1-3. (a) Inki mutindu mpeve santu twadisaka Polo ti banduku na yandi? (b) Inki beto ta longuka na kapu yai?

 KIMVUKA mosi ya bankento me katuka na mbanza Filipi na Masedonia. Kubika fioti bo ta kuma na mwa nzadi mosi ya bo ke bingaka Gangitès. Mutindu yo kele kikalulu na bo, bo me vanda na lweka ya nzadi yango sambu na kusamba Yehowa, Nzambi ya Izraele mpi yandi ke mona bo.​—2 Bans. 16:9; Nk. 65:2.

² Kaka na ntangu yina, kimvuka mosi ya babakala me katuka na mbanza Listre na sudi ya provense ya Galatia yina kele na bakilometre kuluta 800 na esti ya Filipi. Na nima ya mwa bilumbu, bo me kuma na nzila yina bantu ya Roma me yidikaka mbote mpi nzila yango ke kwenda na westi na provense ya Asie yina vandaka ti bantu mingi kuluta baprovense ya nkaka. Babakala yango kele Polo, Silasi mpi Timoteo. Bo ke zola kusala voyage na nzila yai sambu na kukwenda na Efezo mpi na bambanza ya nkaka yina bantu mingi kele na mfunu ya kuwa nsangu ya mbote ya Kristu. Kansi, na ntwala nkutu nde bo yantika voyage yango, mpeve santu me buyisa bo na kulonga nsangu ya mbote na Asie na mutindu mosi yina Biblia me tendula ve. Sambu na nki mpeve santu me buyisa bo? Sambu Yezu, me monisa na nzila ya mpeve santu nde yandi ke zola nde Polo ti banduku na yandi kutambula na Asie Mineure ya mvimba, bo sabuka Nzadi-Mungwa ya Égée sambu bo kwenda na lweka ya mwa nzadi yina bo ke bingaka Gangitès.

³ Beto lenda baka malongi ya mfunu bubu yai kana beto yindula mutindu Yezu twadisaka Polo ti banduku na yandi na kukwenda na Masedonia. Yo yina, beto ta longuka mwa mambu ya salamaka na voyage ya zole ya kimisionere ya Polo, yina yandi yantikaka kusala na mvula 49 ya ntangu na beto.

4, 5. (a) Inki kuminaka Polo ti banduku na yandi pene-pene ya Bitinia? (b) Inki lukanu bo bakaka mpi nki salamaka na nima?

⁴ Sambu mpeve santu buyisaka Polo ti banduku na yandi na kulonga na Asie, bo kwendaka na nordi sambu na kulonga na bambanza ya provense  ya Bitinia. Sambu na kukwenda kuna, yo lombaka nde bo tambula mwa bilumbu na banzila ya kubeba yina kele na kati-kati ya provense ya Frizia mpi ya Galatia, bisika yina bantu fioti vandaka kuzinga. Kansi, ntangu bo kumaka pene-pene ya Bitinia, Yezu buyisaka bo diaka na nzila ya mpeve santu na kulonga na Bitinia. (Bis. 16:6, 7) Na ntangu yina, mbala ya nkaka babakala yai kumaka kisaka-saka. Bo zabaka mambu ya kulonga mpi mutindu ya kulonga, kansi bo zabaka ve na wapi bo fwete longa. Yo vandaka bonso nde bo bulaka na porte ya kukotila na Asie sambu bo longa nsangu ya mbote kuna. Kansi bo kangudilaka bo ve porte. Bo sosaka diaka kulonga na Bitinia, na mbala yai mpi Yezu ndimaka ve nde bo longa nsangu ya mbote kuna. Ata mpidina, Polo landaka kusala ba voyage tii ntangu mpeve santu songaka yandi kisika yina yandi fwete longa. Lukanu yina babakala yai bakaka lendaka kumonana ya mbi. Bo vutukaka na ndambu ya westi na bakilometre 550, bo lutaka bambanza mingi tii ntangu bo kumaka na Troasi, kisika yina bantu ke bakaka maswa sambu na kukwenda na Masedonia. (Bis. 16:8) Yai mbala ya tatu ya Polo sosaka kulonga na kisika yai. Na mbala yai Yezu kangudilaka yandi porte pwelele sambu yandi longa kuna.

