NGIUFULA 2
Keti Kele ti Selile Mosi ya Kudibasikilaka?
Keti baselile ya mitindu kuluta 200 ya kele na nitu ya muntu kudibasikilaka?
Nitu ya muntu kele mpi na kati ya bima yina me salamaka na mutindu ya kuyituka kuluta bima yonso ya nkaka na zulu mpi na ntoto (Univers). Yo kele ti baselile mingi kibeni ya fioti-fioti (kiteso ya 100 000 000 000 000), mu mbandu baselile ya mikwa, ya menga mpi ya butomfu.7 Ya kieleka, nitu ya muntu kele ti baselile ya mitindu kuluta 200
Baselile ke salaka mpenza mambu na kuwakana mpi na ndonga ata yo kele ya kuswaswana mpi ata yo ke salaka ve mambu ya mutindu mosi. Beto lenda fwanisa yo ve ata fioti ti Internet ya kele ti baordinatere mingi mpenza yina ke salaka na kuwakana na nsadisa ya bansinga (câble). Diaka, beto lenda fwanisa ve ata fioti mambu ya kuyituka ya ke salamaka na kati ya baselile ti bima yonso yina bantu me salaka. Ebuna baselile ya ke vandaka na nitu ya muntu me katukaka na wapi?
Mambu yina bantu mingi ya siansi ke tubaka. Baselile yonso ya ke zingaka ke vandaka ya mitindu zole: Baselile ya ke vandaka ti kima mosi ya kele bonso dimbuma na kati-kati na yo (noyau) mpi baselile ya ke vandaka ve ti noyau. Baselile ya bantu, ya bambisi mpi ya banti ke vandaka ti noyau. Baselile ya bamikrobe ya bo ke bingaka bactérie ke vandaka ve ti noyau. Baselile yina ke vandaka ti noyau bo ke bingaka yo baselile eucaryote mpi baselile yina kele ve ti noyau bo ke bingaka yo baselile procaryote. Baselile eucaryote me salamaka na mutindu ya kuyituka kuluta baselile procaryote, yo yina bantu mingi ke yindulaka nde baselile ya bambisi mpi ya banti me katukaka na baselile ya ba bactérie.
Bantu mingi ke longaka nde bamvula mingi kibeni me luta, sambu baselile ya kele ti noyau kusalama, baselile yina kele ve ti noyau minaka baselile ya nkaka kukonda kutafuna yo. Na nima ngolo mosi mpidina salaka nde baselile yai ya yo minaka kukuma ti noyau mpi yo soba kibeni. Diaka, “selile yai ya kele ve ti noyau” yina minaka baselile ya nkaka sobaka ngolo kibeni mpi yo yantikaka kubuta baselile ya kele ti noyau mpi ya kele ve ti noyau.9 *
Mambu yina Biblia ke tubaka. Biblia ke tubaka nde Ngangi mosi ya mayele muntu salaka bima ya ke zingaka na ntoto. Tala mutindu Biblia ke tubilaka yo pwelele: “Ya kieleka, konso nzo kele ti muntu yina ke tungaka yo, kansi Nzambi muntu tungaka bima yonso.” (Baebreo 3:4) Baverse ya nkaka ya Biblia ke tubaka nde: “Bisalu na nge kele mingi kibeni, O Yehowa! Nge me salaka yo yonso na mayele. Ntoto me fuluka ti bima yina nge me salaka. . . . Bima mingi ya moyo yina bo lenda tanga ve, ya fioti mpi ya nene.”—Nkunga 104:24, 25.
Keti selile lenda katuka na bima yina ke zingaka ve?
Bansosa ke monisa nki? Microbiologie, disongidila siansi ya ke longukaka bima ya fioti-fioti mpenza ya ke zingaka, mu mbandu bamikrobe me sadisaka mpenza bantu na kutala bima ya kuyituka na kati ya selile procaryote ya ke zingaka. Bantu ya ke kwikilaka na evolisio ke yindulaka nde baselile ya ke zingaka ya ntete vandaka bonso baselile yai.10
Kana dilongi ya evolisio kele ya kieleka, yo fwete tendula mbote-mbote mutindu selile ya ntete kudibasikilaka. Kansi, kana kele ti Ngangi yina salaka luzingu, yo fwete vanda mpi ti mambu ya ke monisa mayele ya mingi yina yandi sadilaka sambu na kusala yo, nkutu ata sambu na kusala bima ya kuluta fioti ya ke zingaka. Beto tala mutindu selile procaryote ke vandaka. Ntangu beto ke tadila yo, tala kana selile yai kudibasikilaka to ve.
KIMPUSU YA KE TANINAKA SELILE
Sambu na kutala bima ya kele na kati ya selile, nge fwete kuma fioti mbala 100 kuluta ditonsi (point) ya kele na nsuka ya nsa (phrase) yai. Kima ta kanga nge nzila ya kukota na kati ya selile kele kimpusu mosi ya ngolo ya ke bendanaka mpi yina kele bonso kibaka ya ngolo ya babriki ya ke taninaka izine mosi. Sambu kimpusu yai kukuma volime mosi ti volime ya papie, yo ta lomba kuvukisa bimpusu yai kiteso ya 10 000. Kansi kimpusu ya selile kele ngolo kuluta kibaka ya bo me tunga na babriki. Sambu na nki?
