1-3. Sambu na nki ntumwa Polo kwendaka na Korinto mpi yandi vandaka na mfunu ya nki bima?

 BETO me kuma na nsuka ya mvula 50 ya ntangu na beto. Ntumwa Polo kele na Korinto, mbanza mosi ya kele ti bimvwama mingi. Bagreki, bantu ya Roma mpi Bayuda mingi ke zingaka na mbanza yai. a Polo me kwisa ve awa na Korinto sambu na kusumba to kuteka bima to sambu na kusosa kisalu. Yandi me kwisa awa sambu na kikuma yai ya mfunu mingi: kulonga nsangu ya mbote ya Kimfumu ya Nzambi. Ata mpidina, yandi kele na mfunu ya nzo ya kuvanda mpi yandi ke zola ve ata fioti kulomba-lomba bampangi mbongo. Yandi ke zola mpi ve nde bampangi kuyindula nde bo fwete pesa yandi mbongo sambu yandi ke longaka ndinga ya Nzambi. Inki yandi ta sala?

² Polo me zaba kusala batenta. Kusala batenta kele ve kisalu ya pete kansi yandi ke zola mpenza kusala kisalu yai sambu na kuzwa mbongo ya kuzingila. Keti yandi ta zwa kisalu na mbanza yai ya bantu ke zolaka mingi bisalu? Keti yandi ta zwa nzo ya mbote ya kuvanda? Ata Polo kele na mfunu ya bima yai, yandi ke vila ve kisalu ya kuluta mfunu ya kulonga nsangu ya mbote.

³ Nsuka-nsuka, Polo bikalaka na Korinto sambu na mwa ntangu mpi kisalu na yandi ya kulonga nsangu ya mbote natilaka bantu mambote mingi. Bisalu ya Polo na Korinto ke pesa beto nki malongi ya ta sadisa beto na kulonga mbote-mbote nsangu ya mbote ya Kimfumu ya Nzambi na kisika ya beto ke zingaka?

4, 5. (a) Polo vandaka na nzo ya nani na Korinto mpi nki kisalu yandi vandaka kusala sambu na kuzwa mbongo? (b) Mbala ya nkaka nki mutindu Polo zabaka kutunga batenta?

⁴ Ntangu fioti na nima ya kukuma na Korinto, Polo kutanaka ti Akilasi yina vandaka Muyuda mpi nkento na yandi Prisila to Prisca. Akilasi ti nkento na yandi vandaka ti kikalulu ya kuyamba bantu. Bo kwendaka kuzinga na Korinto sambu ntotila ya nene Klode tubaka nde “Bayuda yonso fwete katuka na Roma.” (Bis. 18:1, 2) Akilasi ti Prisila yambaka Polo na nzo na bo mpi bo ndimaka nde Polo kukuma kusala ti bo. Biblia ke tuba nde: “Sambu yandi [Polo] vandaka kusala kisalu mosi ti bo, yandi bikalaka na nzo na bo mpi vandaka kusala ti bo, sambu bo vandaka bantu ya ke tungaka batenta.” (Bis. 18:3) Akilasi ti Prisila vandaka ntima-mbote mpi Polo zingaka ti bo bantangu yonso yina yandi longaka nsangu ya mbote na Korinto. Yo fwete vanda nde ntangu Polo vandaka na nzo ya Akilasi ti Prisila, yandi sonikaka mikanda ya nkaka yina kumaka na nima mikanda ya Biblia. b

⁵ Sambu na nki Polo, yina ‘Gamaliele longaka,’ kumaka diaka kutunga batenta? (Bis. 22:3) Yo ke monana nde Bayuda na bilumbu ya Bakristu ya ntete vandaka kusepela kulonga bana na bo bisalu ya maboko, nkutu ata bana yango longukaka mingi. Polo vandaka muntu ya Tarse na provense ya Silisia, kisika yina zabanaka sambu na lele yina bo vandaka kubinga cilicium, yina bo vandaka kusadila sambu na kutunga batenta.  Yo ke monana nde Polo longukaka kisalu yai na kileke. Sambu na kutunga batenta, yo vandaka kulomba kuyidika lele yai ya ngolo to kuzenga yo mpi kutunga yo. Yo vandaka kisalu ya mpasi.

