1, 2. Banani me katuka na Filipi mpi ke kwenda na Tesalonika mpi mbala ya nkaka bo ke kudiyangisa sambu na nki mambu?

 BANTU mingi ke zolaka kuluta na nzila mosi ya kuyidika mbote yina bantu ya mayele ya Roma salaka mpi nzila yango me lutaka na kati-kati ya bangumba. Bantangu ya nkaka, makelele ya mpila na mpila ke wakanaka na nzila yango, mu mbandu makelele ya bampunda, ya bapusu-pusu ya ke tambula na zulu ya matadi mpi ya bantu ya voyage ya mutindu na mutindu mu mbandu, basoda, bantu ya mumbongo mpi bantu ya bisalu ya maboko. Polo, Silasi mpi Timoteo, banduku tatu ya kisalu, ke sala voyage ya bakilometre kuluta 130 na nzila yai. Bo me katuka na Filipi mpi ke kwenda na Tesalonika. Yo kele voyage mosi ya mpasi, mingi-mingi sambu na Polo mpi Silasi. Tii pana, bamputa ya bantu lwadisaka bo na Filipi ntangu bo bulaka bo bafimbu, me fwa ntete ve.​—Bis. 16:22, 23.

² Inki ke sadisa babakala yai na kulanda kusala voyage yai ya nda ti kiese? Yo ke monana nde masolo yina bo ke bula, ke sadisa bo na kumona ve voyage yai nda. Tii pana, bo ke yindula kaka mambu ya ke pesa kiese yina bo kutanaka ti yo na Filipi ntangu muntu yina ke kengilaka boloko mpi bantu ya nzo na yandi kumaka Bakristu. Mambu yai me pesa bo diaka kikesa mingi ya kulanda kulonga ndinga ya Nzambi. Kansi ntangu bo kumaka pene-pene ya mbanza Tesalonika, mbala ya nkaka bo kudiyulaka kana Bayuda ya mbanza yina ta yamba bo mbote to ve. Keti bo ta telemina bo to mpi nkutu kubula bo mutindu bo bulaka bo na Filipi?

3. Bubu yai, sambu na nki yo kele mfunu nde beto tadila mutindu Polo bakaka kikesa ya kulonga nsangu ya mbote?

³ Na nima, Polo tubilaka mutindu yandi kudiwaka na mukanda yina yandi sonikilaka Bakristu ya Tesalonika. Yandi tubaka nde: “Ata bo monisaka beto ntete mpasi mpi bo sadilaka beto mambu kukonda luzitu na Filipi, mutindu beno me zaba, beto bakaka kikesa na nzila ya Nzambi na beto sambu na kuzabisa beno nsangu ya mbote ya Nzambi na kati ya  kimbeni mingi.” (1 Bate. 2:2) Yo ke monana nde Polo vandaka kudiyangisa sambu na mambu yina lendaka kukumina yandi na Tesalonika, mingi-mingi sambu na mambu ya kuminaka yandi na Filipi. Keti nge me kudiwaka mpi bonso Polo? Keti yo me vandilaka nge dezia mpasi na kulonga nsangu ya mbote? Polo tudilaka Yehowa ntima sambu Yehowa kupesa yandi ngolo mpi kikesa. Kana beto ke tadila mbote mbandu ya Polo, yo ta sadisa beto na kusala mpi mutindu mosi.​—1 Bak. 4:16.

4. Inki ke monisa nde mbala ya nkaka Polo salaka ve kaka bamposo tatu na Tesalonika?

⁴ Biblia ke tuba nde na Tesalonika, Polo longaka na Sinagoga bilumbu tatu ya Kisabatu. Keti yo ke tendula nde yandi salaka kaka bamposo tatu na Tesalonika? Mpidina ve. Na nima ya kukuma na Tesalonika, beto me zaba ve bantangu ikwa lutaka na ntwala nde Polo kukwenda na mbala ya ntete na sinagoga. Diaka, mikanda ya Polo ke monisa nde na Tesalonika, yandi ti banduku na yandi salaka kisalu ya maboko sambu na kusumba bima yina bo vandaka ti yo mfunu. (1 Bate. 2:9; 2 Bate. 3:7, 8) Ntangu Polo vandaka na Tesalonika, bampangi ya Filipi tindilaka yandi lusadisu mbala zole. (Bafil. 4:16) Mambu yai yonso ke monisa nde mbala ya nkaka yandi salaka bilumbu mingi na Tesalonika kansi ve kaka bamposo tatu.

5. Inki Polo salaka sambu na kusadisa bantu na kubakisa mambu yina yandi vandaka kulonga?

⁵ Polo kumaka ti kikesa mingi ya kulonga nsangu ya mbote, yo yina yandi solulaka ti bantu yina vandaka na sinagoga. Mutindu yo vandaka kikalulu na yandi, “yandi vandaka kuyindula ti bo na nsadisa ya [Ndinga ya Nzambi], yandi vandaka kutendula mpi kumonisa na nzila ya mambu yina bo me sonikaka nde yo vandaka mfunu nde Kristu kumona mpasi mpi kutelama na bafwa; yandi vandaka kutuba nde: ‘Yezu yai ya mono ke zabisa beno kele Kristu.’” (Bis. 17:2, 3) Simba nde Polo sosaka ve kuyitukisa bantu na mambu yina yandi vandaka kutuba kansi yandi sadisaka bo kaka na kuyindula yo mbote-mbote. Yandi zabaka nde bantu yina vandaka na sinagoga zabaka mbote mambu yina mpi nde bo vandaka kuzitisa Ndinga ya Nzambi. Kansi bo vandaka ve kubakisa mbote-mbote Ndinga ya Nzambi. Yo yina Polo yindulaka ti bo mambu ya bo vandaka kuzaba, yandi tendudilaka bo mambu yango mpi monisaka bo na Ndinga ya Nzambi nde Yezu ya Nazareti kele Mesia to Kristu yina Nzambi silaka.

