. Manase ti Amoni kotisaka bantu na lusambu ya mbi ya biteki, yo yina kimpeve kuvandaka dyaka ve ngolo. Ata Yoziasi kusalaka bansoba mingi, Nzambi kutindaka Yeremia na kumonisa nde banzambi ya Yuda kuvandaka mingi bonso babwala na bo. Bantu ya bwala ya profete vandaka bonso nkento mosi ya ndumba​—bo yambulaka Yehowa mpi kwendaka kusala bizumba ti banzambi ya nzenza. Yeremia kutubaka nde: “Bantu yina ke zinga na Yeruzalemi me tungaka bamesa-kimenga mingi mutindu kele babalabala ya Yeruzalemi sambu na kupesa makabu na nzambi ya nsoni Baale.”​—Tanga Yeremia 11:1-3, 13.

9. Inki mambu kusalamaka na bansi mingi na bamvula ya nsuka ya luyalu ya Yoziasi?

⁹ Kaka mutindu bansangu yina Yeremia vandaka kuzabisa kusobaka ve Bayuda, yo salaka mpi ve ata kima mosi na makanda ya nzyunga yina vandaka kunwana sambu na kuyala bankaka. Na mvu 632 N.T.B., basoda ya Babilone yina kuvukanaka ti basoda ya Medi kunungaka Ninive, nto-mbanza ya Asiria. Bamvula tatu na nima, Farao Neko ya Ezipte kutwadisaka basoda na yandi na ndambu ya nordi sambu na kusadisa Asiria yina bambeni kuzyungaka. Sambu na bikuma yina Biblia ketubila ve, Yoziasi sosaka kukanga​-nzila na basoda ya Ezipte na Megiddo, kansi bo lwadisaka yandi mputa yina nataka yandi na lufwa. (2 Bans. 35:20-24) Dyambu yai ya mawa zolaka kunata inki bansoba na mambu ya lusambu mpi ya politiki ya Yuda? Mpi nki bampasi ya mpa Yeremia zolaka kukutana ti yo?

BANSOBA NA YUDA

10. (a) Na nki mutindu mambu yina kusalamaka na nima ya lufwa ya Yoziasi mefwanana ti mambu ya kesalamaka bubu yai? (b) Inki mambote nge lenda baka kana nge tadila nkadilu ya Yeremia?

¹⁰ Yindula mutindu Yeremia kudiwaka ntangu yandi bakaka nsangu ya lufwa ya Yoziasi! Ti mawa na ntima, yandi yimbilaka ntotila nkunga ya mawa. (2 Bans. 35:25) Yo vandaka dezia ntangu mosi ya mawa, mpi mavwanga yina kuvandaka na bansi mingi kunataka mpasi na Yuda. Bansi ya ngolo yina vandaka na kimbeni​—Ezipte, Asiria, mpi Babilone​—vandaka kunwana  sambu na kuyala bansi yankaka. Dyaka mambu ya lusambu kusobaka na Yuda ntangu Yoziasi kufwaka. Yo vandaka nsuka ya luyalu yina vandaka kundima kisalu ya Yeremia, mpi luyantiku ya luyalu yina vandaka kundima yo ve. Bampangi na beto mingi bubu yai mekutanaka ti nsoba ya mutindu mosi; bo vandaka ntete na ndambu ya kimpwanza ya lusambu, na nima bo nyokulaka bo mpi kubuyisaka kisalu na bo. Nani mezaba kana bampangi ikwa na kati na beto lenda kutana ntama mingi ve ti bansoba ya mutindu mosi? Inki bupusi yo lenda vanda na yo na luzingu na beto? Yo lenda lomba nde beto sala inki sambu na kutanina kwikama na beto? Ti bangyufula yai na mabanza, yo tavanda mbote nde beto tadila bampasi yina Yeremia kunungaka.