6, 7. (a) Inki mutindu Polo vandaka kutadila kisalu ya kutunga batenta mpi nki ke monisa nde Akilasi ti Prisila vandaka kutadila kisalu yai bonso Polo? (b) Inki mutindu beto ke landaka mbandu ya Polo, Akilasi mpi Prisila bubu yai?

⁶ Kisalu ya kutunga batenta vandaka ve kisalu ya kuluta mfunu sambu na Polo. Yandi vandaka kusala kisalu yai kaka sambu na kuzwa bima yina vandaka kusadisa yandi na kulonga nsangu ya mbote ‘kukonda kulomba-lomba bantu mbongo.’ (2 Bak. 11:7) Inki mutindu Akilasi ti Prisila vandaka kutadila kisalu na bo ya kutunga batenta? Bo vandaka Bakristu, yo yina ntembe kele ve nde bo vandaka kutadila yo bonso Polo. Nkutu, ntangu Polo katukaka na Korinto na mvula 52 ya ntangu na beto, Akilasi ti Prisila bakaka bima na bo yonso mpi bo kwendaka ti Polo na Efezo mpi kuna, bampangi vandaka kusadila nzo na bo sambu na kusala balukutakanu ya dibungu. (1 Bak. 16:19) Na nima, Polo vutukaka na Roma mpi yandi vutukaka diaka na Efezo. Akilasi ti Prisila, bampangi yai ya kikesa, vandaka kutula mambote ya Kimfumu mpi ya bantu ya nkaka na kisika ya ntete, yo yina “mabundu yonso ya makanda” vandaka kupesa bo mersi mingi.​—Bar. 16:3-5; 2 Tim. 4:19.

⁷ Bubu yai, beto ke landaka mpi mbandu ya Polo, ya Akilasi mpi Prisila. Bampangi ya ke longaka nsangu ya mbote ti kikesa bubu yai ke salaka yonso sambu bo “vanda ve kizitu ya nene” sambu na bantu ya nkaka. (1 Bate. 2:9) Beto ke sikisa bampangi mingi ya ke salaka kisalu ya ntangu yonso ya kulonga nsangu ya mbote sambu bo ke landaka kutula kisalu yai na kisika ya ntete ata bo ke salaka bilumbu ya nkaka to bangonda ya nkaka kisalu ya kuzwa mbongo. Ata mpidina, kulonga nsangu ya mbote ke vandaka kisalu ya kuluta mfunu sambu na bo. Bonso Akilasi ti Prisila, bansadi mingi ya Yehowa ke vandaka ti kikalulu ya kukaba mpi ke yambaka bankengi ya nziunga na banzo na bo. Yo yina, “kikalulu [na bo] ya kuyamba banzenza” ke natilaka bo mambote mingi. Bampangi yina bo ke yambaka ke pesaka bo kikesa mingi.​—Bar. 12:13.

8, 9. Inki Polo salaka ntangu Bayuda landaka kutelemina yandi sambu na nsangu ya mbote yina yandi vandaka kulonga mpi na wapi yandi kwendaka kulonga?

⁸ Polo vandaka kutunga batenta kaka sambu na kuzwa bima ya kuzingila. Yandi monisaka yo pwelele ntangu Silasi ti Timoteo natilaka yandi bima yina bampangi ya Masedonia tindilaka yandi. (2 Bak. 11:9) Biblia ke tuba nde na mbala mosi Polo “yantikaka kudipesa ya mvimba  na kuzabisa ndinga [to “kudipesaka ya mvimba na kisalu ya kulonga,” Bible en Kituba].” (Bis. 18:5) Kansi Polo vandaka kaka kulonga nsangu ya mbote ti kikesa ata Bayuda landaka kutelemina yandi. Yo yina Polo pupulaka bilele na yandi sambu na kumonisa bantu yina buyaka nsangu ya luguluku ya Yezu nde menga na bo vandaka ve na ntu na yandi. Yandi tubilaka bo nde: “Menga na beno kuvanda na zulu ya ba-ntu na beno. Mono kele bunkete. Katuka ntangu yai, mono ta kwenda na bantu ya makanda.”​—Bis. 18:6; Ezek. 3:18, 19.

