1, 2. (a) Bakristu ya Yudea kutanaka ti nki mpasi ya ngolo? (b) Inki diambu ya zola bo sadilaka Bakristu ya Yudea?

 BETO kele pene-pene ya mvu 46 ya ntangu na beto, mpi Yudea kele na nsungi ya nzala ya ngolo. Balongoki ya Kristu, bayina kele Bayuda ya ke zingaka na mbanza yai, kele ve ti mbongo ya kusumba ndambu ya bambuma yina bo kele na yo mfunu sambu ntalu me mata mingi kibeni. Bo ke na nzala, mpi yo ke monana pwelele na luse na bo. Kansi, bo ta mona ntama mingi ve mutindu diboko ya Yehowa ta tanina bo, mpi yo me taninaka ntete ve ata longoki mosi ya Kristu mutindu yai. Inki ke zola kusalama?

² Sambu na mpasi yina kuminaka Bakristu ya Bayuda na Yeruzalemi mpi na Yudea, Bakristu ya Bayuda mpi ya Makanda na Antioshe, na Siria, vukisaka mbongo sambu na bampangi na bo. Na nima, bo ponaka bampangi-babakala zole yina bo vandaka kutudila ntima, Barnabasi ti Saule, sambu na kupesa bankuluntu ya mabundu ya Yeruzalemi maboko. (Tanga Bisalu 11:27-30; 12:25.) Diambu yai ya ke monisa zola yina bampangi ya Antioshe salaka simbaka kibeni ntima ya bampangi ya Yudea yina vandaka ti mfunu ya lusadisu!

3. (a) Inki mutindu bansadi ya Nzambi ya bilumbu na beto ke landaka mbandu ya Bakristu ya Antioshe? Pesa mbandu. (Tala lupangu “ Kisalu ya Nene ya Kusadisa Bantu ya Beto Salaka na Mbala ya Ntete.”) (b) Inki bangiufula beto ta tadila na kapu yai?

³ Diambu yina salamaka na mvu-nkama ya ntete na ntwala ya ntangu na beto, kele mbandu ya ntete ya bo me sonikaka ya ke monisa Bakristu ya kitini mosi ya ntoto ke sadisa Bakristu ya kitini ya nkaka ya ntoto. Bubu yai, beto ke landaka mbandu ya bampangi na beto ya Antioshe. Kana beto wa nde bampangi na beto Bakristu ya kitini mosi ya ntoto ke kutana ti bampasi, beto ke sadisaka bo. a Beto tadila bangiufula tatu sambu na kubakisa mutindu kisalu na beto ya kusadisa bantu ke wakana ti bisalu na beto ya nkaka: Sambu na nki beto ke monaka nde kisalu ya kusadisa bantu kele kisalu ya Nzambi? Inki kele lukanu ya kisalu na beto ya kusadisa bantu? Inki mambote beto ke bakaka na kisalu ya kusadisa bantu?

4. Inki Polo songaka Bakristu ya Korinto sambu na kisalu ya kusamuna?

⁴ Na mukanda na yandi ya zole na Bakorinto, Polo tendulaka nde kisalu ya Bakristu kele ti bitini zole. Ata Polo sonikilaka Bakristu yina bo me tulaka mafuta, bubu yai mambu yina yandi tubaka ke tadila mpi “mameme ya nkaka” ya Kristu. (Yoa. 10:16) Kitini mosi ya kisalu na beto kele “kisalu ya kuwakanisa bantu ti [Nzambi],”  disongidila, kisalu na beto ya kusamuna mpi ya kulonga. (2 Bak. 5:18-20; 1 Tim. 2:3-6) Kitini ya nkaka kele kisalu yina beto ke salaka sambu na mambote ya bampangi na beto Bakristu. Polo vandaka kutubila mingi-mingi “kisalu ya kusadisa” bantu. (2 Bak. 8:4) Na bangogo “kisalu ya kuwakanisa bantu ti [Nzambi]” mpi “kisalu ya kusadisa” bantu, ngogo ya bo me balula “kisalu” me katuka na ngogo ya Kigreki di·a·ko·niʹa. Sambu na nki yo kele mfunu?

