Mambu yina bantu mingi ya siansi ke tubaka. Bantu mingi ya ke longukaka bima ya ke zingaka (biologistes) mpi bantu ya nkaka ya siansi ke tubaka nde, ADN mpi bansangu ya ke vandaka na kati na yo kudibasikilaka bamvula mingi kibeni me luta. Bo ke tubaka nde kima mosi ve ke ndimisaka nde kele ti Ngangi mosi ya salaka molécule yai; yo vanda na mutindu yo me salamaka, na bansangu ya ke vandaka na kati na yo, na bansangu yina yo ke kabisaka to na mutindu yina yo ke salaka.¹⁷

Mambu yina Biblia ke tubaka. Biblia ke tubaka nde mutindu bitini ya nitu na beto me salamaka mpi nkutu ntangu yina yo salamaka kele ya kusonika na mukanda mosi ya kifwani ya me katukaka na Nzambi. Tala mambu yina Davidi tubaka sambu na Nzambi na nsadisa ya mpeve santu. Yandi tubaka nde: “Meso na nge monaka mono nkutu ntangu mono vandaka na kati ya divumu; bitini na yo yonso vandaka ya kusonika na mukanda na nge na yina me tala bilumbu yina yo salamaka, na ntwala nde ata kitini na yo mosi kuvanda.”​—Nkunga 139:16.

Bansosa ke monisa nki? Kana dilongi ya evolisio kele ya kieleka, pana yo zolaka kutendula nde ADN kudibasikilaka. Kana Biblia ke tubaka kieleka, ADN fwete monisa mpenza nde kele ti Ngangi mosi ya mayele yina salaka yo mbote-mbote mpenza.

Kana beto sadila bangogo ya pete sambu na kutendula ADN, beto ta bakisa yo mbote-mbote mpi yo ta sepedisa beto mingi. Beto vutuka diaka na kati ya selile. Kansi na mbala yai, beto ta tala bima ya ke vandaka na kati ya selile ya muntu. Yindula nde nge ke sala viziti na nzo mosi ya bo ke songaka bima ya ntama mpi ya mfunu (musée). Bo me yidikaka yo sambu na kutendula mutindu selile ya muntu ke salaka. Musée yango ya  mvimba ke monisa selile mosi ya muntu yina bo me kumisa nene mbala kiteso ya 13 000 000. Yo kele nene bonso stade mosi ya nene yina bantu kiteso ya 70 000 lenda kota.

Nge me kota na kati ya musée yango mpi nge ke yituka na kumona bima mingi ya kuyituka ya me fuluka na kisika yai. Pene-pene ya kati-kati ya selile kele ti noyau disongidila kima mosi ya kele bonso dimbuma. Nda na yo kele bonso nzo ya baetaze 20. Nge me kwenda ntete kuna.

Nge me luta na kielo ya kele na kimpusu ya nganda ya noyau, nge me kota na kati mpi nge me yantika kutala-tala. Ba chromosome 46, disongidila bima yina ke vandaka mpi na selile me baka kisika ya nene. Bo me tula yo zole-zole na ndonga mpi yo kele ya kufwanana. Yo kele ve nda mosi mpi nda ya ba chromosome zole ya kele pene-pene ti nge kele bonso ya nzo ya baetaze 12 (1). Konso chromosome ke vandaka fioti na kati-kati na yo kaka bonso misuni yina ke vandaka bonso boudin (saucisse) kansi nene na yo kele bonso bitini ya kati-kati (troncs) ya banti. Nge me mona bansinga mingi me dimba-dimba konso chromosome. Ntangu nge me pusana pene-pene, nge ke mona bansinga ya nkaka ke luta na zulu mpi ya nkaka ke zenga na kati-kati. Diaka, na kati-kati na yo kele ti banzila ya fioti-fioti (lignes verticales et lignes horizontales) (2). Keti yo kele kita ya mikanda? Ve, yo kele kita ya bansinga yina me kangama ngolo bonso makunzi. Nge me meka kubenda nsinga mosi mpi yo me bendana kukonda mpasi. Nge me yituka na kumona nde kita ya bansinga yango kele ti tu-bansinga ya kele nioka-nioka (3) mpi ya kuyidika mbote-mbote. Na kati ya tu-bansinga yai ya nioka-nioka, kele ti kima mosi ya kele bonso nsinga mosi ya nda mpi yo me baka kisika ya nene. Kima yango kele nki?