11. Inki mambu kusalamaka na Yuda na nima ya lufwa ya Yoziasi?

¹¹ Bantu ya Yuda kutulaka Yoakazi, mwana ya Yoziasi, na kiti ya kimfumu na Yeruzalemi. Yoakazi, yina kuzabanaka mpi na zina ya Shalumi, kuyalaka bangonda tatu mpamba. Ntangu Farao Neko kuvutukaka na ndambu ya sudi na nima ya kunwana ti bantu ya Babilone, yandi katulaka ntotila ya mpa mpi kunataka yandi na Ezipte, mpi Yeremia kutubaka nde Yoakazi “ta kwisa diaka ve.”  (Yer. 22:10-12; 2 Bans. 36:1-4) Na kisika na yandi, Neko kutulaka Yoyakimi, mwana yankaka ya Yoziasi, ntotila. Yoyakimi kulandaka ve mbandu ya mbote ya tata na yandi. Na kisika ya kulanda kusala bansoba yina tata na yandi kuyantikaka, yandi kumaka kusamba biteki.​—Tanga 2 Bansangu 23:36, 37.

12, 13. (a) Na luyantiku ya luyalu ya Yoyakimi, inki mambu ya metala lusambu vandaka kumonana mingi? (b) Inki mutindu bantwadisi ya dibundu ya Bayuda kusadilaka Yeremia mambu?

¹² Na luyantiku ya luyalu ya Yoyakimi, Yehowa kusongaka Yeremia na kukwenda na tempelo mpi kubedisa bantu ya Yuda na ngolo yonso sambu na mambi na bo. Bo vandaka kuyindula nde tempelo ya Yehowa kuvandaka bonso nkisi yina zolaka kutanina bo. Kansi, Yehowa zolaka kuyambula tempelo na yandi kana bo yambulaka ve “kuyiba, kufwa bantu, kusala pite, kuzenga Nzambi na nzila ya luvunu, kupesa makabu na nzambi Baale ti kusamba banzambi ya nkaka.” Dyaka, yandi zolaka kusala mpi mutindu mosi na bantu ya luvunu yina vandaka kusamba na tempelo, kaka mutindu yandi yambulaka nzo ya ntenta yina kuvandaka na Shilo na bilumbu ya Nganga-Nzambi ya Nene Eli. Ntoto ya Yuda zolaka kukuma “mayumbu.” (Yer. 7:1-15, 34; 26:1-6) * Yindula kikesa yina Yeremia vandaka na yo mfunu sambu na kuzabisa nsangu yina! Ntembe kele ve nde yandi zabisaka nsangu yina na meso ya bantu, na ntwala ya bantu ya mfunu mpi ya ngolo. Bubu yai, bampangi yankaka ya babakala ti ya bankento memonaka nde bo vandaka mpi ti mfunu ya kikesa sambu na kuta kimbangi na babalabala to kusolula ti bamvwama to bantu ya nene. Ata mpidina, beto lenda ndima dyambu yai: Nzambi tapesa beto lusadisu na yandi, kaka mutindu yandi pesaka Yeremia.​—Baeb. 10:39; 13:6.

¹³ Na kutadilaka mambu ya lusambu mpi ya politiki yina vandaka kumonana mingi na Yuda, nki mambu bamfumu ya mabundu zolaka kusala na ntwala ya nsangu ya Yeremia? Profete yandi mosi ketuba nde, “banganga-Nzambi, baprofete ti bantu yonso bo simbaka mono, bo yantikaka kutuba na mono  na ndinga ya ngolo nde: ‘Nge lunga kufwa na mambu ya mutindu yai.’ ” Bo vandaka na nganzi mpenza mpi kutubaka nde: “Muntu yai me lunga kufwa.” (Tanga Yeremia 26:8-11.) Kansi, bambeni ya Yeremia kunungaka ve. Yehowa kuvandaka ti profete na yandi sambu na kugulusa yandi. Kansi sambu na Yeremia yandi mosi, yandi bikaka ve nde mambu ya mbi yina bambeni na yandi vandaka kusala yandi to ntalu na bo kupesa yandi boma. Nge mpi fwete wa ve boma.

Inki luswaswanu nge lenda sala na kati ya mambu yina kusalamaka na nsungi ya luyalu ya Manase, ya Amoni, mpi ya Yoziasi? Inki dilongi nge lenda baka na mutindu Yeremia kusalaka kisalu na yandi ya mpasi?

 “SONIKA MAMBU YONSO”

14, 15. (a) Inki kisalu Yeremia ti sekretere na yandi, Baruki, kuyantikaka kusala na mvula ya iya ya luyalu ya Yoyakimi? (b) Yoyakimi kuvandaka muntu ya nki mutindu? (Tala lupangu yina kele na  lutiti 25.)