Kaka mutindu kibaka ya izine ke taninaka yo, kimpusu ya selile mpi ke taninaka selile na bima yina lenda vanda kigonsa. Kimpusu yai ke sadisaka selile na “kupema” disongidila yo ke kotisaka mpi yo ke basisaka ba molécule ya fioti-fioti, mu mbandu mupepe (oxygène). Kansi yo ke kotisaka ve kukonda nswa ya selile, ba molécule ya nene yina lenda vanda kigonsa mpi yina selile kele ve na mfunu na yo. Diaka, kimpusu yai ke bikaka ve nde ba molécule ya kele mfunu kubasika na nganda ya selile. Inki ke sadisaka kimpusu ya selile na kusala mambu yai?
Beto tubila diaka mbandu ya izine. Yo ke lombaka nde bantu ya ke taninaka izine kuvanda na porte sambu na kutala bima ya ke kota mpi ya ke basika. Mutindu mosi mpi kimpusu ya selile ke vandaka ti ba protéine ya mfunu mingi yina ke salaka bonso baporte mpi bantu yina ke taninaka izine.
Kimpusu ya selile ke vandaka ti “bima yina ke taninaka yo.” Yo ke pesaka nzila kaka na bima ya mutindu mosi buna na kukota to na kubasika
Ba protéine ya nkaka (1) ke vandaka ti nzila na kati-kati na yo. Yo ke pesaka nzila kaka na ba molécule ya mutindu mosi buna na kukota na kati ya selile mpi na kubasika na nganda. Ba protéine ya nkaka ke vandaka ya kukanguka na nsongi mosi ya kimpusu ya selile (2) mpi ya kukanga na nsongi yina ya nkaka. Yo ke vandaka ti kisika mosi yina bima ke telamaka ntete, (3) kisika yango ke kangukaka na kulanda nene ya kima yina ke zola kukota. Kana kima yango me telama pana, nsongi yina ya nkaka ya protéine ke kangukaka mpi ke kotisaka yo na kati ya kimpusu ya selile (4). Mambu yai yonso ke salamaka na kimpusu ya konso selile.
MAMBU YA KE SALAMAKA NA KATI YA SELILE
Yindula nde bo me pesa nge nzila ya kukota na selile mpi sesepi yai nge kele na kati ya selile. Selile procaryote ke vandaka ti masa mingi na kati. Masa yango ke vandaka ti bima yina ke tungaka nitu, mungwa (sels minéraux) mpi bima ya nkaka. Selile ke sadilaka ba ingrédient yai ya mfunu sambu na kusala bima yina yo kele na yo mfunu. Kansi yo ke salaka yo na ndonga. Kaka bonso izine mosi ya bo ke twadisa mbote, selile ke twadisaka mambu mbote sambu yo salama na ndonga mpi na ntangu ya mbote.
Selile ke bakaka ntangu mingi sambu na kusala ba protéine. Inki mutindu selile ke salaka ba protéine? Selile ke yantikaka ntete kusala ba acide aminé kiteso ya 20, disongidila bima ya fioti-fioti yina ke salaka ba protéine. Ba acide aminé yai ke kwendaka kukota na ba ribosome, (5) disongidila masini ya ke yidikaka mbote ba acide aminé sambu na kusala ba protéine yina yo kele na yo mfunu. Kaka mutindu programe mosi ya ordinatere lenda twadisa bisalu ya ke salama na izine, mutindu mosi mpi “programe mosi” to kode mosi ya bo ke bingaka ADN ke twadisaka bisalu mingi ya ke salamaka na kati ya selile (6). ADN ke songaka ribosome mbote-mbote protéine yina yo fwete sala mpi mutindu yo fwete sala yo (7).
Kana ba protéine me salama imene, mambu ya ke salamaka na nima ke yitukisaka mpenza! Konso protéine ke kudikonikaka na mutindu na yo mpi nene na yo ke swaswanaka ti ya ba protéine ya nkaka (8). Nene ya konso protéine ke sadisaka yo na kuzaba kisalu yina yo fwete sala. * Beto baka mbandu ya kisika mosi ya bo ke salaka bamotere. Sambu motere kusala mbote, yo ke lombaka nde bo sala ba pièce na yo mbote-mbote mpi bo vukisa yo. Mutindu mosi mpi, kana protéine me salama ve mbote mpi kana yo kele ve na nene yina yo fwete vanda, yo ta sala ve kisalu na yo mbote mpi nkutu yo lenda bebisa selile.