Sambu na kubakisa mambu pwelele, beto me sadila ngogo nsinga sambu na kutubila kitini yai ya chromosome. Volime na yo kele basantimetre zole ti ndambu (2,6 cm) mpi yo kele ya kudimba-dimba ngolo mpi mbote na nziunga ya bima ya fioti-fioti (cylindre) (4), yina ke sadisaka yo na kusala bansinga ya nkaka ya nioka-nioka na kati na yo. Bansinga yango ke vandaka ya kukanga na kima mosi ya kele bonso eskalie (échafaudage) yina ke sadisaka yo na kubikala na kisika na yo. Yo kele ti kidimbu (panneau) mosi ya ke monisa nde nsinga yina kele ya kudimba-dimba mbote-mbote. Kana nge baka bansinga ya konso chromosome, nge kangisa yo na bansongi na yo mpi na nima nge tandula yo, nda na yo lenda baka kati-kati ya nene ya ntoto! *

Mukanda mosi ya siansi ke tuba nde mutindu bansinga yai ke vukanaka kele “kima mosi ya me salamaka na mutindu ya kuyituka mpenza.”¹⁸ Keti yo ta vanda mbote na kutuba nde kele ve ti muntu yina salaka yo? Yindula kana musée yai vandaka ti butiki mosi ya nene ya kele ti bima ya kuteka mingi kibeni mpi sambu bima yonso kele ya kuyidika mbote, yo ke sadisa nge na kuzwa kukonda mpasi konso kima ya nge ke sosa. Keti nge lenda tuba nde ata muntu mosi ve yidikaka bima yai? Ata fioti ve! Ata mpidina, ndonga yai kele kaka kima mosi ya fioti mpenza kana beto fwanisa yo ti ndonga ya bima yina ke vandaka na selile.

Na kati ya musée, kidimbu (panneau) ke songa nge na kunangula nsinga mosi na diboko sambu nge tala yo mbote-mbote (5). Ntangu nge ke balula-balula  yo na misapi na nge, nge me bakisa nde yo kele ve bonso bansinga ya beto ke sadilaka. Yo kele ti bansinga zole ya kutunga mbote-mbote. Bima yina kele bonso makulu ya eskalie (barreaux) ke kangisa bansinga yango mbote-mbote mpi kiteso mosi. Yo kele bonso eskalie mosi ya nioka-nioka (escalier en colimaçon) (6). Na nima nge me bakisa nde: Kima ya nge kele ti yo na diboko ke monisa molécule ya ADN, mosi ya bima ya kuyituka mpenza yina ke vandaka na nitu ya bima ya ke zingaka.

Chromosome mosi ke vandaka ti molécule mosi ya ADN yina kele ya kuyidika mbote ti bima ya fioti-fioti ya ke vandaka na kati na yo (cylindre) mpi kima yina kele bonso eskalie (échafaudage). Bima yina ya kele bonso makulu ya eskalie bo ke bingaka yo paires de bases (7). Inki kele mfunu na yo mpi nki kisalu yo ke salaka? Kidimbu (panneau) yina kele pana ke tendula yo pwelele.

Kidimbu (panneau) yina kele pana ke monisa nde sambu na kubakisa ADN mbote, beto fwete sosa ntete kubakisa bima yina kele bonso makulu ya eskalie (barreaux). Yindula nde eskalie me kabwana na bandambu zole mpi konso ndambu ya eskalie me bikala ti bitini ya bima yina bo ke tudilaka makulu (demi-barreaux). Bima yai ya bitini ke vandaka ya mitindu iya mpi bantu ya siansi ke bingaka yo A (adénine), T (thymine), G (guanine) mpi C (cytosine). Bantu ya siansi yitukaka ntangu bo zabaka nde ndonga ya bisono yai ke sadilaka code mosi sambu na kutinda bansangu.