⁵ Na Troasi, Luka yina kangamaka ti Polo mpi banduku na yandi sambu yandi kuma kutambula ti bo, ke tendula mambu ya salamaka: “Na mpimpa Polo monaka mbona-meso​—muntu mosi ya Masedonia telamaka mpi vandaka kubondila yandi nde: ‘Sabuka na Masedonia mpi sadisa beto.’ Ntangu yandi monaka mbona-meso yina, beto sosaka kukota na Masedonia, sambu beto bakisaka nde Nzambi bingaka beto na kuzabisa bo nsangu ya mbote.” a (Bis. 16:9, 10) Nsuka-nsuka, Polo bakisaka kisika yandi fwete longa nsangu ya mbote. Yo kele pwelele nde Polo waka kiese mingi mutindu yandi yambulaka ve kusala voyage yina! Yo yina na mbala mosi, babakala yai iya kotaka na maswa mpi kwendaka na Masedonia.

6, 7. (a) Inki dilongi beto lenda baka na mambu yina kuminaka Polo na voyage na yandi? (b) Mambu yina kuminaka Polo ke ndimisa beto nki?

⁶ Disolo yai ke longa beto nki? Yindula mambu yai: Mpeve santu ya Nzambi songaka Polo na kulonga ve na Asie kaka ntangu Polo yantikaka voyage na yandi sambu na kukwenda kuna. Yezu songaka Polo na kulonga ve na Bitinia kaka ntangu Polo kumaka pene-pene ya Bitinia. Diaka kaka ntangu Polo kwendaka na Troasi, Yezu songaka Polo na kukwenda na Masedonia. Yezu, Mfumu ya dibundu, lenda twadisa beto mpi mutindu mosi bubu yai. (Bakol. 1:18) Mu mbandu, beto lenda vanda ti nzala ya kukuma bapasudi-nzila to ya kukwenda kisika yina mpusa ya balongi ya nsangu ya Kimfumu kele mingi. Kansi Yezu ta twadisa beto na nzila ya mpeve santu kaka ntangu beto ta yantika kulungisa lukanu na beto. Sambu na nki? Tadila mbandu yai: Shofere lenda nata kamio na diboko ya kimama to ya kitata kaka kana kamio yango ke tambula. Mutindu mosi mpi, kana beto ke zola kusala mingi na kisalu ya Nzambi, Yezu ta sadisa beto kaka kana beto me banda kusala bikesa ya kulungisa lukanu na beto.

 ⁷ Ebuna nki beto fwete sala kana beto ke kuka ve kulungisa balukanu na beto? Keti beto fwete yambula mpi kuyindula nde mpeve santu ya Nzambi ke sadisa beto ve? Ve. Yibuka nde Polo lungisaka ve lukanu na yandi kaka na mbala mosi. Ata mpidina, yandi landaka kusosa kisika ya kulonga tii ntangu bo kangudilaka yandi porte sambu yandi longa nsangu ya mbote. Yo ke ndimisa beto nde, kana beto mpi ke landa kusala bikesa ya kusosa “[porte] mosi ya nene ya ke nata na kisalu,” Yehowa ta sakumuna bikesa na beto.​—1 Bak. 16:9.

8. (a) Tubila mutindu mbanza Filipi vandaka. (b) Inki mambu ya kiese salamaka ntangu Polo longaka na “kisika ya kusamba”?

⁸ Ntangu Polo ti banduku na yandi kumaka na provense ya Masedonia, bo kwendaka na Filipi, mbanza yina bantu vandaka kudikumisa sambu na banswa na bo ya bantu ya Roma. Filipi vandaka mbanza yina Roma vandaka kuyala. Mambu mingi na Filipi vandaka mpenza kiteso mosi ti na Roma mpi basoda mingi ya Roma yina bakaka pansio vandaka kuzinga kuna. Na nganda ya porte ya mbanza, pene-pene ya nzadi mosi ya fioti, Polo ti banduku na yandi monaka kisika mosi yina bo yindulaka nde yo vandaka “kisika ya kusamba.” b Na Kisabatu, bo kwendaka na kisika yango mpi kuna bo kutanaka ti bankento mingi yina vukanaka sambu na kusambila Nzambi. Polo ti banduku na yandi vandaka mpi solulaka ti bo. Lidia, nkento mosi, “vandaka kuwidikila, mpi Yehowa kangulaka ntima na yandi.” Malongi yina Lidia  waka simbaka ntima na yandi, yo yina yandi ti bantu ya nzo na yandi bakaka mbotika. Na nima, yandi lombaka Polo ti banduku na yandi na kukwisa kuvanda na nzo na yandi. c​—Bis. 16:13-15.