¹⁴ Na mvula ya iya ya luyalu ya Yoyakimi, Yehowa kuzabisaka Yeremia na kusonika mambu yonso yina Yehowa kusongaka yandi banda na bilumbu ya Yoziasi. Yo yina Yeremia vandaka kutuba, mpi sekretere na yandi Baruki vandaka kusonika mambu yonso yina Nzambi zabisaka yandi na bamvula 23 yina kulutaka. Bansangu na yandi ya mfundusu vandaka kutadila bantotila mpi bimfumu kiteso ya 20. Yeremia kutumaka Baruki na kutanga rulo yai na ndinga ya ngolo na nzo ya Yehowa. Inki kuvandaka lukanu ya bikesa yai? Yehowa kutubaka nde: “Mbala ya nkaka, ntangu bantu ya Yuda ta wa mambu ya mbi ya mono ke zola kusala bo, bo yonso bo ta bikisa banzila na bo ya mbi; ebuna mbi ti masumu na bo mono ta landa yo ve.”​—Yer. 25:1-3; 36:1-3.

¹⁵ Ntangu nsadi mosi ya nzo ya mfumu kutangilaka Yoyakimi rulo yina, ntotila kuzenga​-zengaka yo mpi kutulaka yo na tiya. Ebuna yandi pesaka ntuma nde bo kwisa kunata Yeremia ti Baruki na ntwala na yandi. ‘Kansi Mfumu Nzambi bumbaka bo.’ (Tanga Yeremia 36:21-26.) Sambu na kikalulu ya mbi ya Yoyakimi, Yehowa, na nzila ya profete na yandi, kutubaka nde “bo ta zika [ntotila] mutindu bo ke zikaka mbwa.” Bo zolaka ‘kubenda​-benda yandi, kubasisa yandi na bwala Yeruzalemi, ebuna bo losa yandi na nganda.’ (Yer. 22:13-19) Keti nge keyindula nde Yeremia kulutisaka ndilu na mambu yina yandi ketendula na mbikudulu yai?

16. Inki nsangu ya mbote Yeremia kuzabisaka?

¹⁶ Ata yo lombaka nde Yeremia kuzabisa bansangu ya mfundusu ya mutindu yina, yandi vandaka ve profete ya bampasi. Yandi zabisaka mpi nsangu ya kivuvu. Yehowa zolaka kugulusa bantu ya Izraele yina kubikalaka na maboko ya bambeni na bo mpi kuvutula bo na ntoto na bo, kisika bo zolaka kuzinga na ngemba. Nzambi zolaka kusala ti bantu na yandi ‘kuwakana ya mpa yina tazinga tii kuna’ mpi kusonika nsiku na yandi  na ntima na bo. Yandi zolaka kulolula mambi na bo mpi kuyibuka dyaka ve masumu na bo. Dyaka, mwana mosi ya Davidi zolaka kuyala “ntoto yonso” na masonga mpi lunungu. (Yer. 31:7-9; 32:37-41; 33:15) Bambikudulu yai zolaka kulungana na nima ya bamvula mpi ya bamvu​-nkama mingi, mpi kulungana yina ketadila luzingu na beto mpi yo lenda pesa kivuvu na makwisa na beto ya mvula na mvula. Kansi na ntangu ya Yeremia, bambeni ya Yuda kulandaka kaka kunwana sambu na kuyala teritware.​—Tanga Yeremia 31:31, 33, 34; Baebreo 8:7-9; 10:14-18.

KUBASIKA YA BABILONE

17, 18. Inki mambu kusalamaka na bansi mingi na bamvula ya nsuka ya luyalu ya Yoyakimi mpi ya Sedesiasi?

