1-3. (a) Inki mambu ya mpasi Etiene kutanaka ti yo, kansi nki yandi salaka? (b) Inki bangiufula beto ta tadila?

 ETIENE me telama na ntwala ya tribinale ya Sanedreni. Babakala 71 me vanda na ntwala na yandi mpi na balweka na yandi na nzo mosi ya nene yina kele mbala ya nkaka pene-pene ya tempelo ya Yeruzalemi. Tribinale yai ya Sanedreni me vukisa bazuzi sambu na kusambisa Etiene. Bazuzi yai kele ti kiyeka mingi, bo kele bantu ya lukumu mpi mingi na kati na bo ke monaka balongoki ya Yezu mpamba. Nkutu Kaifa, yina me vukisa bazuzi, muntu vandaka mfumu ya Sanedreni ntangu bo bakaka lukanu ya kufwa Yezu na mwa bangonda ya me luta. Keti Etiene ke wa boma?

² Mambu ya bo ke mona ntangu yai na luse na yandi ke yitukisa mpenza. Ntangu bazuzi ke tala Etiene, bo ke mona nde luse na yandi me kuma “bonso luse ya wanzio.” (Bis. 6:15) Bawanzio ke nataka nsangu ya Yehowa yo yina bo ke waka ve boma, bo ke vandaka na kiese mpi na ngemba. Yo kele mpi mutindu mosi sambu na Etiene. Nkutu ata bazuzi yai ya ke menga yandi ngolo me bakisa yo mpi. Sambu na nki Etiene kele na ngemba mpi ke wa ve boma?

³ Mvutu ya ngiufula yai ta longa beto mambu mingi. Beto fwete sosa kuzaba mpi sambu na nki Etiene kutanaka ti mambu yai ya mpasi. Inki mutindu yandi nwaninaka ntete lukwikilu na yandi mpi nki mutindu beto lenda landa mbandu na yandi?

4, 5. (a) Sambu na nki Etiene vandaka mfunu mingi na dibundu? (b) Inki ke monisa nde Nzambi ndimaka Etiene mpi pesaka yandi “ngolo” mingi?

⁴ Mutindu beto monaka yo, Etiene vandaka kusadisa mingi dibundu ya Bukristu yina katukaka kukanguka. Kapu ya me luta ya mukanda yai monisaka nde yandi vandaka na kati ya babakala nsambwadi ya kudikulumusa yina ndimaka kusadisa bantumwa ntangu bantumwa pesaka bo kisalu ya kusala. Kudikulumusa ya Etiene ke yitukisa mpenza, mingi-mingi kana beto yindula makabu mingi yina Nzambi pesaka yandi. Bisalu 6:8 ke tuba nde Nzambi pesaka yandi ngolo ya kusala “mambu ya kuyituka  mpi bidimbu ya nene” kaka mutindu bantumwa ya nkaka vandaka kusala. Biblia ke tuba diaka nde Nzambi vandaka kundima Etiene mpi nde yandi pesaka yandi “ngolo” mingi. Yo ke tendula nki?

⁵ Yo kele pwelele nde Etiene vandaka mawete mpi ntima-mbote yo yina bantu vandaka kusepela ti yandi. Yandi vandaka kutuba na mutindu ya ke ndimisa, yo yina yandi vandaka kusimba bantima ya bantu ya ntima-masonga mpi bo vandaka kubakisa nde yandi vandaka kulonga mambu ya kieleka mpi nde yo vandaka sambu na mambote na bo. Yehowa pesaka Etiene ngolo mingi. Mpeve ya Yehowa vandaka kusala na kati ya Etiene sambu Etiene bikaka ti kudikulumusa yonso nde mpeve ya Yehowa kutwadisa yandi. Etiene kumaka ve lulendo sambu na mambu mingi yina mpeve santu vandaka kusadisa yandi na kusala. Kansi yandi vandaka kupesa lukumu yonso na Yehowa mpi yandi vandaka kutudila mpenza bantu yina yandi vandaka kulonga dikebi. Mambu yai ke pusa beto na kubakisa sambu na nki bambeni na yandi vandaka kumona nde yandi vandaka kigonsa sambu na dibundu na bo!