Mbala ya nkaka mpila beno me zaba yo, bo basisaka code ya Morse na bamvula 1800 (19ème siècle) sambu na kusadisa bantu na kusadila  apareyi ya kusoludila ya bo ke bingaka télégraphe. Code yai vandaka kusadila “bisono” zole mpamba: ditonsi (point) mpi trait. Ata mpidina, bo vandaka kusadila yo sambu na kusonika bangogo to bansa (phrases) mingi mpenza. ADN ke sadilaka code yina kele ti bisono yai iya: A, T, G mpi C. Bo ke bingaka ndonga ya bisono yai nde ba codon, disongidila “bangogo.” Ndonga ya ba codon bo ke bingaka yo ba gène, disongidila “baparagrafe.” Konso gène ke vandaka ti bisono kiteso ya 27 000. Ba gène yai mpi bansinga ya nda ya ke kangisaka yo ke salaka “bakapu,” disongidila ba chromosome. Na nitu ya muntu, yo ke lombaka ba chromosome 23 sambu na kusala “mukanda” ya mvimba, disongidila génome to bansangu yonso ya ke vandaka na nitu ya muntu. *

Génome kele bonso mukanda mosi ya nene. Bansangu ikwa ke vandaka na kati ya mukanda yai? Na bunkufi, génome mosi ya muntu ke vandaka ti bima yina kele bonso makulu ya eskalie (paires de bases to barreaux) kiteso ya bamiliare tatu na eskalie ya ADN.¹⁹ Yindula nde nge kele ti mukanda mosi ya nene (encyclopédie) yina konso volime na yo kele ti balutiti kuluta 1 000. Yo ta lomba génome mosi mpamba sambu na kusala bavolime 428 ya mukanda yai ya nene. Kana beto yika ba génome ya nkaka ya ke vandaka na konso selile, mukanda yai ta kuma ti bavolime 856. Kana bo lomba nge na kusonika bansangu ya kele na kati ya génome, yo ta lomba nge sala kisalu yai bilumbu 5 konso mposo kukonda kupema mpi nge ta manisa yo na nima ya bamvula 80!

Ya kieleka nge ta kudipesa mpasi ya mpamba na nitu kana nge sala bikesa yai yonso sambu na kusonika bansangu yai. Ebuna nki mpila nge lenda kotisa mikanda ya nene mutindu yai na baselile na nge yonso ya fioti-fioti 100 000 000 000 000 (cent mille milliards)? Kukotisa bansangu mingi mutindu yai lenda lutila beto kibeni.

Longi mosi ya nene ya ke longukaka mambu ya ba molécule mpi ya baordinatere (professeur en informatique et en biologie moléculaire) ke tuba nde: “ADN fioti mpamba (un gramme) yina bo me kawusa ke bakaka volime mosi ya fioti (kiteso ya 1 centimètre cube). Ata mpidina, yo ke bumbaka bansangu mingi kibeni bonso yina kele na ba CD (disques compacts) kiteso ya 1 000 000 000 000 (mille milliards). ²⁰ Yo ke tendula nki? Kuvila ve nde ADN ke vandaka ti ba gène, disongidila bansangu ya mfunu sambu na kusala nitu ya kuyituka ya muntu. Konso selile ke vandaka ti bansangu yonso ya mfunu na kati na yo. ADN ke vandaka kibeni ya kufuluka ti bansangu mingi. Yo yina ADN fioti mpamba kiteso ya ka-luto mosi ya kafe (cuillère à café) lenda bumba bansangu ya mfunu sambu na kusala bantu mbala kiteso ya 350 kuluta ntalu ya bantu ya ke zingaka bubu yai na ntoto! Na ka-luto yina ya kafe, yo ta lomba kaka ADN fioti mpenza sambu na kusala bantu bamiliare nsambwadi ya kele na ntoto bubu yai.²¹