¹⁷ Na mvu 625 N.T.B., bantu ya Babilone ti ya Ezipte kunwanaka mvita mosi ya ngolo na Karkemishi, penepene ya Nzadi Efrate, kiteso ya bakilometre 600 na ndambu ya nordi ya Yeruzalemi. Ntotila Nabukodonozore kubedisaka basoda ya Farao Neko; dyambu yai kusukisaka kiyeka ya Ezipte na teritware yina. (Yer. 46:2) Ntangu yai Nabukodonozore yantikaka kuyala Yuda, mpi yo salaka nde Yoyakimi kukuma nsadi na yandi. Kansi na nima ya kusala bamvula tatu na nsi ya kiyeka ya Nabukodonozore, Yoyakimi kukolamaka. (2 Bant. 24:1, 2) Yo yina, Nabukodonozore mpi basoda na yandi kwendaka kunwanisa Yuda na mvu 618 N.T.B. mpi kuzyungaka Yeruzalemi. Yindula mavwanga yina kuvandaka na ntangu yina, ata nkutu sambu na Yeremia, profete ya Nzambi. Yo kemonana nde Yoyakimi kufwaka na ntangu bo zyungaka Yeruzalemi. * Mwana  na yandi Yoyakini kudipesaka na maboko ya bantu ya Babilone na nima ya kuyala Yuda kaka bangonda tatu. Nabukodonozore bakaka bimvwama yonso ya Yeruzalemi mpi kunataka na kimpika Yoyakini, mabuta ya ntotila mpi ya bamfumu ya Yuda, babakala ya kikesa ti bantu ya kisalu ya maboko ya Yuda. Daniele, Anania, Mishaele, ti Azaria kuvandaka na kati ya bantu yina bo nataka na kimpika.​—2 Bant. 24:10-16; Dan. 1:1-7.

¹⁸ Ntangu yai, Nabukodonozore tulaka Sedesiasi, mwana  yankaka ya Yoziasi, ntotila ya Yuda. Yandi vandaka ntotila ya nsuka ya dikanda ya Davidi yina kuyalaka na ntoto. Luyalu na yandi kusukaka ntangu bo fwaka Yeruzalemi ti tempelo na yo na mvu 607 N.T.B. (2 Bant. 24:17) Kansi, na nsungi ya bamvula 11 ya luyalu ya Sedesiasi, mavwanga kuvandaka mingi na Yuda na luzingu ya bantu ti na mambu ya politiki. Yo kele pwelele nde yo lombaka nde Yeremia kutula ntima ya mvimba na muntu yina kuponaka yandi na kuvanda profete.

19. Inki mutindu bamfinangani ya Yeremia kutadilaka nsangu na yandi, mpi sambu na nki yo fwete benda dikebi na nge?

¹⁹ Kuditula na kisika ya Yeremia. Banda na ntangu ya Yoziasi, Yeremia kumonaka bansoba yina kusalamaka na mambu ya politiki mpi kubeba ya kimpeve ya bantu ya Nzambi. Kansi, yandi zabaka nde mambu zolaka kubeba dyaka mingi. Bantu ya bwala na yandi kusongaka yandi nde: ‘Kulonga diaka ve na zina ya Mfumu Nzambi, kana ve beto ta fwa nge.’ (Yer. 11:21) Ata ntangu bambikudulu ya Yeremia kulunganaka, Bayuda kutubaka nde: “Beto me buya, beto ke ndima ve mambu ya nge me songa beto na zina ya Mfumu Nzambi.” (Yer. 44:16) Kansi, luzingu ya bantu kuvandaka na kigonsa, kaka mutindu yo kele bubu yai. Nsangu ya nge kelonga kele ya Yehowa, kaka bonso nsangu ya Yeremia. Yo yina, nge lenda kumisa ngolo kikesa na nge na kisalu ya kusamuna na kutadilaka mutindu Yehowa kutaninaka profete na yandi na nsungi yina kuyitaka kubwa ya Yeruzalemi.

Inki mambu beto lenda longuka na nkadilu ya Yeremia na nsungi ya luyalu ya Yoyakimi? Inki mbikudulu ya nene Yeremia kubikulaka ya ketadila bilumbu na beto?