9. Inki mutindu bampangi mingi ke landaka mbandu ya Polo bubu yai mpi nki mambote bo ke bakaka?

⁹ Yindula kiese yina Polo ti banduku na yandi waka ntangu Lidia bakaka mbotika! Yo fwete vanda nde Polo waka kiese mingi mutindu yandi ndimaka ‘kukwenda na Masedonia’ mpi mutindu Yehowa sadilaka yandi ti banduku na yandi sambu na kupesa mvutu na bisambu ya bankento yai ya vandaka kuwa Nzambi boma! Bubu yai, bampangi mingi ya babakala mpi ya bankento, ya bambuta mpi ya baleke, ya me kwelaka ve mpi bayina me kwelaka, ke kwendaka bisika yina mpusa ya balongi ya nsangu ya Kimfumu kele mingi. Ya kieleka, kuna bo ke kutanaka mpi ti mwa bampasi, kansi bo ke kangilaka yo ntima ti kiese sambu bo ke vandaka na kiese ya kuzwa bantu yina kele bonso Lidia, yina ke ndimaka malongi ya Biblia mpi ke sadilaka yo. Keti nge lenda yidika mambu ya luzingu na nge sambu na kukwenda na kisika yina mpusa ya balongi ya nsangu ya Kimfumu kele mingi? Yehowa ta sakumuna nge mingi kana nge sala yo. Beto tadila mbandu ya mpangi Aaron, yina kwendaka na insi mosi ya Amérique centrale sambu na kudipesa mingi na kisalu ya Nzambi ntangu yandi vandaka ti bamvula kiteso ya 20. Yandi ke tuba mambu yina bampangi mingi ya me kwendaka kusala na bansi ya nkaka, ke tubaka. Yandi ke tuba nde: “Kusadila Yehowa na insi ya nkaka me kumisaka kinduku na mono ti yandi ngolo. Na kisika yai bantu mingi kele ti mfunu ya kuwa nsangu ya mbote. Mono ke longukaka Biblia ti bantu 8!”

10. Inki bademo salaka sambu na kupusa bantu na kutelemina Polo ti banduku na yandi?

¹⁰ Ntembe kele ve nde Satana waka makasi ntangu yandi monaka mutindu nsangu ya mbote kotaka na mbanza yina mbala ya nkaka bantu mingi vandaka kusala luzolo na yandi mpi ya bademo na yandi. Yo yina yo ke yitukisa ve na kumona mutindu bademo pusaka bantu na kutelemina Polo ti banduku na yandi! Mutindu bo vandaka kukwenda mbala na mbala na kisika yina ya kisambu, mwana-nkento mosi, yina vandaka ti demo mpi yina vandaka kukotisila bamfumu na yandi mbongo mingi sambu na kisalu na yandi ya kusonga bantu mambu yina ta kumina bo, vandaka kulanda Polo ti banduku na yandi mpi yandi vandaka kutuba na ndinga ya ngolo nde: “Bantu yai kele bampika ya Nzambi ya Kuluta Zulu mpi bo ke zabisa beno nzila ya luguluku.” Yo fwete vanda nde demo yango muntu pusaka mwana-nkento yai na kutuba na ndinga ya ngolo mambu yai sambu bantu kuyindula nde kisalu ya mwana-nkento yai mpi kisalu ya Polo, yonso zole kele kaka bisalu ya Nzambi. Mpidina, bantu zolaka diaka ve kutula dikebi ya  mingi na balongoki yai ya Kristu. Kansi Polo kangaka yandi munoko mpi basisaka yandi demo yango.​—Bis. 16:16-18.