Ata bantu me salaka baapareyi mingi ya fioti-fioti ya ke bumbaka bansangu, kele ve ata ti apareyi mosi ya bo me salaka yina lenda bumba bansangu mingi mutindu yai. Ata mpidina, yo kele mbote kibeni mutindu beto me sadila mbandu ya CD (disque compact) sambu na kufwanisa yo ti ADN. Kana beto tadila mutindu CD kele, mutindu yo ke semaka na zulu na yo mpi mutindu yo me salamaka kitoko, yo ke sadisa beto na kubakisa pwelele nde muntu mosi ya mayele salaka yo. Bansangu ya mfunu yina bo me tula mbote-mbote, na ndonga mpi pwelele na kati, ke tubila mutindu ya kusala, ya kutanina mpi ya kuyidika  apareyi mosi ya kuyituka. Ata mpidina, bansangu yango ke soba ve ata fioti kilo to nene ya CD yango. Nkutu bansangu yango kele mfunu mingi mpenza kuluta CD yo mosi. Keti nge ke ndima ve nde muntu mosi ya mayele muntu tulaka bansangu yai na kati ya CD? Keti bisono lenda kudibasikila kaka buna kukonda nde muntu mosi kusonika yo?

Yo fwete yitukisa ve na kumona mutindu beto ke fwanisa ADN ti CD to mpi ti mukanda. Nkutu mukanda mosi ke tuba mambu yai sambu na génome: “Na kutuba ya masonga, beto me sadila ve kutuba ya kifwani mutindu beto me fwanisa génome ti mukanda. Ya kieleka, yo kele mpenza mukanda. Mukanda kele kima mosi ya ke bumbaka bansangu. . . . Génome mpi ke bumbaka bansangu.” Mukanda yango ke tuba diaka nde: “Génome kele mukanda mosi ya mayele mpenza sambu kana mambu yonso ke tambula mbote mpenza, yo lenda sala ba génome ya nkaka mpi kutanga bansangu na yo mosi.”²² Yo ke nata beto na kutadila diambu ya nkaka ya mfunu ya me tala ADN.

Ntangu nge me telama pima na kati ya musée yina, na mbala mosi nge me kudiyula kana ya kieleka noyau ya selile ke nikanaka ve. Na nima nge me mona diaka kima ya nkaka ya bo ke songa na musée yango. Kidimbu (panneau) mosi kele na zulu ya armware mosi ya bavitre mpi armware yango kele ti nsongi ya nsinga ya ADN. Bo me sonika mambu yai na zulu ya kidimbu yina: “Bweta na zulu ya buto sambu nge mona mambu ya ke salama.” Ntangu nge me bweta buto yango, nge me wa ndinga ya muntu mosi (narrateur) ke tendudila nge mambu yai: “ADN ke salaka bisalu zole ya mfunu mingi. Kisalu na yo ya ntete kele ya kusala ba ADN ya nkaka. ADN ke salaka ADN ya nkaka sambu konso selile ya mpa ya ke butuka kuvanda ti bansangu yonso ya mutindu mosi na ba gène. Tala ntangu yai mambu ya ke salama na nima.”

Na porte mosi ya kele na nsongi ya armware yina ya bavitre, nge me mona apareyi mosi ya kuyituka kibeni. Nge me bakisa nde apareyi yango kele kimvuka ya bamasini (robots) yina bo me kangisa-kangisa mbote-mbote. Apareyi yango me kwenda tii na kisika ADN kele, yo me kangama ti ADN mpi yo me yantika kutambula-tambula na zulu ya nsinga ya ADN kaka mutindu train ke tambulaka na nzila (chemin de fer) na yo. Yo ke tambula-tambula ntinu mingi ve sambu  nge bakisa mbote mambu yina yo ke sala mpenza kansi sesepi nge me bakisa nde na nima na yo bansinga ya ADN me kuma zole.