6-8. (a) Inki mambu zole bantu fundilaka Etiene mpi sambu na nki? (b) Sambu na nki mbandu ya Etiene kele mfunu mingi sambu na beto bubu yai?

⁶ Bantu ya nkaka telamaka sambu na kutula ntembe na mambu yina Etiene vandaka kutuba kansi “bo kukaka ve kununga mayele na yandi mpi mpeve santu yina vandaka kupusa yandi na kutuba.” a Bo kangilaka Etiene kimbeni, yo yina “na kinsweki bo ndimisaka” bantu na kukusila longoki yai ya Yezu makambu ata yandi salaka ve kima mosi ya mbi. Bo “pusaka [mpi] bantu,” bambuta, bantu yina zabaka nsiku mbote, disongidila baskribe na kusala mpi mpidina sambu bo nata Etiene na kingolo-ngolo na Sanedreni. (Bis. 6:9-12) Bantu yina kusilaka Etiene makambu fundaka yandi sambu na mambu yai zole: Bo tubaka nde yandi vandaka kuvweza Nzambi mpi Moize. Na nki mutindu?

⁷ Bantu yina kusilaka Etiene nde yandi ke tuba mambu ya mbi sambu na tempelo ya Yeruzalemi “kisika . . . ya santu,” disongidila nde yandi ke vweza Nzambi. (Bis. 6:13) Bo fundaka yandi diaka nde yandi ke tuba mambu ya mbi sambu na Nsiku ya Moize disongidila nde yandi ke vweza Moize. Mambu yai ya bo fundilaka Etiene vandaka ve mambu ya kubaka na nsaka sambu na ntangu yina, Bayuda vandaka kubaka na valere mingi tempelo, Nsiku ya Moize mpi bansiku ya nkaka yina bo mosi yikaka.  Yo yina mambu yai ya bo fundilaka Etiene monisaka nde Etiene kele muntu ya mbi yina fwete fwa!

⁸ Diambu ya mpasi kele nde, bubu yai bamfumu ya mabundu ke sadilaka mpi mayele ya mbi ya mutindu yai sambu na kuniokula bansadi ya Nzambi. Bantangu ya nkaka, bamfumu ya mabundu ke pusaka bamfumu ya leta na kuniokula Bambangi ya Yehowa. Inki beto fwete sala ntangu bantu ke kusila beto makambu? Mbandu ya Etiene ke longa beto mambu mingi.

9, 10. Inki bantu ya nkaka ke tubaka na mambu yina Etiene tubaka na tribinale ya Sanedreni, kansi nki beto fwete vila ve?

⁹ Etiene vandaka ti luse ya ngemba bonso ya wanzio na tribinale ntangu yandi vandaka kuwidikila mambu yina bo fundilaka yandi. Kaifa yulaka yandi nde: “Keti mambu yai kele mutindu yina?” (Bis. 7:1) Yo lombaka mpi nde Etiene kutuba mpi yandi tubaka!

¹⁰ Bantu ya nkaka ke tubaka nde na mambu yonso yina Etiene tubaka, yandi pesaka ve mvutu na mambu yina bo fundilaka yandi. Kansi na kutuba masonga, Etiene kele mbandu ya mbote sambu na beto na yina me tala “kunwanina” nsangu ya mbote. (1 Pie. 3:15) Kuvila ve nde bo kusilaka Etiene nde yandi ke tuba mambu ya mbi sambu na tempelo, disongidila nde yandi ke vweza Nzambi mpi nde yandi ke tuba mambu ya mbi sambu na Nsiku ya Moize, disongidila nde yandi ke vweza Moize. Etiene pesaka mvutu. Yandi tubilaka na bunkufi disolo ya Izraele. Yandi kabulaka yo na bantangu tatu mpi bendaka dikebi na mambu ya nkaka. Beto tadila bantangu yango mosi-mosi.