⁹ Na wapi Polo kwendaka kulonga nsangu ya mbote na nima? Titiusi Yustusi, bakala yina kumaka mbala ya nkaka muntu ya dibundu ya Bayuda mpi yina nzo na yandi vandaka na lweka ya sinagoga, yambaka Polo na nzo na yandi. Polo bikaka kulonga nsangu ya mbote na sinagoga mpi yandi kwendaka kulonga yo na nzo ya Yustusi. (Bis. 18:7) Na Korinto, Polo landaka kuvanda na nzo ya Akilasi ti Prisila kansi yandi vandaka kulonga nsangu ya mbote na nzo ya Yustusi.

10. Inki ke monisa nde Polo vandaka ve ti lukanu ya kulonga nsangu ya mbote kaka na bantu ya makanda?

¹⁰ Keti mutindu Polo tubaka nde katuka ntangu yai mono ta kwenda na bantu ya makanda ke tendula nde yandi buyaka nde yandi ta longa diaka ve nsangu ya mbote na Bayuda mpi na bantu yina kumaka bantu ya dibundu ya Bayuda, ata bankaka na kati na bo ke sepela ti nsangu ya mbote? Ve, yandi lendaka ve kusala mutindu yina. Mu mbandu, “Krispusi ntwadisi ya sinagoga mpi bantu yonso ya nzo na yandi kumaka kukwikila na Mfumu.” Yo ke monana nde Bayuda mingi ya vandaka na sinagoga yina kumaka mpi Bakristu bonso Krispusi, sambu Biblia ke tuba nde: “Bantu mingi ya Korinto yina waka yantikaka kukwikila mpi bo bakaka mbotika.” (Bis. 18:8) Yo yina, nzo ya Titiusi Yustusi kumaka kisika yina bampangi ya Korinto, yina kumaka Bakristu, kumaka kuvukana. Kana Luka sonikaka mambu yai na ndonga yina yandi vandaka kusonika mbala mingi, yo ke monisa nde Bayuda to bantu yina kumaka bantu ya dibundu ya Bayuda kumaka Bakristu na nima ya ntangu yina Polo pupulaka bilele na yandi. Mambu yai ke monisa nde Polo vandaka kusala bansoba mpi kulonga nsangu ya mbote na konso muntu yina vandaka na mfunu ya kuwa yo.

11. Bubu yai, nki mutindu beto ke landaka mbandu ya Polo ntangu beto ke longaka bantu ya mabundu ya luvunu?

¹¹ Na bansi mingi bubu yai, mabundu ya bo me kangulaka banda ntama mpi yina kele ti bantu mingi, kele mabundu ya Bakristu ya luvunu. Na bisika ya nkaka, bamisionere ya mabundu yai me salaka bikesa sambu na kuzwa bantu mingi na mabundu na bo. Bantu ya ke kwendaka na mabundu yai ke kangamaka ngolo na mambu ya mabundu yango kaka bonso Bayuda ya Korinto na bilumbu ya Bakristu ya  ntete. Bonso Polo, beto ke salaka bikesa sambu na kulonga bantu mpi kusadisa bo na kubakisa mambu yina bo ke tangaka na Biblia. Ata bo me sepela ve to bamfumu ya mabundu na bo ke pesa beto mpasi, beto ke tulaka kaka ntima nde nsuka-nsuka bo ta ndima mambu ya beto ke longaka bo. Na kati ya bantu yai ya “kele ti kikesa sambu na Nzambi, kansi ve na kuwakana ti” malongi ya kieleka ya Ndinga ya Nzambi, bankaka na kati na bo kele bantu ya kudikulumusa yina kele na mfunu ya kuzaba Nzambi. Beto fwete landa kusosa bantu ya mutindu yai.​—Bar. 10:2.