Ndinga ya muntu yina nge waka ke tendudila nge mambu yai: “Mambu yai ke monisa mbote kibeni mpi na mutindu mosi ya pete mambu ya ke salamaka kana ADN ya nkaka me salama. Kimvuka mosi ya ba protéine yina bo ke bingaka enzyme ke tambula-tambulaka na zulu ya ADN, yo ke yantikaka kukabisa nsinga ya ADN na bitini zole mpi na nima yo ke sadilaka konso nsinga sambu na kusala nsinga ya nkaka ya mpa ya ADN. Beto lenda kuka ve kusonga nge bima yonso ya ke vandaka mfunu sambu na kusala mambu yai. Mu mbandu na ntwala nde ba enzyme kusala bansinga ya nkaka ya ADN, ntete apareyi mosi ya fioti ke kabisaka bansinga yango sambu yo baluka-baluka mbote, sambu yo dimbana-dimbana ve mpi sambu yo kangama ve ngolo kisika mosi. Diaka beto lenda kuka ve kusonga nge bambala yonso yina apareyi yai ya fioti ‘ke yidikaka’ bifu yonso ya kele na ADN. Apareyi yai ya fioti ke monaka mbote kibeni bifu ya kele na ADN mpi ke yidikaka yo mbote-mbote mpenza.”​—Tala kifwanisu ya kele na  balutiti 16 mpi 17.

Ndinga ya muntu yina nge waka ke yika diaka nde: “Mambu ya nkaka ya beto lenda songa nge pwelele kele kaka vitesi. Ntembe kele ve nde nge me mona mutindu apareyi yai ke tambula na vitesi ya ngolo mpenza. Ya kieleka, ba protéine ya bo ke bingaka ba enzyme ke tambulaka na ‘nzila’ ya ADN na vitesi kiteso ya 100 paires de bases na sekondi mosi.²³ Kana ‘nzila’ yai vandaka nda mosi ti nzila ya train (chemin de fer), ‘ba enzyme’ zolaka kutambula bakilometre kuluta 80 na ngunga mosi. Na kati ya bamikrobe (bactéries), ba enzyme yina ke sadisaka baselile na kubuta baselile ya nkaka, ke tambulaka diaka na vitesi ya ngolo, disongidila vitesi mbala kumi kuluta! Na kati ya selile ya muntu, baapareyi yai ya fioti-fioti mingi ke salaka na bisika ya kuswaswana na balweka ya ADN. Yo ke salaka génome ya mvimba kaka na nima ya bangunga nana.”²⁴ (Tala lupangu “ ADN: Mutindu ARN Ke Tangaka Bansangu na Yo mpi Mutindu Enzyme Ke Salaka Yo” na lutiti 20.)

Sesepi yai, baapareyi yina ke sadisaka ADN na kusalama me yantika kukatuka malembe-malembe mpi apareyi ya nkaka me basika. Apareyi yai mpi ke tambula na zulu ya ADN kansi yo ke tambula malembe-malembe. Na mbala mosi nge me mona nsinga mosi ke kota na ndambu mosi ya apareyi yina mpi yo ke basika na ndambu yina ya nkaka kansi yo me soba ve. Kansi nsinga mosi ya mpa yina kele bonso mukila ke basika diaka na ndambu mosi ya nkaka. Inki ke zola kusalama?