11, 12. (a) Inki mutindu Etiene sadilaka mbote mbandu ya Abrahami? (b) Sambu na nki yo vandaka mfunu nde Etiene kutubila Yozefi na disolo na yandi?

¹¹ Ntangu ya bamfumu ya mabuta ya dikanda ya Izraele. (Bis. 7:1-16) Etiene tubilaka ntete Abrahami, muntu yina Bayuda vandaka kuzitisa mingi sambu na lukwikilu na yandi. Etiene tubilaka ntete Abrahami sambu yandi zabaka nde Bayuda yonso ta ndima mambu yina yandi ke tuba. Yandi tubaka nde “Nzambi ya nkembo,” monanaka ntete na Abrahami na Mezopotamia. (Bis. 7:2) Ya kieleka, Abrahami vandaka munzenza na Ntoto ya Lusilu. Abrahami vandaka ve ti tempelo to Nsiku ya Moize. Yo yina muntu lenda tuba ve nde sambu na kukwikila na Nzambi bantu fwete vanda kaka ti tempelo mpi Nsiku ya Moize.

¹² Bantu yina vandaka kuwidikila Etiene vandaka kuzitisa mpi mingi Yozefi mutekolo ya Abrahami. Kansi Etiene yibusaka bo nde bampangi ya Yozefi, batata ya makanda ya Izraele, niokulaka muntu yai ya mbote mpi tekaka yandi na kimpika. Ata mpidina, Nzambi sadilaka yandi sambu na  kugulusa dikanda ya Izraele na ntangu ya nzala. Ntembe kele ve nde Etiene zabaka nde mambu ya nkaka ya luzingu ya Yozefi vandaka kuwakana ti mambu ya luzingu ya Yezu Kristu kansi yandi tubilaka yo ve sambu bantu yina kulanda kuwidikila yandi.

13. Inki mutindu mambu yina Etiene tubaka sambu na Moize pesaka mvutu na mambu yina bo fundilaka yandi mpi nki ngindu ya mfunu yandi tubilaka?

¹³ Ntangu ya Moize. (Bis. 7:17-43) Etiene tubilaka mambu mingi ya me tala Moize. Yo vandaka mfunu mingi sambu bantu mingi ya Sanedreni vandaka Basaduse. Bo vandaka kubuya mikanda yonso ya nkaka ya Biblia mpi bo vandaka kundima kaka mikanda ya Moize. Kuvila ve nde bo fundaka Etiene nde yandi vwezaka Moize. Mambu yina Etiene tubaka sambu na Moize monisaka nde mambu yina bo fundilaka yandi vandaka ya luvunu sambu kutuba na yandi monisaka nde yandi vandaka kuzitisa mingi Moize mpi Nsiku ya Moize. (Bis. 7:38) Etiene tubaka mpi nde bantu ya nkaka ya dikanda ya Izraele buyaka Moize ata Moize vandaka kusosa kugulusa bo. Bo buyaka Moize ntangu yandi vandaka ti bamvula 40. Bamvula kuluta 40 na nima, bo kolamaka mbala mingi na Moize. b Na mutindu yina, Etiene bendaka dikebi na bo na kifu yina bansadi ya Nzambi vandaka ti yo ya kubuya mbala na mbala bantu yina Nzambi ponaka sambu na kutwadisa bo.

14. Inki ngindu ya mfunu Etiene tubilaka ntangu yandi tubilaka mbandu ya Moize?

¹⁴ Etiene yibusaka bantu yina vandaka kuwidikila yandi nde Moize tubaka nde profete mosi bonso yandi ta basika. Nani kele profete yango mpi nki mutindu bantu ta tadila yandi? Etiene pesaka bamvutu kaka na nsuka ya disolo na yandi. Yandi tubilaka ngindu ya nkaka ya mfunu: Moize bakisaka nde Nzambi lenda kumisa konso kisika na ntoto santu kaka mutindu yandi kumisaka santu kisika yina yandi solulaka  ti Moize yina mwa-nti ya bansende vandaka kupela tiya. Yo yina, keti Yehowa ke zolaka nde bantu kusambila yandi kaka na nzo, mu mbandu na tempelo ya Yeruzalemi? Beto tadila mpi mvutu yina Etiene pesaka na ngiufula yai.