12. Mambu yina Yezu songaka Polo ndimisaka Polo nki?

¹² Kana Polo vandaka kudiyula bantangu ikwa yandi ta longa na Korinto, yo kele pwelele nde yandi bakaka mvutu na ngiufula yai ntangu Mfumu Yezu monanaka ti yandi na mpimpa mpi songaka yandi nde: “Kuwa boma ve, kansi landa kutuba mpi kuvanda ve pima, sambu mono kele ti nge mpi ata muntu mosi ve ta nwanisa nge sambu na kusala nge mbi; sambu mono kele ti bantu mingi na mbanza yai.” (Bis. 18:9, 10) Mambu yai pesaka mpenza Polo kikesa! Mfumu Yezu yandi mosi ndimisaka Polo nde yandi ta tanina Polo na bambeni na yandi mpi nde yandi zolaka nde Polo kulonga bantu mingi ya ntima-masonga yina vandaka na mbanza Korinto. Inki Polo salaka na nima ya kuwa mambu yai ya Yezu songaka yandi? Biblia ke tuba nde: “Yandi bikalaka kuna mvula mosi ti bangonda sambanu, yandi vandaka kulonga ndinga ya Nzambi na kati na bo.”​—Bis. 18:11.

13. Ntangu Polo pusanaka pene-pene ya kisika ya kusambisa, mbala ya nkaka nki yandi yindulaka, kansi nki sadisaka yandi na kubakisa nde mambu yango ta kumina yandi ve na ntangu yina?

¹³ Na nima ya kulutisa kiteso ya mvula mosi na Korinto, mambu ya nkaka yina salamaka ndimisaka Polo nde Mfumu Yezu vandaka kutanina yandi. “Bayuda wakanaka sambu na kusala Polo mbi mpi bo nataka yandi na kisika ya kusambisa,” yina bo vandaka kubinga beʹma. (Bis. 18:12) Bantu ya nkaka ke tubaka nde bo salaka kisika yai ya kusambisa kitoko mingi ti matadi ya ntalu ya mpembe mpi ya ble ya bo ke bingaka marbre mpi bo tulaka yo na kisika mosi ya kunanguka pene-pene ya zandu ya Korinto. Na ntwala na yo vandaka ti kisika ya nene yina bantu mingi lendaka kuvukana. Bantu ya mayele ya ke longukaka bima ya ntama ke tuba nde, mbala ya nkaka kisika yina ya kusambisa vandaka ntama ve ti sinagoga mpi nzo ya Yustusi. Ntangu Polo pusanaka pene-pene ya kisika ya kusambisa, mbala ya nkaka yandi yindulaka mutindu bo losilaka Etiene matadi, yina bantu ke bingaka mbala mingi nde longoki ya ntete yina bo fwaka sambu na zina ya Yezu. Polo, yina bantu vandaka kubinga na ntangu yina nde Saule, “ndimaka lufwa ya Etiene.” (Bis. 8:1) Keti ntangu yai mambu ya mutindu yai ta kumina Polo? Ve, sambu Mfumu Yezu silaka yandi nde: “Ata muntu mosi ve ta simba nge sambu na kusala nge mbi.”​—Bis. 18:10, Bible en Kituba.

14, 15. (a) Bayuda kusilaka Polo nde yandi me sala nki mpi sambu na nki Galioni buyaka kusambisa Polo? (b) Inki kuminaka Sostene mpi mbala ya nkaka Sostene kumaka nani?