BILUMBU YA NSUKA YA DIKANDA YA BAMFUMU

20. Sambu na nki luyalu ya Sedesiasi vandaka ya mpasi mpenza sambu na Yeremia? (Tala lupangu yina kele na  lutiti 29.)

²⁰ Mbala yankaka bamvula ya kuluta mpasi ya kisalu ya Yeremia bonso profete vandaka na nsungi ya luyalu ya Sedesiasi.  Bonso bantotila mingi yina kuyalaka na ntwala na yandi, Sedesiasi “salaka masumu na meso ya Mfumu Nzambi.” (Yer. 52:1, 2) Yandi vandaka na nsi ya kiyeka ya bantu ya Babilone, mpi Nabukodonozore songaka yandi na kudya ndefi na zina ya Yehowa nde yandi talemfukila ntotila ya Babilone. Ata mpidina, nsuka​-nsuka Sedesiasi kukolamaka. Na ntangu yina, bambeni ya Yeremia kupusaka yandi ngolo mpenza na kupesa maboko na nkolama yina.​—2 Bans. 36:13; Ezek. 17:12, 13.

21-23. (a) Inki bimvuka ya vandaka kuwakana ve kuvandaka na Yuda na nsungi ya luyalu ya Sedesiasi? (b) Inki mambu bo salaka Yeremia sambu na dibanza na yandi, mpi sambu na nki yo fwete benda dikebi na nge?

²¹ Ziku na luyantiku ya luyalu ya Sedesiasi, binati-nsangu yina bantotila ya Edomi, Moabi, Amoni, Tire, mpi Sidoni kutindaka, kukwisaka na Yeruzalemi. Mbala yankaka lukanu na bo kuvandaka ya kundimisa Sedesiasi na kuvukana ti bo sambu na kunwanisa Nabukodonozore. Kansi, Yeremia kusyamisaka Sedesiasi na kulemfukila Babilone. Na kuwakana ti mambu yina, Yeremia kukwendaka na ntwala ya binati​-nsangu yina ti kima ya kilo ya bo kelwatisaka bangombe na nkingu sambu na kumonisa bo nde babwala na bo mpi fwete sadila bantu ya Babilone. (Yer. 27:1-3, 14) Bantu mingi kusepelaka ve ti dibanza yina, mpi Anania kukumisaka mpasi mukumba ya Yeremia bonso kinati​-ndinga yina kuvandaka ti nsangu mosi yina bantu vandaka kusepila na yo ve. Anania kuvandaka profete mosi ya luvunu yina kutubaka na zina ya Nzambi na meso ya bantu nde vangu ya Babilone zolaka kuzengana. Kansi, Yehowa kutubaka na nzila ya Yeremia nde na nima ya mvula mosi, Anania, muntu ya luvunu, zolaka kufwa. Mpi dyambu yai kusalamaka mutindu yina.​—Yer. 28:1-3, 16, 17.

²² Ntangu yai, Yuda kukabwanaka na bimvuka yina vandaka kuwakana ve​—bayina vandaka kundima kulemfukila Babilone mpi bayina vandaka kusyamisa bantu na kukolama. Na mvu 609 N.T.B., Sedesiasi kukolamaka na kusosaka lusadisu ya basoda ya Ezipte. Ebuna Yeremia kunwanaka ti bampasi ya  mavwanga ya bantu yina vandaka kusyamisa nkolama. (Yer. 52:3; Ezek. 17:15) Nabukodonozore ti basoda na yandi kuvutukaka na Yuda sambu na kumanisa mubulu, mpi kubotulaka bambanza yonso ya Yuda mpi kuzyungaka dyaka Yeruzalemi. Na ntangu yai ya mpasi, Yeremia kusongaka Sedesiasi ti bantu na yandi nde Yeruzalemi zolaka kubwa na maboko ya bantu ya Babilone. Lufwa vandaka kuvingila bantu yina kubikalaka na mbanza. Bayina kudipesaka na bantu ya Babilone zolaka kuguluka.​—Tanga Yeremia 21:8-10; 52:4.

²³ Bamfumu ya Yuda kutubaka nde Yeremia vandaka kupesa bantu ya Babilone maboko. Ntangu yandi tubaka kyeleka, bamfumu ya Yuda kubulaka yandi mpi kutulaka yandi na boloko. (Yer. 37:13-15) Ata mpidina, Yeremia kulembisaka ve nsangu ya Yehowa. Kansi, bamfumu kundimisaka Sedesiasi na kufwa Yeremia. Bo kotisaka profete na dibulu ya kukonda masa kisika yandi lendaka kufwa na potopoto ya mudindu. Kansi, Ebedi-Meleki, muntu mosi ya nsi ya Etiopia yina vandaka kusala na nzo ya ntotila, gulusaka Yeremia. (Yer. 38:4-13) Bantu ya Yehowa ya ntangu na beto mekutanaka mbala mingi ti bigonsa ya ngolo mpenza sambu kansansa na bo kebuyisaka bo na kuvukana na mavwanga ya politiki! Ya kyeleka, mambu ya Yeremia kukutanaka na yo lenda pesa nge kikesa ya kunwana ti bampasi mpi kununga yo.