5. Sambu na nki yo vandaka mfunu nde Polo kutuba nde kusadisa bantu kele kisalu?

⁵ Kana Polo sadilaka ngogo ya Kigreki ya mutindu mosi sambu na kutubila bisalu yai yonso zole, yandi vandaka kumonisa nde kisalu ya kusadisa bantu kele kiteso mosi ti bisalu ya nkaka yina beto ke salaka na dibundu ya Bukristu. Yandi tubaka na ntwala nde: “Bisalu ya kusadisa bankaka kele ya mutindu na mutindu, kansi Mfumu kele kaka mosi; mpi bisalu kele ya mutindu na mutindu, . . . Kansi kaka mpeve yina mosi ke salaka [yo].” (1 Bak. 12:4-6, 11) Ya kieleka, Polo monisaka nde bisalu yina ke salamaka na dibundu ke wakana ti “kisalu ya santu.” b (Bar. 12:1, 6-8) Yo yina, Polo monaka nde yo kele mbote nde yandi sadila ntangu na yandi sambu na “kusadila basantu.”—Bar. 15:25, 26.

6. (a) Mutindu Polo tendulaka yo, sambu na nki kisalu ya kusadisa bantu kele kitini ya lusambu na beto? (b) Tendula mutindu kisalu na beto ya kusadisa bantu ke salamaka na ntoto ya mvimba bubu yai. (Tala lupangu “ Kana Kisumbula Me Salama,” na lutiti 214.)

⁶ Polo sadisaka bampangi ya Korinto na kubakisa nde kisalu ya kusadisa bantu kele kitini mosi ya kisalu mpi ya lusambu na bo. Yandi ke yindula mutindu yai: Bakristu yina ke sadisaka bampangi ya nkaka ke salaka yo sambu bo ke “lemfukaka na nsangu ya mbote ya me tala Kristu.” (2 Bak. 9:13) Yo yina, Bakristu ke sadisaka Bakristu ya nkaka sambu bo ke vandaka ti nzala ya kusadila malongi ya Kristu. Polo tubaka nde bisalu ya ntima ya mbote yina bo ke salaka sambu na mambote ya bampangi na bo ke monisaka “ntima ya mbote ya kukonda ndilu [ya] Nzambi.” (2 Bak. 9:14; 1 Pie. 4:10) Yo yina, Nzozulu ya Nkengi ya Desembri 1, 1975 tubilaka kisalu ya kusadisa bampangi na beto yina kele ti mfunu ya lusadisu; yo tubaka nde: “Beto fwete ndima nde Yehowa Nzambi ti Mwana na yandi Yezu Kristu ke monaka mfunu ya kisalu yai.” Ya kieleka, kisalu ya kusadisa bantu kele mutindu mosi ya mfunu ya kisalu ya santu.—Bar. 12:1, 7; 2 Bak. 8:7; Baeb. 13:16.

7, 8. Lukanu na beto ya ntete ke vandaka nki ntangu beto ke sadisaka bantu? Tendula.

⁷ Inki kele balukanu ya kisalu na beto ya kusadisa bantu? Polo yulaka ngiufula yai na mukanda na yandi ya zole yina yandi sonikilaka bampangi ya Korinto. (Tanga 2 Bakorinto 9:11-15.) Na baverse yai, Polo ke tubila balukanu tatu ya kuluta mfunu yina beto ke lungisaka ntangu beto ke salaka kisalu sambu na mambote ya bantu mingi, disongidila, kisalu ya kusadisa bantu. Beto tadila yo mosi mosi.