11. Inki kuminaka Polo ti Silasi na nima ya kubasisa mwana-nkento mosi demo?

¹¹ Ntangu bamfumu ya mwana-nkento yina ya mpika bakisaka nde yandi ta kotisilaka bo diaka ve mbongo, bo waka makasi ya ngolo. Yo yina bo nataka Polo ti Silasi na zandu na tribinale yina bazuzi, ya bamfumu ya Roma tulaka, vandaka kusambisa mambu. Bamfumu ya mwana-nkento yina zabaka nde bazuzi yina vandaka kumenga Bayuda mpi nde bo vandaka kudikumisa sambu na banswa na bo ya bantu ya Roma. Yo vandaka bonso nde bo ke songa bazuzi yina nde: ‘Bayuda yai ke kotisa mavwanga na kati na beto mutindu bo ke longa mambu yina beto bantu ya Roma ke zolaka ve.’ Yo yina na mbala mosi “kimvuka ya bantu [na zandu] wilaka [Polo ti Silasi] makasi” mpi bazuzi “songaka bantu na kubula bo fimbu.” Na nima, bo tulaka Polo ti Silasi na boloko. Muntu ya ke kengilaka boloko, tulaka babakala yai ya vandaka ti bamputa na nitu na boloko ya kati kibeni mpi yandi kangaka makulu na bo na mabaya. (Bis. 16:19-24) Ntangu muntu yina ya ke kengilaka boloko, kangaka porte ya boloko, mpimpa ya ngolo kotaka na boloko mpi mbala ya nkaka Polo ti Silasi vandaka ve kumonana. Ata mpidina, Yehowa vandaka kumona mambu yai.​—Nk. 139:12.

12. (a) Inki mutindu balongoki ya Kristu ke tadilaka bampasi yina bantu ke pesaka bo mpi sambu na nki? (b) Inki mutindu Satana ti bantu na yandi ke landaka kutelemina beto bubu yai?

¹² Bamvula mingi na ntwala, Yezu songaka balongoki na yandi nde: “Bo ta monisa beno . . . mpasi.” (Yoa. 15:20) Yo yina ntangu Polo ti banduku na yandi kwendaka na Masedonia, bo zabaka nde bantu lendaka kumonisa bo mpasi. Yo yina ntangu bantu monisaka bo mpasi, bo bakisaka nde Satana vandaka kuwila bo makasi kansi ve nde Yehowa buyaka bo. Bonso bantu ya Filipi, bubu yai Satana ti bantu na yandi ke salaka mutindu mosi. Bo ke kusilaka beto makambu na nzo-nkanda mpi na kisika ya kisalu sambu na kupusa bantu na kutelemina beto. Na bansi ya nkaka bamfumu ya mabundu, yina ke teleminaka beto, ke fundaka beto na batribinale mpi yo ke vandaka bonso nde bo ke tuba nde: ‘Bambangi ya Yehowa ke kotisa mavwanga mutindu bo ke longa “mambu yina dibundu na beto” ke zolaka ve.’ Na bisika ya nkaka, bo ke bulaka bampangi na beto mpi ke tulaka bo na boloko. Ata mpidina, Yehowa ke monaka mambu yai.​—1 Pie. 3:12.