24. Tendula mambu yina kusalamaka na mvu 607 N.T.B.

²⁴ Nsuka​-nsuka bantu ya Babilone kutobula-tobulaka bibaka ya Yeruzalemi na mvu 607 N.T.B., mpi mbanza kubwaka. Basoda ya Nabukodonozore kutulaka tempelo ya Yehowa tiya, kufwaka​-fwaka bibaka ya mbanza mpi kufwaka bamfumu ya Yuda. Sedesiasi sosaka kutina, kansi bo kangaka yandi mpi kunataka yandi na ntwala ya bambeni na yandi. Bo fwaka bana ya Sedesiasi na meso na yandi mpi Nabukodonozore tobulaka yandi meso, kukangisaka yandi minyololo, mpi kunataka yandi na Babilone. (Yer. 39:1-7) Ee, mambu ya Yeremia kutubaka sambu na Yuda ti Yeruzalemi kulunganaka. Na kisika ya  kusepela, profete ya Nzambi kuwaka mawa sambu na mpasi yina kubwilaka bantu na yandi. Beto lenda tanga mawi na yandi na mukanda ya Mawa. Kutanga mukanda yai fwete simba mpenza ntima na beto.

BISALU YA BANTU YA YUDA YINA KUBIKALAKA

25, 26. (a) Inki mambu kusalamaka na nima ya kubwa ya Yeruzalemi? (b) Na nima ya kubwa ya Yeruzalemi, bantu ya bwala ya Yeremia kusalaka nki na nsangu na yandi?

²⁵ Inki kukuminaka Yeremia na ntangu mambu yai ya nene kusalamaka? Bamfumu ya Yeruzalemi kutulaka yandi na boloko, kansi bantu ya Babilone yina kunungaka kusadilaka yandi mambu ti ntima ya mbote, mpi kubasisaka yandi na boloko. Na nima, bo tulaka Yeremia kisika mosi ti Bayuda yankaka yina bo vandaka kunata na kimpika, kansi bo yambulaka yandi. Yandi vandaka ti mambu mingi ya kusala na kisalu ya Nzambi; yandi vandaka mpi ti kisalu ya kusala na kati ya bantu yina kugulukaka. Nabukodonozore kutulaka Gedalia guvernere ya bwala yina bo nungaka, mpi kusilaka Bayuda yina kubikalaka nde bo tavanda na ngemba kana bo landa na kusadila yandi, ntotila ya Babilone. Kansi, Bayuda yankaka yina kuvandaka ve na kyese kufwaka Gedalia. (Yer. 39:13, 14; 40:1-7; 41:2) Yeremia syamisaka bantu ya Yuda yina kubikalaka na kulanda na kuzinga na bwala mpi kuwa ve ntotila ya Babilone boma. Kansi, bantwadisi na bo kutubaka nde Yeremia kele muntu ya luvunu mpi bo tinaka na Ezipte, ebuna bo nataka Yeremia ti Baruki na kingolo​-ngolo. Kansi, Yeremia kubikulaka nde Nabukodonozore zolaka kubotula bwala na ngolo, kuyala yo, mpi kumonisa Bayuda yina kutinaka mpasi.​—Yer. 42:9-11; 43:1-11; 44:11-13.

²⁶ Mbala yai dyaka, bampangi ya Yeremia kuwidikilaka ve profete ya kyeleka ya Nzambi. Sambu na nki? Bo yindulaka nde: ‘Beto vandaka kupesa makabu na nzambi ya nkento yina ya bo ke bingaka Mfumu-nkento ya zulu; beto vandaka kulosila yandi makabu ya vinu. . . . Kansi katuka ntangu beto bikaka  kusala mpidina, beto kele ata kima ve, bantu na beto ke fwa na bitumba ti na nzala.’ (Yer. 44:16-18) Bangindu yai ya mbi kemonisa mpenza na nki kiteso kimpeve ya bantu ya ntangu ya Yeremia kubebaka! Na ndambu yankaka, yo fwete pesa beto mpenza kikesa na kuzaba nde muntu ya kukonda kukuka lenda bikala ya kwikama na Yehowa ata yandi kezinga na kati ya bantu ya kukonda kwikama!