15, 16. (a) Sambu na nki yo vandaka mfunu mingi nde Etiene kutubila nzo-tenta na disolo na yandi? (b) Inki ngindu ya mfunu Etiene tubilaka ntangu yandi tubilaka tempelo ya Salomo?

¹⁵ Nzo-tenta mpi tempelo. (Bis. 7:44-50) Etiene yibusaka bazuzi ya tribinale nde na ntwala nde bo tunga tempelo na Yeruzalemi, Nzambi lombaka Moize na kutunga nzo-tenta. Bo vandaka kutedimisa nzo yai ya lusambu na kisika yina bo me kuma mpi kukatula yo diaka sambu na kunata yo na kisika ya nkaka. Nani lenda tuba nde tempelo kele mfunu mingi kuluta nzo-tenta, kisika yina Moize yandi mosi vandaka kusambila Yehowa?

¹⁶ Na nima, ntangu Salomo tungaka tempelo na Yeruzalemi, mpeve santu ya Nzambi pusaka yandi na kutubila ngindu mosi ya mfunu na kisambu na yandi. Etiene vutukilaka ngindu yango nde, “Muntu ya Kuluta Zulu ke zingaka ve na banzo yina bo me sala na maboko.” (Bis. 7:48; 2 Bans. 6:18) Yehowa lenda sadila tempelo sambu na kulungisa luzolo na yandi. Kansi yandi lenda lungisa mpi luzolo na yandi kukonda kusadila tempelo. Yo yina, bansadi na yandi fwete yindula ve nde bantu fwete sambila Nzambi ya kieleka kaka na nzo yina bantu me tungaka. Etiene sukisaka ngindu yai ti mambu yai ya mfunu ya profete Yezaya tubaka: “Yehowa ke tuba nde, zulu kele kiti na mono ya kimfumu, mpi ntoto kele kazune na mono. Nzo ya nki mutindu beno ta tungila mono? To wapi kisika na mono ya kupema? Keti diboko na mono ve salaka bima yai yonso?”​—Bis. 7:49, 50; Yez. 66:1, 2.

17. Inki mutindu Etiene monisaka (a) kifu ya bantu yina fundaka yandi? (b) nde yandi salaka ve ata kima mosi ya mbi na mambu yina bo fundilaka yandi?

¹⁷ Ntangu nge ke tadila mambu yonso yina Etiene me tuba dezia tii pana, nge me bakisa nde Etiene monisaka na mayele kifu ya bantu yina fundaka yandi, bo vandaka ve kutadila mambu na mutindu ya mbote. Yandi monisaka nde Yehowa ke sadilaka mambu mingi sambu na kulungisa luzolo na yandi. Yandi ke kangamaka ve kaka na kima mosi, mu mbandu na mambu ya ntama ya Bayuda. Bantu yina vandaka kuwidikila Etiene vandaka kuzola mingi tempelo ya Yeruzalemi mpi kitoko na yo. Bo vandaka mpi kuzola mingi mambu yina bo mosi yika-yikaka na zulu ya Nsiku ya Moize. Kansi bo sosaka ve kubakisa mpenza sambu na nki Yehowa pesaka Nsiku yina mpi lombaka nde bo tunga tempelo yina. Yo kele bonso nde Etiene vandaka kuyula bo nde: Keti kulemfukila Yehowa kele ve mutindu ya mbote kuluta ya kupesa Nsiku mpi tempelo lukumu? Ya kieleka, mambu yina Etiene tubaka monisaka mpenza nde yandi salaka ve ata kima mosi ya mbi na mambu yina bo fundilaka yandi sambu yandi vandaka kulemfukila Yehowa na mutindu ya mbote kuluta.