¹⁴ Inki salamaka ntangu bo nataka Polo na kisika ya kusambisa? Galioni, guvernere ya provense ya Akaya, muntu vandaka zuzi ya kisika  yai. Yandi vandaka yaya ya Sénèque, muntu mosi ya filozofi ya Roma. Bayuda kusilaka Polo nde: “Muntu yai ke ndimisa bantu na kusambila Nzambi na mutindu yina ke wakana ve ti nsiku.” (Bis. 18:13) Bayuda yai zolaka kumonisa nde Polo vandaka kukumisa bantu Bakristu na mutindu yina vandaka kufwa nsiku. Kansi Galioni bakisaka nde Polo salaka ve ata “kifu” mosi to ‘diambu mosi ya mbi.’ (Bis. 18:14) Galioni zolaka ve kudikotisa na mavwanga yina ya Bayuda. Nkutu na ntwala nde Polo kutuba, Galioni buyaka kusambisa mambu yina! Yo yina Bayuda yina fundaka Polo waka makasi. Bo wilaka Sostene makasi mpi mbala ya nkaka na ntangu yina, Sostene kumaka ntwadisi ya sinagoga na kisika ya Krispusi. Bo kangaka Sostene “mpi bo yantikaka kubula yandi na ntwala ya kisika ya kusambisa.”​—Bis. 18:17.

¹⁵ Sambu na nki Galioni kangaka ve bantu yina nzila ya kubula Sostene? Mbala ya nkaka, Galioni yindulaka nde Sostene muntu vandaka mfumu ya bantu yina fundaka Polo mpi nde yo fwanaka nde yandi kutana ti mambu yina yandi sosaka. Yo vanda mpidina to ve, mambu yai ya Sostene kutanaka ti yo nataka mambote. Na mukanda ya ntete yina Polo sonikilaka bampangi ya Korinto bamvula mingi na nima, yandi tubilaka mpangi mosi na zina Sostene. (1 Bak. 1:1, 2) Keti Sostene yai kele yina bo bulaka na Korinto? Kana yo kele mpidina, ntembe kele ve nde bampasi yina Sostene kutanaka ti yo sadisaka yandi na kukuma Mukristu.

16. Inki mutindu bangogo “landa kutuba mpi kuvanda ve pima, sambu mono kele ti nge” ya Mfumu Yezu tubaka, ke sadisaka beto na kisalu ya kulonga?

¹⁶ Simba nde na nima ya ntangu yina Bayuda buyaka nsangu ya mbote ya Polo longaka, Mfumu ndimisaka Polo nde: “Kuwa boma ve, kansi landa kutuba mpi kuvanda ve pima, sambu mono kele ti nge.” (Bis. 18:9, 10) Yo ta vanda mbote kana beto ke vila ve mambu yai, mingi-mingi ntangu bantu me buya nsangu ya mbote. Beto fwete vila ve ata fioti nde Yehowa ke zabaka mambu ya kele na bantima ya bantu mpi ke  bendaka bantu ya ntima-masonga na yandi. (1 Sam. 16:7; Yoa. 6:44) Yo ke pesa beto kikesa ya kulanda kudipesa mingi na kulonga nsangu ya mbote! Konso kilumbu mpi konso mvula bantu mingi mpenza ke bakaka mbotika. Yezu ke sila bantu yonso ya ke lemfukaka na nsiku na yandi ya ‘kukumisa bantu ya makanda yonso balongoki’ nde: ‘Mono kele ti beno bilumbu yonso tii na nsuka ya nsi-ntoto.’​—Mat. 28:19, 20.

17, 18. Mbala ya nkaka nki mambu Polo yindulaka ntangu yandi bakaka maswa sambu na kukwenda na Efezo?