⁸ Ya ntete, kisalu na beto ya kusadisa bantu ke pesaka Yehowa lukumu. Keti nge me mona mbala ikwa na baverse tanu yina kele awa na zulu Polo ke benda dikebi ya bampangi na yandi na Yehowa Nzambi? Ntumwa ke yibusa bo na “kupesa matondo na Nzambi” mpi “bantu mingi kupesa matondo na Nzambi.” (Baverse 11, 12) Yandi ke tubila mutindu kikesa yina beto ke salaka sambu na kusadisa bantu ke pusaka Bakristu na kupesa “Nzambi nkembo”  mpi na kukumisa “ntima ya mbote ya kukonda ndilu [ya] Nzambi.” (Baverse 13, 14) Mpi Polo ke manisa disolo na yandi ya ke tubila kisalu ya kusadisa bantu na bangogo yai: “Beto pesa matondo na Nzambi.”—Verse 15; 1 Pie. 4:11.

9. Inki mutindu kisalu ya kusadisa bantu lenda soba mutindu bantu ke tadilaka Bambangi ya Yehowa? Pesa mbandu.

⁹ Na mbandu ya Polo, sambu na bansadi ya Nzambi bubu yai, kisalu ya kusadisa bantu kele dibaku ya kupesa Yehowa nkembo mpi ya kutomisa malongi na yandi. (1 Bak. 10:31; Tito 2:10) Ya kieleka, kisalu ya kusadisa bantu ke katulaka mbala mingi bangindu ya mbi yina bantu ya nkaka ke vandaka na yo sambu na Yehowa mpi Bambangi na yandi. Mu mbandu: Nkento mosi ya ke zingaka na mbanza mosi kisika mupepe ya ngolo bulaka sonikaka na kielo na yandi nde: “Bambangi ya Yehowa Ve, Me Buya.” Ebuna, kilumbu mosi yandi monaka bampangi yina ke salaka kisalu ya kusadisa bantu ke yidika nzo mosi na simu ya nzo na yandi. Yandi monaka kinduku ya bampangi yina vandaka kusala kisalu mpi na nima yandi sosaka kuzaba kana bo vandaka banani. Ntangu bo songaka yandi nde bansadi yina ya luzolo ya mbote kele Bambangi ya Yehowa, yandi yitukaka mpi tubaka nde: “Mono ke vandaka ti bangindu ya mbi sambu na beno.” Yo butaka inki mbuma? Yandi katulaka bisono yina yandi sonikaka na kielo na yandi.

10, 11. (a) Inki bambandu ke monisa nde beto ke lungisa lukanu ya zole ya kisalu na beto ya kusadisa bantu? (b) Inki kamukanda ke sadisaka bampangi yina ke salaka kisalu ya kusadisa bantu? (Tala lupangu “ Kisadilu ya Nkaka Sambu na Bampangi Yina Ke Salaka Kisalu ya Kusadisa Bantu.”)

¹⁰ Ya zole, beto ‘ke lungisaka mbote bampusa’ ya bampangi na beto Bakristu. (2 Bak. 9:12a) Beto ke vandaka na kiese ya kulungisa bampusa ya bampangi na beto mpi ya kulembika bampasi na bo. Sambu na nki? Sambu na dibundu ya Bukristu, beto kele “nitu mosi,” mpi “kana kitini mosi ke mona mpasi, bitini yonso ya nkaka ke monaka mpasi ti yo.” (1 Bak. 12:20, 26) Yo yina, zola ya kimpangi mpi mawa ke pusaka bampangi mingi bubu yai na kuyambula bisalu na bo kukonda kusukinina, kubaka bisadilu na bo, mpi kukwenda na bisika yina mpasi me bwila bampangi na bo Bakristu sambu na kusadisa bo. (Yak. 2:15, 16) Mu mbandu, ntangu mupepe ya ngolo bulaka na Japon na 2011, filiale ya États-Unis tindaka mukanda na bampangi ya Bakomite ya Kutunga Banzo, ya États-Unis, sambu na kuzaba kana kele ti bampangi ya me fwana yina lenda kwenda kutunga Banzo ya Kimfumu na Japon. Inki bo salaka? Bamposo fioti na nima, bampangi ya luzolo ya mbote kiteso ya 600 pesaka bazina; bo ndimaka mpi na kusala nzietelo na Japon na mbongo na bo mosi. Filiale ya États-Unis tubaka nde, “bampangi mingi kibeni ndimaka kukwenda.” Ntangu mpangi-bakala mosi ya Japon yulaka mpangi mosi yina katukaka na insi ya nzenza sambu na nki yandi kwisaka kusadisa bo, mpangi yai vutulaka nde: “Bampangi na beto ya Japon kele kitini ya ‘nitu na beto.’ Beto ke wa mpasi mutindu bo ke niokwama.” Sambu na zola na bo ya kuditambika, bampangi yina ke kwendaka kusadisa Bakristu ya nkaka, ke tulaka bantangu ya nkaka luzingu na bo na kigonsa sambu na bampangi na bo. c—1 Yoa. 3:16.