27. Inki mambu beto mezaba na yina metala bamvula ya nsuka ya kisalu ya kiprofete ya Yeremia?

²⁷ Dyambu ya nsuka ya Yeremia kusonikaka​—kubasika ya Yoyakimi na boloko na maboko ya Evile-Merodaki, muntu yina kuyalaka na nima ya Nabukodonozore​—kusalamaka na mvu 580 N.T.B. (Yer. 52:31-34) Na ntangu yina, yo fwete vanda nde Yeremia kuvandaka ti bamvula kiteso ya 90. Beto kele ve ti bansangu ya sikisiki na yina metala nsuka ya luzingu na yandi. Yo fwete vanda nde yandi zingaka bamvula na yandi ya nsuka na Ezipte mpi kufwaka ya kwikama kuna na nima ya kusala bamvula kiteso ya 67 na kisalu ya sipesiali ya Yehowa. Yandi salaka na nsungi yina bo vandaka kunata lusambu ya kyeleka na ntwala mpi na nsungi ya bamvula mingi yina lusambu ya baaposta kufulukaka na nzyunga na yandi. Mwa ndambu ya bantu yina vandaka kuwa Nzambi boma kuwidikilaka yandi. Kansi, bantu mingi kubuyaka bansangu na yandi, nkutu bo monisaka kimbeni ya pwelele. Keti dyambu yina kupusaka Yeremia na kuyindula nde yandi menunga ve? Ata fyoti ve! Banda na luyantiku, Yehowa kuzabisaka yandi nde: “Bo ta nwanisa nge kansi bo ta kuka ve kubedisa nge, sambu mono muntu ta vandaka na nge.” (Yer. 1:19) Bubu yai, kisalu na beto Bambangi ya Yehowa mefwanana ti ya Yeremia. Yo yina beto lenda vingila nde bantu kuyamba beto mutindu mosi. (Tanga Matayo 10:16-22.) Inki mambu beto lenda longuka na luzingu ya Yeremia, mpi nki mutindu beto fwete sala kisalu na beto ya kusamuna? Bika beto tadila bangyufula yai.

Inki kukuminaka Sedesiasi mpi bantu na yandi yina kubuyaka nsangu ya Yeremia? Inki mutindu nge ketadilaka Yeremia?

[Banoti na nsi ya lutiti]

[Bangyufula ya disolo ya kulonguka]

 [Lupangu/​Kifwanisu ya kele na lutiti 20]

YOZIASI​—NTOTILA YA NSUKA NA KATI YA BANTOTILA YA MBOTE YA YUDA

  Na nima ya lufwa ya tata na yandi, Amoni, Yoziasi kukumaka ntotila ya Yuda na ntangu yandi vandaka ti bamvula nana. Ntangu yandi kumaka ti bamvula 15, yandi yantikaka kusosa Nzambi mpi yandi landaka “mbandu ya mbote ya nkaka na yandi ntotila Davidi.” Ntangu yandi kumaka ti bamvula 19, yandi yantikaka kukatula bisika ya lusambu ya luvunu na Yuda mpi na Izraele mpi kupanza​-panza biteki na bo. Na ntangu yandi lungisaka bamvula 25, yandi salaka na mpila nde bo yidika tempelo ya Yehowa.​—2 Bant. 21:19–22:2; 2 Bans. 34:2-8.