¹⁷ Beto me zaba mpenza ve kana dibundu yina ya mpa na Korinto kumaka kuzinga na ngemba sambu na lukanu yina Galioni bakaka ya kusambisa ve mambu yina bo fundilaka Polo. Kansi Polo “lutisaka mwa bilumbu kuna,” na ntwala ya kukabwana ti bampangi ya Korinto. Na mvula 52 ya ntangu na beto, yandi kwendaka na dibungu ya Senkrea yina vandaka na bakilometre 11 na esti ya Korinto sambu na kubaka maswa mpi kukwenda na Siria. Kansi na ntwala ya kukatuka na Senkrea, Polo “zengisaka nsuki na yandi . . . , sambu yandi salaka lusilu na Nzambi.” c (Bis. 18:18) Na nima, Polo, Akilasi mpi Prisila bakaka maswa mpi sabukaka Nzadi-Mungwa ya Egée sambu na kukwenda na Efezo na Asie Mineure.

¹⁸ Ntangu Polo vandaka kukatuka na Senkrea, mbala ya nkaka yandi yindulaka mambu ya salamaka na Korinto. Yandi vandaka ti mambu mingi ya mbote ya kuyindula mpi bikuma mingi ya kuwa kiese. Bangonda 18 yina yandi longaka nsangu ya mbote na Korinto, nataka mambote mingi. Yandi kangulaka dibundu ya ntete na Korinto mpi bampangi vandaka kusala balukutakanu na nzo ya Yustusi. Yustusi Kristusi ti bantu ya nzo na yandi mpi bantu mingi ya nkaka vandaka na kati ya bantu yina kumaka Bakristu. Polo vandaka kuzola mingi bampangi yai mpi yandi muntu sadisaka bo na kukuma Bakristu. Na nima, Polo sonikilaka bo mukanda mpi na mukanda yango yandi tubaka nde bo vandaka bonso mukanda yina bo sonikaka na ntima na yandi. Beto ke zolaka mpi mingi bantu yina beto ke sadisaka na kusambila Yehowa. Yo ke pesaka mpenza kiese na kumona bampangi yai ya kele bonso “mikanda” ya moyo.​—2 Bak. 3:1-3.

19, 20. Inki Polo salaka kaka ntangu yandi kumaka na Efezo mpi nki dilongi beto ke baka na mbandu na yandi ntangu beto ke sosa kusadila Yehowa mingi?

¹⁹ Ntangu Polo kumaka na Efezo, mbala mosi yandi yantikaka kulonga nsangu ya mbote. Yandi “kotaka na sinagoga mpi yindulaka ti Bayuda.” (Bis. 18:19) Na mbala yai Polo salaka ve bilumbu mingi na Efezo.  Ata bampangi lombaka yandi na kubikala kuna, “yandi ndimaka ve.” Ntangu Polo kabwanaka ti bampangi ya Efezo, yandi songaka bo nde: “Mono ta vutukila beno diaka, kana Yehowa me zola.” (Bis. 18:20, 21) Ntembe kele ve nde Polo bakisaka nde bantu mingi na Efezo vandaka na mfunu ya kuwa nsangu ya mbote. Polo bakaka lukanu ya kuvutuka kansi yandi yambulaka mambu yonso na maboko ya Yehowa. Yo kele mbandu ya mbote sambu na beto bubu yai! Ntangu beto ke zola kusadila Yehowa mingi, beto fwete sala mambu yina ta sadisa beto na kulungisa lukanu yai. Ntangu yonso beto fwete landa lutwadisu ya Yehowa mpi kusala mambu na kuwakana ti luzolo na yandi.​—Yak. 4:15.

²⁰ Polo bikaka Akilasi ti Prisila na Efezo mpi yandi kwendaka kubaka maswa na nzadi-mungwa sambu na kukwenda na Sezarea. Yo ke monana nde Polo “kwendaka” na Yeruzalemi sambu na kupesa bampangi mbote. (Bis. 18:22) Na nima, Polo kwendaka na Antioshe ya Siria, kisika yandi vandaka kuzinga ntangu yandi vandaka kuvutuka na ba voyage. Na voyage na yandi ya zole ya kimisionere mambu mingi ya mbote salamaka. Inki mambu yandi kutanaka ti yo na voyage na yandi ya nsuka ya kimisionere?