¹¹ Bantu yina mpi kele ve Bambangi ya Yehowa ke monisaka ntonda sambu na kisalu yai ya kusadisa bantu. Mu mbandu na nima ya mupepe ya ngolo yina bulaka mbanza ya Arkansas, na États-Unis, na 2013, zulunalu mosi tubilaka mambu yina Bambangi ya luzolo ya mbote salaka kukonda kusukinina; yo tubaka nde: “Bambangi  ya Yehowa me yidikaka mambu mbote kibeni na mpila nde kana mpasi me bwila bampangi na bo, Bambangi ya luzolo ya mbote kusadisa bo.” Ya kieleka, mutindu ntumwa Polo tubaka, beto ke ‘lungisaka mbote’ bampusa ya bampangi na beto.

12-14. (a) Sambu na nki kulungisa lukanu ya tatu ya kisalu na beto ya kusadisa bantu kele mfunu mingi kibeni? (b) Inki mambu bampangi tubaka, ya ke monisa mfunu ya kulanda na kusala bisalu ya kimpeve?

¹² Ya tatu, beto ke sadisaka bampangi yina kele na mpasi na kuvutukila bikalulu na bo ya mbote ya kimpeve. Sambu na nki yo kele mfunu? Polo ke tuba nde lusadisu yina bampangi ke bakaka ke pusaka bo na “kupesa matondo na Nzambi.” (2 Bak. 9:12b) Mutindu ya kuluta mbote yina bampangi ya ke mona mpasi lenda monisa ntonda na bo na Yehowa kele kuvutukila bikalulu na bo ya mbote ya kimpeve kukonda kusukinina. (Bafi. 1:10) Nzozulu ya Nkengi ya 1945 tubaka nde: “Polo ndimaka . . . nde bo vukisa makabu sambu yo vandaka kusadisa . . . Bakristu yina vandaka na mpusa ya bima ya kinsuni na kusala kisalu ya kuta kimbangi ya Yehowa na kimpwanza mpi na kikesa yonso.” Beto kele mpi ti lukanu ya mutindu mosi bubu yai. Ntangu bampangi na beto ke vutukilaka kisalu ya kusamuna, bo ke kudipesaka kikesa mpi ke pesaka bantu ya nkaka yina ke mona mpasi kikesa.—Tanga 2 Bakorinto 1:3, 4.

¹³ Ntangu bampangi ya nkaka bakaka lusadisu yina bo vandaka na yo mfunu, bo vutukilaka kisalu ya kusamuna, mpi bo bakaka kikesa ntangu bo salaka yo. Mpangi mosi ya bakala tubaka nde: “Kukwenda na kisalu ya kusamuna vandaka lusakumunu sambu na dibuta na beto. Yo sadisaka beto na kuvila fioti basusi na beto ntangu beto vandaka kupesa bankaka kikesa.” Mpangi-nkento mosi tubaka nde: “Kudipesa na mambu ya kimpeve sadisaka mono na kuvila mambu ya mbi yina vandaka kusalama na nziunga na mono. Yo sadisaka mono na kuvanda na lutaninu.” Mpangi-nkento ya nkaka tubaka nde: “Yo vandaka mpasi sambu beto twadisa mambu, kansi kisalu ya kusamuna pesaka dibuta na mono lutwadisu. Kuzabisa bantu ya nkaka kivuvu ya nsi-ntoto ya mpa kumisaka lukwikilu na beto ngolo kibeni mpi ndimisaka beto nde bima yonso ta kuma ya mpa.”