18. Inki mutindu beto lenda landa mbandu ya Etiene?

 ¹⁸ Mambu yina Etiene tubaka ke longa beto nde yandi zabaka mbote-mbote Ndinga ya Nzambi. Beto mpi fwete longuka mbote-mbote Biblia “ndinga ya kieleka” sambu beto tendula yo “mbote-mbote.” (2 Tim. 2:15) Mbandu ya Etiene ke longa beto mpi mutindu beto lenda tuba na mawete mpi ti luzitu. Bantu yina vandaka kuwidikila Etiene vandaka kutelemina yandi ngolo! Ata mpidina, yandi landaka kutuba mambu yina bo vandaka kundima mpi kuzitisa mingi. Yandi tubilaka bo na luzitu ntangu yandi bingaka bambuta nde “batata.” (Bis. 7:2) Beto mpi fwete longa malongi ya kieleka ya Biblia na “mawete mpi luzitu ya mingi.”​—1 Pie. 3:15.

19. Inki mutindu Etiene zabisaka bantu ya Sanedreni nsangu ya lusambisu ya Yehowa ti kikesa?

¹⁹ Beto fwete buya ve kulonga bantu Ndinga ya Nzambi sambu beto ke wa boma nde yo ta pesa bo mpasi. Beto fwete soba mpi ve nsangu ya lusambisu ya Yehowa kaka sambu na kusepedisa bantu. Etiene me bikilaka beto mbandu ya mbote. Yo ke monana nde Etiene bakisaka nde mambu yonso ya mfunu yina yandi tubaka na ntwala ya Sanedreni simbaka ve ata fioti ntima ya bazuzi yai ya ntima-mbi. Yo yina, mpeve santu sadisaka yandi na kusukisa disolo na yandi kukonda boma mpi na kumonisa bo nde bo vandaka kaka bonso ba-nkaka na bo yina buyaka Yozefi, Moize mpi baprofete yonso ya nkaka. (Bis. 7:51-53) Ya kieleka, bazuzi ya Sanedreni fwaka Mesia yina Moize mpi baprofete yonso ya nkaka tubaka nde yandi ta kwisa. Na kutuba ya masonga, bantu yai ya Sanedreni bantu vandaka kuzitisa ve ata fioti Nsiku ya Moize!

20, 21. Mambu yina Etiene tubaka pusaka bantu ya Sanedreni na kusala nki mpi nki mutindu Yehowa pesaka Etiene kikesa?

²⁰ Mambu ya kieleka yina Etiene tubaka, yina ata muntu mosi ve lendaka kutudila ntembe, pesaka bazuzi makasi mingi. Bo kukaka diaka ve kudiyala yo yina bo wilaka Etiene makasi ya ngolo. Yo fwete vanda nde muntu yai ya kangamaka ngolo na Nzambi bakisaka nde bo ta fwa yandi mutindu bo fwaka Mfumu na yandi Yezu.

²¹ Etiene vandaka na mfunu ya kikesa sambu na kukanga ntima na mambu yina ta kumina yandi ntama mingi ve. Yo yina, Yehowa tadisaka yandi mambu yina pesaka yandi mbala ya nkaka kikesa mingi. Etiene monaka nkembo ya Nzambi mpi yandi monaka Yezu me telama na diboko ya kitata ya Yehowa. Ntangu Etiene tubilaka mambu ya Nzambi tadisaka yandi, bazuzi kangaka makutu. Sambu na nki? Sambu mwa bilumbu na ntwala, Yezu songaka tribinale yina mosi nde yandi kele Mesia mpi nde ntama mingi ve yandi ta vanda na diboko ya kitata ya Tata na yandi. (Mar. 14:62) Mambu yina Nzambi tadisaka Etiene monisaka nde mambu yina Yezu tubaka vandaka ya kieleka. Ya kieleka, bantu ya Sanedreni  vwezaka Mesia mpi bo fwaka yandi! Na mbala mosi, bantu yonso losilaka Etiene matadi sambu na kufwa yandi. c

22, 23. Na nki mambu lufwa ya Etiene me fwanana ti lufwa ya Mfumu na yandi Yezu mpi nki mutindu beto ke tudilaka Yehowa ntima bonso Etiene?