Ndinga ya muntu yina nge waka (narrateur) ke pesa diaka bantendula yai: “Kisalu ya zole ya ADN kele ya kupesa bansangu ya mfunu (transcription) sambu na kusala ba protéine ya nkaka. ADN ke katukaka ve ata fioti na noyau, kisika na yo ya lutaninu. Ebuna nki mutindu ARN ke tangaka mpi ke sadilaka bansangu ya kele na ba gène ya ADN, disongidila bansangu ya mfunu sambu na kusala ba protéine ya nitu ya muntu? Apareyi ya ba enzyme ke sosaka kisika mosi na ADN, kisika yina kele ti gène mosi ya me yantika kusala na nima ya kubaka bansangu (signaux chimiques) ya me katuka na nganda ya noyau ya selile.  Na nima, apareyi ya ba enzyme ke sadila molécule ya ARN sambu na kusala diaka gène ya nkaka. Molécule ya ARN me fwanana kibeni ti nsinga mosi ya ADN. Ata mpidina yo me swaswana. Kisalu ya ARN kele ya kubaka bansangu ya kele na kati ya ba gène. ARN ke baka bansangu yango na apareyi ya ba enzyme. Na nima, yo me basika na noyau mpi yo ke nata bansangu yango na ribosome mosi. Ribosome ke sadilaka bansangu yango sambu na kusala protéine mosi.”

Mambu yai ya nge me mona na musée yai me yitukisa nge mingi. Musée yai mpi mayele ya mingi ya bantu yina salaka yo mpi yina salaka baapareyi na yo ke yitukisa nge mingi. Ebuna kana musée ya mvimba ti bima na yo yonso vandaka kusala na mbala mosi? Ya kieleka, nge zolaka kumona bisalu mingi kibeni yina zolaka kusalama na mbala mosi na kati ya selile mosi ya nitu ya muntu. Yo zolaka kuvanda kibeni mambu ya kuyituka!

Sesepi nge me bakisa nde bisalu yai yonso yina baapareyi yai ya fioti-fioti ke salaka, kele na kusalama mpi na kati ya baselile 100 000 000 000 000 (cent mille milliards) ya nitu na nge! Molécule ya ARN mosi ke tanga bansangu ya ADN, yo ke pesa bansangu ya mfunu sambu na kusala ba protéine mingi kibeni mpi ya mutindu na mutindu yina ke vandaka na nitu na nge. Kaka na ntangu yai, baapareyi ya kele na nitu na nge ke sala ba ADN ya nkaka mpi ke yidika bifu ya kele na ADN sambu konso selile ya mpa ya ke salama kuvanda ti bansangu na yo yonso ya mfunu.

Beto meka diaka kudiyula ngiufula yai: ‘Bansangu Yai Yonso ya ADN Ke Katukaka na Wapi?’ Biblia ke tuba nde Munkwa ya “mukanda” yai mpi ya mambu yina kele ya kusonika na kati na yo, kele ve muntu ya kele ti masa mpi menga. Keti mambu yai ya Biblia ke tuba me manaka kibeni ngala bubu yai mpi ke wakanaka ve ti mambu ya siansi?

Yindula mambu yai: Keti bantu lenda kuka kusala musée bonso yai ya beto me katuka kutubila? Kana bo meka kutuba nde bo ke sala yo, bo ta kudipesa mpasi ya mpamba mpenza. Nkutu tii bubu yai, bantu me bakisaka ntete ve mbote génome ya nitu ya muntu mpi mutindu yo ke salaka. Bantu ya siansi ke sosaka kaka kubakisa kisika yina ba gène yonso ke vandaka mpi kisalu yina konso gène ke salaka. Kansi na kutuba ya masonga, ba gène kele kaka kitini mosi ya fioti kibeni ya nsinga ya ADN. Ebuna nki beto lenda tuba sambu na bitini yonso ya nda ya nsinga ya ADN yina ke vandaka ve ti ba gène? Bantu ya siansi me pesaka yo zina “pubele ya ADN.” Kansi banda na bamvula ya me katuka kuluta, bo me sobaka mutindu na bo ya kutadila yo. Bitini yai ya nkaka lenda sadisa na kubakisa mutindu ADN ke sadilaka ba gène mpi kiteso yina yo ke sadilaka. Yo yina, ata bantu ya siansi lendaka kusala ADN mpi baapareyi sambu  na kusala ba ADN ya nkaka mpi kuyidika bifu ya kele na ADN, keti bo zolaka mpenza kusala yo sambu yo sala bonso ADN yai ya ke vandaka na nitu ya muntu?