13. Inki pusaka muntu yina ke kengilaka boloko na kuyula nde: “Mono fwete sala nki sambu na kuguluka?”

¹³ Yo ke monana nde, yo lombaka mwa ntangu sambu Polo ti Silasi kudiwa diaka mbote sambu na mpasi yina bo kutanaka ti yo kilumbu yina. Kansi na kati-kati ya mpimpa, bo kudiwaka mbote yo yina bo “vandaka kusamba mpi kuyimba sambu na kukumisa Nzambi.” Na nima, na mbala mosi ntoto nikanaka ngolo mpi boloko nikanaka! Muntu ya ke kengilaka boloko telamaka na mpongi. Yandi monaka baporte ya boloko ya kukanguka mpi  yandi waka boma sambu yandi yindulaka nde bantu ya boloko me tina. Yandi zabaka nde bo ta pesa yandi ndola sambu bantu ya boloko me tina. Yo yina “yandi basisaka mbele na yandi . . . mpi zolaka kudifwa.” Kansi Polo tubaka na ndinga ya ngolo nde: “Kudisala mbi ve, sambu beto yonso kele awa!” Muntu yina ya ke kengilaka boloko, yina vandaka kudiyangisa mingi tubaka nde: “Batata, mono fwete sala nki sambu na kuguluka?” Polo ti Silasi lendaka ve kugulusa yandi, kansi Yezu kaka muntu lendaka kugulusa yandi. Yo yina bo songaka yandi nde: “Kwikila na Mfumu Yezu, ebuna nge ta guluka.”​—Bis. 16:25-31.

14. (a) Inki mutindu Polo ti Silasi sadisaka muntu yina ke kengilaka boloko? (b) Inki mambote Polo ti Silasi bakaka na mutindu bo kangaka ntima ti kiese na bampasi yina bo kutanaka ti yo?

¹⁴ Keti ngiufula ya muntu yai ya ke kengilaka boloko katukaka kibeni na ntima na yandi? Polo bakisaka nde yo katukaka kibeni na ntima. Muntu yango vandaka ve Muyuda mpi yandi zabaka ve Ndinga ya Nzambi. Sambu yandi kuma Mukristu, yo lombaka nde yandi longuka Ndinga ya Nzambi mpi yandi sadila malongi na yo. Yo yina Polo ti Silasi bakaka ntangu ya kulonga yandi “ndinga ya Yehowa.” Mbala ya nkaka Polo ti Silasi vilaka bampasi ya bafimbu yina bo bulaka bo ntangu bo vandaka kutula dikebi ya mingi na kulonga muntu yai Ndinga ya Nzambi. Ata mpidina, muntu yai ya ke kengilaka boloko monaka bamputa ya nene na mikongo na bo mpi yandi yobisaka bamputa yango. Na nima, yandi ti bantu ya nzo na yandi ‘bakaka mbotika kukonga kuvingila.’ Yo vandaka lusakumunu ya nene yina Polo ti Silasi bakaka mutindu bo kangaka ntima ti kiese na bampasi yina bo kutanaka ti yo!​—Bis. 16:32-34.

15. (a) Inki mutindu Bambangi ya Yehowa mingi bubu yai ke landaka mbandu ya Polo ti Silasi? (b) Sambu na nki beto fwete landa kukwenda kutala bantu ya ke zingaka na teritware na beto?

¹⁵ Bonso Polo ti Silasi, Bambangi ya Yehowa mingi bubu yai ke longaka nsangu ya mbote ata ntangu bo ke tulaka bo na boloko sambu na lukwikilu na bo mpi Yehowa ke sakumunaka kisalu na bo. Mu mbandu, na insi mosi yina bo buyisaka kisalu na beto, Bambangi ya Yehowa kiteso ya kati-kati ya insi yina longukaka Biblia na boloko! (Yez. 54:17) Simba nde, muntu yina ke kengilaka boloko sosaka kuzaba Nzambi kaka na nima ya kunikana ya ntoto. Mutindu mosi bubu yai, bantu ya nkaka yina ke ndimaka ve ata fioti nsangu ya Kimfumu lenda ndima yo kaka kana mpasi mosi me bwila bo. Kana beto ke landa kukwenda kutala bantu yina ke zingaka na teritware na beto, beto ta monisa nde beto kele mpenza na mfunu ya kusadisa bo.