²² Lufwa ya Etiene kele ti mambu mingi ya kiteso mosi ti lufwa ya Mfumu na yandi Yezu. Mu mbandu Etiene fwaka ti ngemba na ntima, yandi tudilaka kibeni Yehowa ntima mpi yandi lombaka Yehowa na kulolula mbi yina bantu ya fwaka yandi salaka. Etiene tubaka nde, “Mfumu Yezu, baka mpeve na mono.” Mbala ya nkaka, Etiene bakaka kikesa na mambu yai ya Yezu tubaka: “Mono kele lufutumuku mpi luzingu.” (Yoa. 11:25) Nsuka-nsuka, Etiene sambaka kibeni Yehowa na ndinga ya ngolo nde: “Yehowa, kutangila bo ve disumu yai.” Na nima, Etiene fwaka.​—Bis. 7:59, 60.

²³ Na mutindu yina, Etiene vandaka longoki ya ntete ya Kristu yina bambeni fwaka. (Tala lupangu “ Etiene Fwaka Lufwa ya ‘Martire’​—Yo Ke Tendula Nki?”) Diambu ya mawa kele nde, yandi vandaka ve muntu ya nsuka. Tii bubu yai, bantu ya mabundu, bantu ya nku ya politiki mpi bambeni ke landa kufwa bansadi ya Yehowa. Ata mpidina na mbandu ya Etiene, beto fwete tudila Yehowa ntima. Bonso Etiene, beto ke zabaka nde Yezu kele Ntotila ya ke yala na zulu mpi Tata na yandi me pesaka yandi ngolo mingi mpenza. Kele ve ti kima ya ta kanga Yezu nzila ya kufutumuna balongoki na yandi.​—Yoa. 5:28, 29.

24. Inki mutindu Saule pesaka maboko na lufwa ya Etiene mpi nki mutindu lufwa ya Etiene pesaka yandi mpi Bakristu ya nkaka kikesa?

²⁴ Saule leke mosi ya bakala vandaka kutala mambu yonso yina vandaka kusalama. Yandi mpi ndimaka nde bo fwa Etiene. Nkutu yandi muntu vandaka kutanina bilele ya bantu yina vandaka kulosila Etiene matadi. Ntangu fioti na nima, Saule niokulaka diaka Bakristu mingi kuluta. Kansi lufwa ya Etiene pesaka Bakristu mingi kikesa. Yo me longaka Bakristu nde bo fwete landa kukangama ngolo na Yehowa ata yo ke lomba nde bo fwa bo. Diaka, na bamvula yina landaka, Saule yina bo kumaka kubinga Polo, kumaka kudiyangisa mingi mpi kuwa mawa na mutindu yandi ndimaka mpi nde bo fwa Etiene. (Bis. 22:20) Ee, yandi ndimaka mpi nde bo fwa Etiene. Kansi na nima, yandi bakisaka nde ntete yandi “vandaka . . . muntu ya ke vwezaka, ya ke monisaka bantu mpasi mpi ya kukonda luzitu.” (1 Tim. 1:13) Yo kele pwelele nde Polo vilaka ve Etiene mpi disolo ya kitoko yina Etiene salaka kilumbu yina. Ya kieleka, mambu ya nkaka ya Polo tubilaka na mikanda na yandi, ke wakanaka ngolo ti mambu yina Etiene tubaka na disolo na yandi ya kilumbu yina. (Bis. 7:48; 17:24; Baeb. 9:24) Nsuka-nsuka, Polo landaka mbandu ya lukwikilu mpi ya kikesa ya Etiene yina Nzambi ndimaka mpi pesaka “ngolo” mingi. Keti beto mpi ta landa mbandu ya Etiene?