Richard Feynman, muntu mosi ya lukumu ya siansi, sonikaka mambu yai na tablo mosi ntangu fioti na ntwala nde yandi fwa: “Kima ya mono ke bakisa ve, mono lenda sala yo mpi ve.”²⁵ Kudikulumusa na yandi ya masonga ke pesa kiese mpenza mpi ya kieleka mambu yina yandi tubaka ke tadila mpi ADN. Bantu ya siansi lenda sala ve ADN mpi mambu yonso yina yo ke salaka sambu na kusala ba ADN ya nkaka. Diaka, bo lenda sala ve ARN yina lenda tanga bansangu mpi bo lenda bakisa yo ve mbote-mbote. Ata mpidina, bankaka ke tubaka nde bo ke zabaka nde yo yonso me kudibasikilaka yo mosi. Keti mambu yai ya nge me longuka ke ndimisa nge mpenza nde bima kudibasikilaka mutindu bantu yai ke tubaka?

Bantu ya nkaka ya mayele ke tubaka nde bansosa ya kieleka ya bo me salaka ke monisaka nde bima kudibasikilaka ve. Mu mbandu Francis Crick, muntu mosi ya biologie, yina vandaka mpi na kati ya bantu yina bakisaka diaka mbote mutindu bitini ya nkaka ya ADN me salamaka (codécouvreur de la structure en double hélice de l’ADN), ke tuba nde molécule yai ke vandaka ya kuyidika mbote-mbote kibeni mpi nde yo lendaka ve ata fioti kudibasikila yo mosi. Nkutu yandi tubaka nde mbala ya nkaka bigangwa ya mayele ya ke zingaka ve na ntoto losaka ADN awa na ntoto sambu luzingu kuyantika mpi awa.²⁶

Ntama mingi ve Antony Flew, muntu mosi ya filozofi yina zabanaka mingi mpi yina vandaka ntete ve kundima banda bamvula 50 nde Nzambi kele, sobaka na mbala mosi mutindu na yandi ya kutadila mambu. Ntangu yandi lungisaka bamvula 81, yandi yantikaka kundima nde Ngangi mosi ya mayele muntu salaka bima yonso ya ke zingaka. Sambu na nki yandi sobaka mutindu na yandi ya kutadila mambu? Sambu yandi longukaka molécule ya ADN. Ntangu bo songaka yandi nde mbala ya nkaka mutindu na yandi ya mpa ya kutadila mambu ta sepedisa ve bantu mingi ya siansi, yandi tubaka nde: “Ata yo ta sepedisa bo ve, kima ve. Luzingu na mono ya mvimba, mono ke vandaka ti lukanu . . . [ya] kulanda ntangu yonso mambu yina bansosa ya kieleka ke monisaka.”²⁷

Inki nge ke yindula? Bansosa ke monisa nki? Yindula nde nge kele na biro mosi ya kele ti ordinatere mosi ya izine. Ordinatere yango kele ti programe mosi ya ke twadisaka bisalu yonso ya mfunu ya izine. Diaka, programe yango ke tinda konso ntangu bansangu ya ke tubila mpila ya kusala mpi kuyidika baapareyi yonso ya kele na izine. Diaka, ordinatere yango ke sala mpi baordinatere ya nkaka ya mutindu mosi mpi yo ke yidika bisika yina baordinatere yango ke sala mbote ve. Mambu yai ya nge me mona ta pusa nge na kutuba nki? Keti yo ta pusa nge na kutuba nde ordinatere yai ti programe na yo kudibasikilaka to keti muntu mosi ya mayele muntu salaka yo mpi yidikaka yo mbote-mbote mutindu yina? Ya kieleka, bansosa yo mosi ke pesa mvutu ya pwelele.