¹⁴ Kukwenda na balukutakanu kele kisalu ya nkaka ya kimpeve yina bampangi na beto ya me bwila bampasi fwete vutukila kukonda kusukinina. Beto tadila mambu yina kuminaka mpangi-nkento Kiyoko, yina zolaka kulungisa bamvula 60. Na nima ya mupepe ya ngolo, yandi vidisaka bima yonso yina yandi vandaka na yo; yandi bikalaka kaka ti bilele mpi mapapa yina yandi lwataka; yandi vandaka kuzaba mpi ve inki mutindu yandi ta zinga. Ebuna, nkuluntu mosi songaka yandi nde bo ta sala lukutakanu na bo ya Bukristu, yina bo vandaka kusala mbala na mbala, na kaminio na yandi. Mpangi Kiyoko ke tuba nde: “Beto vandaka bantu iya na kaminio: nkuluntu mosi ti nkento na yandi, mpangi-nkento ya nkaka, mpi mono. Lukutakanu vandaka pete, kansi kima ya kuyituka, mono vilaka nde mupepe ya ngolo katukaka kubula. Mono waka ngemba na mabanza. Lukutakanu yina monisaka mono nde balukutakanu ya Bukristu ke pesaka beto ngolo.” Mpangi-nkento ya nkaka ke tuba mutindu yai sambu na balukutakanu yina yandi kwendaka na nima ya mpasi mosi yina bwilaka bo: “Yo sadisaka mono na kukanga-ntima!”—Bar. 1:11, 12; 12:12.

15, 16. (a) Inki mambote Bakristu ya Korinto mpi ya bisika ya nkaka bakaka ntangu bo salaka kisalu ya kusadisa bantu? (b) Inki mambote beto ke bakaka mpi bubu yai na kisalu ya kusadisa bantu?

¹⁵ Ntangu Polo tubilaka kisalu ya kusadisa bantu, yandi tendudilaka mpi Bakristu ya Korinto mambote yina bo ti Bakristu ya nkaka zolaka kubaka na kisalu yai. Yandi tubaka nde: “Ti badodokilu sambu na beno, bo [Bakristu ya Bayuda yina vandaka kuzinga na Yeruzalemi yina bakaka lusadisu] ke monisila beno zola sambu na ntima ya mbote ya kukonda ndilu yina Nzambi me monisilaka beno.” (2 Bak. 9:14) Ya kieleka, kikalulu ya kukaba ya Bakristu ya Korinto zolaka kupusa Bakristu ya Bayuda na kusamba sambu na bampangi na bo yina vandaka kuzinga na Korinto, ti bampangi na bo ya Makanda; yo zolaka mpi kukumisa ngolo zola na bo sambu na bampangi yina sadisaka bo.

¹⁶ Sambu na kusadila bangogo ya Polo ya me tala mambote ya kisalu ya kusadisa bantu na bilumbu na beto, Nzozulu ya Nkengi ya Desembri 1, 1945, tubaka nde: “Kana kimvuka mosi ya bansadi yina me kudipesaka na Nzambi kupesa makabu sambu na kulungisa bampusa ya bampangi na bo ya nkaka, yo ke kumisaka bangwisana na bo ngolo!” Bubu yai, bampangi yina ke salaka kisalu ya kusadisa bantu ke monaka kibeni diambu yai. Nkuluntu mosi yina kwendaka kusadisa bampangi yina masa kotilaka bo na nzo, tubaka nde: “Kusala kisalu ya kusadisa bampangi me kumisaka ntangu yai bangwisana na mono ti bo ngolo kibeni.” Mpangi-nkento mosi ke monisa ntonda mutindu bo sadisaka yandi; yandi ke tuba nde: “Kimpangi na beto kele kima mosi ya mbalu yina beto ta vanda ti yo na Paladisu awa na ntoto.”—Tanga Bingana 17:17.