Bo monaka mukanda ya Bansiku, yo fwete vanda masonama ya kisina yina Moize kusonikaka, na ntangu bo vandaka kuyidika tempelo mpi bo tangilaka yo Yoziasi. Yandi kudikulumusaka, kupasulaka bilele na yandi, mpi kudilaka. Yoziasi kubakaka bangidika na mpila nde banganga-Nzambi, Balevi, mpi bantu na yandi yonso, baleke mpi bambuta, kuwa mambu yina mukanda vandaka kutuba. Disolo yina ketuba nde ntotila kusalaka kuwakana ti Nzambi sambu “na kulemfuka na yandi, na kulanda bansiku na yandi yonso na ntima na yandi ya mvimba ti na luzolo na yandi.” Na nima, Yoziasi yantikaka na kusala kampanie mosi ya nene sambu na kukatula lusambu ya luvunu. Ntotila kusalaka mpi Nkinsi ya Paki ya nene sambu na Yehowa, mpi bantu ya Izraele kusalaka ntete ve Nkinsi ya mutindu yina katuka na ntangu ya profete Samuele.​—2 Bans. 34:14–35:19.

[Lupangu/​Kifwanisu ya kele na lutiti 25]

YOYAKIMI​—NTOTILA YINA KUFWAKA PROFETE YA YEHOWA

  Yoyakimi kuvandaka ti bamvula 25 ntangu yandi yantikaka kuyala na Yuda, mpi yandi yalaka bamvula kiteso ya 11. Mambu yonso yina yandi salaka ya kele na 2 Bansangu 36:5-8 kemonisa nde yandi salaka kaka ve mambu ya mbi, kansi “mambu ya mbi ti ya nsoni.” Sambu yandi buyaka kulanda balukebisu ya Yeremia, luyalu ya Yoyakimi kuvandaka ya kukonda lunungu, bo vandaka kubotula bima ya bantu, mpi kufwa bantu. Ntangu profete Uria kuzabisaka nsangu ya mefwanana ti ya Yeremia, Yoyakimi kupesaka ntuma nde bo fwa yandi. Yo kemonana bonso nde ntotila kufwaka na ntangu bantu ya Babilone kuzyungaka Yeruzalemi.​—Yer. 22:17-19; 26:20-23.

 [Lupangu/​Kifwanisu ya kele na lutiti 29]

SEDESIASI​—NTOTILA YA NSUKA YA YUDA NA NTOTO

  Sedesiasi vandaka ntotila mosi ya boma​-boma mpi yina vandaka kusoba​-soba bangindu na yandi; yandi bikaka nde bantu na yandi ya kisalu mpi boma na yandi kuyala yandi. Ntangu Babilone kuzyungaka Yeruzalemi na mbala ya nsuka, Sedesiasi kusosaka lutwadisu ya Nzambi na nzila ya Yeremia. Kansi, ntotila kusalaka ve na kuwakana ti mambu yina Yeremia kuzabisaka yandi na kudipesa na maboko ya ntotila ya Babilone. Sambu yandi sepelaka ve ti nsangu ya Yeremia, Sedesiasi kutulaka yandi na boloko. (Yer. 21:1-9; 32:1-5) Ata mpidina, ntotila kulandaka na kuyula Yeremia mambu, kansi yandi vandaka kusala yo na kingenga sambu na kupesa ve bantu ya kisalu ya Yuda makasi. Ntangu bo sosaka kufwa Yeremia, Sedesiasi kundimaka ti mpasi na ntima mpi kutubaka nde: “Mambu ve, beno sala yandi mutindu beno zola, mono lenda kanga beno nzila ve.” Na nima, ntangu bo gulusaka Yeremia na kigonsa ya lufwa, ntotila kwendaka kuyula yandi dyaka mambu mpi kundimaka nde yandi waka boma nde kana yandi lemfukilaka Nzambi, bantu zolaka kusala yandi mbi.​—Yer. 37:15-17; 38:4, 5, 14-19, 24-26.

Kansi, Sedesiasi “buyaka na kuwila profete Yeremia . . . , yandi kumaka ntu-ngolo, yandi zolaka ve ata fioti kuvutuka na Mfumu Nzambi.”​—2 Bans. 36:12, 13; Ezek. 21:25.

[Tablo ya kele na lutiti 19]

(Sambu na kumona mambu yonso, tala mukanda)

Kisalu ya Yeremia

  Manase

Amoni 661

660 N.T.B.

Yoziasi 659

650

Nzambi mepona

Yeremia p. 647

640

Bo fwaka

Ninive 632

630

Yoakazi 628

(bangonda tatu)

Yoyakimi 628

620

Yoyakini 618

(bangonda tatu)

Sedesiasi 617

610

Bo fwaka

Yeruzalemi 607

600

590

580