Selile: “Izine” Mosi ya Ke Salaka ba Protéine—Kaka mutindu izine ke vandaka ti bamasini sambu na kusala bisalu, mutindu mosi mpi selile ke vandaka ti bamasini mingi yina ke vukisaka bima ya ke yitukisa mpi yina ke kabisaka yo na bisika ya nkaka
Inki mutindu protéine ke katukaka na kisika yina yo me salama mpi ke kwendaka na kisika yina selile kele na mfunu na yo? Konso protéine yina selile me sala ke vandaka ti “etiketi” mosi (étiquette intégrée) yina ke nataka yo na kisika yina selile kele na mfunu na yo. Ata ba protéine ke salamaka mingi mpenza na konso munuta, yo yonso ke kwendaka kaka na bisika yina selile kele na mfunu na yo.
Sambu na nki bansosa yai kele mfunu? Ba molécule ya kuyituka ya bima ya ke zingaka lenda sala ve ata fioti ba molécule ya nkaka yo mosi. Ba molécule ke fwaka kana yo kele na nganda ya selile mpi kana yo kele na kati ya selile yo lenda sala ba molécule ya nkaka kaka na lusadisu ya ba molécule ya nkaka. Mu mbandu, yo ke lombaka ba enzyme sambu na kusala ba molécule ya ke pesaka selile ngolo. Bo ke bingaka ba molécule yango adénosine triphosphate (ATP). Ata mpidina, sambu ba enzyme kusalama yo ke lombaka mpi ba molécule yai ya ke pesaka selile ngolo. Mutindu mosi mpi yo ke lombaka ADN (kitini 3 ta tubila molécule yai) sambu na kusala ba enzyme. Ata mpidina, yo ke lombaka mpi ba enzyme sambu na kusala ADN. Diaka, yo ke lombaka kaka selile sambu na kusala ba protéine ya nkaka. Ata mpidina, yo ke lombaka mpi ba protéine sambu selile kusalama. *
Radu Popa, muntu mosi ya mayele (microbiologiste), ke ndimaka ve disolo ya Biblia ya ke tubaka nde Nzambi muntu salaka bima yonso. Kansi na 2004 yandi yulaka ngiufula yai: “Beto me mekaka na kusala bima ya ke zingaka na balaboratware kansi beto me kukaka ve ata fioti. Ebuna nki mutindu bima ya ke zingaka ve lenda sala luzingu?”13 Na nima yandi tubaka nde: “Mambu yonso yina yo ke lombaka sambu selile kusala ke yitukisa kibeni mpi yo kele mpenza mpasi na kundima nde luzingu kudibasikilaka.”14
Nzo yai ya etaze ya nda ke bwa sambu yo kele ve ti fondasio ya mbote. Mutindu mosi mpi dilongi ya evolisio ke bwa mpenza sambu yo ke tendulaka ve mbote luyantiku ya luzingu?
Inki nge ke yindula? Dilongi ya evolisio ke sosaka kutendula kisika luzingu katukaka mpi yo ke monisaka nde Nzambi ve muntu salaka yo. Ata mpidina, bansosa mingi yina bantu ya siansi ke sala sambu na luzingu, ke sadisa bo na kubakisa diaka pwelele nde yo lenda kudibasikila ve ata fioti. Sambu na kutubila ve mambu yai ya bo ke kukaka ve kutendula, bantu ya nkaka ya siansi ya ke ndimaka dilongi ya evolisio ke sosaka kumonisa nde dilongi ya evolisio mpi kisina ya luzingu me swaswana. Keti nge ke mona nde bo ke yindulaka mbote?
Dilongi ya evolisio ke monisaka nde mambu mingi yina salamaka kaka buna yo mosi salaka nde luzingu kudibasikila na mbala ya ntete. Yo ke monisaka diaka nde bima ya nkaka yina kudibasikilaka salaka nde bima yonso ya ke zingaka ya mutindu na mutindu mpi ya ke yitukisa kusalama. Kana dilongi ya evolisio kele ve ti mambu ya ke ndimisa yo, ebuna nki beto lenda tuba sambu na malongi ya nkaka ya ke pusaka bantu na kundima dilongi yai? Kaka mutindu nzo mosi ya etaze ya nda ya kele ve ti fondasio ya mbote ke bwaka, mutindu mosi mpi dilongi mosi ya evolisio ya ke tendula ve mbote luyantiku ya luzingu ke bwaka.
Inki nge me simba na nima ya kutadila na bunkufi mutindu selile me salamaka mpi mutindu yo ke salaka? Keti yo kudibasikilaka to Ngangi mosi ya mayele muntu salaka yo? Kana nge kele kaka ti badute, beto ke lomba nge na kutadila mbote-mbote “programe mosi ya mfunu” ya ke twadisaka bisalu na kati ya baselile yonso.
^ Ata nsosa mosi ve ya bantu ya siansi me salaka ke monisaka nde mambu yai lenda salama.
^ Baselile ke salaka mpi ba protéine yina bo ke bingaka ba enzyme. Konso enzyme ke kudikonikaka na mutindu na yo sambu kima mosi buna ya ke salama na kati ya selile kusalama nswalu. Ba enzyme mingi kibeni ke salaka ntangu yonso na bumosi sambu na kusala bisalu na kati ya selile.