17. (a) Inki mutindu mambu yina kele na Yezaya 41:13 ke tadila kisalu ya kusadisa bantu? (b) Pesa mwa bambandu ya ke monisa mutindu kisalu ya kusadisa bantu ke pesaka Yehowa lukumu mpi ke kumisaka bumosi na beto ngolo? (Tala lupangu “ Bampangi ya Luzolo ya Mbote ya Ntoto ya Mvimba.”)

 ¹⁷ Kana bampangi yina ke salaka kisalu ya kusadisa bantu me kuma kisika mpasi me bwa, bampangi na beto yina me bwila mpasi ke monaka na mutindu ya kuyituka kieleka ya lusilu yai ya Nzambi: “Mono Mfumu Nzambi, mono kele Nzambi na nge; mono muntu ke pesa nge ngolo, mono muntu ke tubila nge nde: ‘Kuwa boma ve, mono ke sadisa nge!’” (Yez. 41:13) Na nima ya kuguluka na mpasi mosi yina bwilaka bo, mpangi-nkento mosi tubaka nde: “Kana mu tala mambu yina mpasi nataka, kivuvu vandaka diaka ve; kansi Yehowa pesaka mono ngolo. Mono ke zaba ve nki mu lenda tuba sambu na lusadisu yina bampangi pesaka mono.” Na nima ya kukutana ti mambu ya mpasi na mbanza na bo, bankuluntu zole sonikaka na zina ya mabundu na bo nde: “Kunikana ya ntoto nataka mpasi ya ngolo kibeni, kansi Yehowa sadisaka beto na nzila ya bampangi. Beto ke tangaka mambu ya me tala kisalu ya kusadisa bantu; kansi ntangu yai beto me mona yo beto mosi.”

18. Inki nge lenda sala kana nge ke zola kusala kisalu ya kusadisa bantu? (Tala lupangu “ Yo Vandaka na Bupusi ya Ngolo na Luzingu na Yandi.”)

¹⁸ Keti nge mpi ta zola kuwa kiese yina kisalu ya kusadisa bantu ke pesaka? Kana mpidina, kuvila ve nde bo ke ponaka mbala mingi bampangi yina ke salaka kisalu ya kusadisa bantu na kati ya bampangi yina ke salaka kisalu ya kutunga Banzo ya Kimfumu. Songa bankuluntu ya dibundu na nge nde nge ke zola kufulusa formilere. Nkuluntu mosi ya me salaka bamvula mingi na kisalu ya kusadisa bantu ke tuba nde: “Na ntwala ya kukwenda na kisika yina mpasi me bwa vingila nde Komite ya Ke Pesaka Lusadisu na Bantu Yina Me Bwila Mpasi kubingisa nge.” Kana nge sala mutindu yina, kisalu na beto ya kusadisa bantu ta salama na ndonga.

19. Inki mutindu bampangi yina ke salaka kisalu ya kusadisa bantu ke monisaka mpenza nde beto kele balongoki ya Kristu?

¹⁹ Ya kieleka, kisalu ya kusadisa bantu kele mutindu mosi ya kuluta mbote ya kulemfuka na ntuma ya Kristu ya ‘kuzolana beto na beto.’ Ntangu beto ke zolana mutindu yai, beto ke monisaka nde beto kele kibeni balongoki ya Kristu. (Yoa. 13:34, 35) Beto kele na kiese mingi kibeni bubu yai na kuvanda ti bampangi mingi ya luzolo ya mbote, yina ke pesaka Yehowa nkembo ntangu bo ke sadisaka bampangi yina ke pesaka maboko na kwikama yonso na Kimfumu ya Nzambi!