16. Inki mutindu mambu sobaka na kilumbu yina landaka kilumbu yina bo bulaka Polo ti Silasi bafimbu?

¹⁶ Na suka ya kilumbu ya landaka kilumbu yina bo bulaka Polo ti Silasi bafimbu, bazuzi lombaka nde bo basisa Polo ti Silasi na boloko, kansi Polo  tubaka nde: “Bo bulaka beto fimbu na meso ya bantu kukonda kusambisa beto, ata beto kele bantu ya Roma, mpi bo tulaka beto na boloko. Keti ntangu yai bo ke zola kubasisa beto na kinsweki? Ve, ata fioti ve! Bo kwisa bo mosi kubasisa beto.” Ntangu bazuzi waka nde Polo ti Silasi vandaka ti banswa ya bantu ya Roma, bo “waka boma” sambu bo zitisaka ve banswa na bo. d Na mbala yai mambu sobaka mpenza. Yo lombaka nde bazuzi yina budisaka Polo ti Silasi bafimbu na meso ya bantu, kulomba bo mpi pardo na meso ya bantu. Bazuzi bondilaka Polo ti Silasi na kukatuka na mbanza Filipi. Polo ti Silasi ndimaka kansi na ntwala nde bo kwenda, bo pesaka bampangi yina katukaka kukuma balongoki ya Yezu kikesa mpi na nima bo kwendaka.

17. Inki dilongi ya mfunu bampangi yina katukaka kukuma balongoki bakaka mutindu Polo ti Silasi kangaka ntima na bampasi?

¹⁷ Kana Polo ti Silasi tubilaka na ntwala banswa na bo ya bantu ya Roma, bo zolaka ve kubula bo bafimbu. (Bis. 22:25, 26) Kansi, mbala ya nkaka balongoki ya Filipi lendaka kuyindula nde Polo ti Silasi me sadila banswa na bo sambu na kuditanina na bampasi yina balongoki ya Kristu fwete kutana ti yo. Kana bo salaka mutindu yina, nki mutindu balongoki yina vandaka ve ti banswa ya bantu ya Roma zolaka kudiwa? Nsiku ya Roma vandaka kutanina kaka bantu yina vandaka ti banswa ya bantu ya Roma. Kansi mutindu Polo ti Silasi kangaka ntima na ndola yina, bo sadisaka bampangi yina katukaka kukuma balongoki na kubakisa nde balongoki ya Kristu lenda kanga ntima na bampasi. Diaka, mutindu Polo ti Silasi lombaka bazuzi na nima na kuzitisa banswa na bo ya bantu ya Roma, bo sosaka kupusa bazuzi yango na kundima na meso ya bantu nde bo me fwa nsiku mutindu bo lombaka bantu na kubula bo bafimbu. Mambu yai ya Polo ti Silasi salaka lendaka kukanga bazuzi nzila ya kuniokula balongoki ya nkaka ya Kristu mpi yo zolaka kutanina balongoki ya nkaka ya Kristu sambu bazuzi yina mpi bantu ya nkaka ya kisika yina kuniokula bo diaka ve na mutindu yina.

18. (a) Inki mutindu bankuluntu ke landaka mbandu ya Polo bubu yai? (b) Inki mutindu beto ‘ke nwaninaka banswa na beto ya kulonga nsangu ya mbote mpi ke salaka ngolo sambu bamfumu ya luyalu kuzitisa yo’?

¹⁸ Bubu yai mpi, bankuluntu ke pesaka mbandu ya mbote. Bo ke salaka na ntima ya mvimba mambu yonso yina bo ke lombaka bampangi na kusala. Bonso Polo, beto ke tadilaka mbote-mbote mutindu mpi ntangu yina beto lenda sadila banswa na beto sambu na kuditanina. Sambu na kulanda kusambila Yehowa na lutaninu, kana yo kele mfunu, beto ke lombaka batribinale ya kisika ya beto ke zingaka to ya insi na beto mpi nkutu batribinale ya nene ya bansi ya nkaka na kutadila lukanu yina tribinale mosi me bakila beto. Lukanu na beto ke vandaka ve ya kusoba bansiku ya  luyalu, kansi ya ‘kunwanina banswa na beto ya kulonga nsangu ya mbote mpi kusala ngolo sambu bamfumu ya luyalu kuzitisa yo’ mutindu Polo sonikilaka bampangi ya Filipi bamvula kiteso ya kumi na nima ya ntangu yina yandi vandaka na boloko na Filipi. (Bafil. 1:7) Kansi, kana tribinale kubaka konso lukanu yina, bonso Polo ti banduku na yandi, lukanu na beto ke vandaka ya kulanda “kuzabisa . . . nsangu ya mbote” na bisika yonso yina mpeve santu ke twadisaka beto.​—Bis. 16:10.