6. Inki mutindu Yezu yindulaka ti balongoki na yandi na nsadisa ya Ndinga ya Nzambi mpi nki salamaka na nima?

⁶ Polo vandaka kulanda mbandu ya Yezu yina vandaka kusadila ntangu yonso Ndinga ya Nzambi sambu na kulonga bantu. Mu mbandu, Yezu songaka balongoki na yandi nde mutindu bo me sonikaka yo na Ndinga ya Nzambi, Mwana ya muntu ta mona mpasi, bo ta fwa yandi mpi  yandi ta futumuka. (Mat. 16:21) Ntangu Yezu futumukaka, yandi monanaka ti balongoki na yandi. Ntembe kele ve nde ntangu balongoki monaka yandi, bo bakisaka nde Yezu tubaka kieleka. Kansi Yezu salaka diaka mambu mingi ya nkaka yina sadisaka balongoki na yandi na kutudila Ndinga ya Nzambi ntima. Biblia ke tubila mambu yai ya Yezu songaka balongoki na yandi: “Yantika na Moize tii na [Baprofete] yonso, yandi tendudilaka bo mambu ya ke tadila yandi yina kele na [Ndinga ya Nzambi] yonso.” Inki salamaka na nima? Balongoki yitukaka mingi mpi tubaka nde: “Keti bantima na beto vandaka kupela ve ntangu yandi vandaka kusolula ti beto na nzila, ntangu yandi vandaka kutendudila beto [Ndinga ya Nzambi] mbote-mbote?”​—Luka 24:13, 27, 32.

7. Sambu na nki yo kele mfunu nde mambu ya beto ke longa kukatuka na Ndinga ya Nzambi?

⁷ Nsangu ya Ndinga ya Nzambi kele ngolo mingi. (Baeb. 4:12) Yo yina bubu yai bonso Yezu, Polo mpi bantumwa ya nkaka, malongi na beto ke katukaka na Ndinga ya Nzambi. Beto ke yindulaka mpi ti bantu, ke tendudilaka bo Ndinga ya Nzambi mpi ke tangilaka bo Biblia sambu bo bakisa nde malongi na beto ke katukaka na Biblia. Beto ke salaka mutindu yai sambu nsangu ya beto ke longaka kele ve ya beto. Kana beto ke sadila mingi Biblia, yo ta sadisa bantu na kubakisa nde beto ke longaka malongi ya Nzambi kansi ve bangindu na beto. Diaka, beto fwete vila ve nde nsangu ya beto ke longaka ke katukaka mpenza na Ndinga ya Nzambi. Yo yina, yo me fwana mpenza na kutudila nsangu yango ntima. Kuzaba mambu yai ke pusa beto diaka na kulonga mpenza nsangu ya mbote ti kikesa bonso Polo.

8-10. (a) Inki mutindu bantu na Tesalonika yambaka nsangu ya mbote? (b) Sambu na nki Bayuda ya nkaka wilaka Polo kimpala? (c) Bayuda yina vandaka kutelemina Polo ti banduku na yandi salaka nki?

⁸ Mambu yina Polo kutanaka ti yo ndimisaka yandi nde mambu yai ya Yezu tubaka kele ya kieleka: “Mpika me luta ve mfumu na yandi. Kana bo monisaka mono mpasi, bo ta monisa beno mpi mpasi; kana bo zitisaka ndinga na mono, bo ta zitisa mpi ndinga na beno.” (Yoa. 15:20) Na Tesalonika, bantu yonso ve sepelaka ti nsangu ya mbote yina Polo longaka. Bantu ya nkaka yambaka nsangu ya mbote na kiese kansi bankaka buyaka yo. Luka sonikaka mambu yai sambu na bantu yina ndimaka yo: “Bankaka na kati na bo [Bayuda] kumaka [Bakristu], mpi bo vukanaka ti Polo mpi Silasi. Bagreki mingi yina vandaka kusambila Nzambi mpi bankento mingi ya lukumu salaka mutindu mosi.” (Bis. 17:4) Ntembe kele ve nde bampangi yina kumaka Bakristu sepelaka mingi mutindu bo sadisaka bo na kubakisa mbote-mbote Ndinga ya Nzambi.

⁹ Ata bantu ya nkaka sepelaka ti mambu yina Polo longaka bo,  bankaka wilaka yandi makasi mingi. Bayuda ya nkaka na Tesalonika wilaka Polo kimpala sambu “Bagreki mingi” ndimaka nsangu ya mbote ya Polo longaka. Bayuda yina vandaka kuzola mpenza nde Bagreki yango kukuma bantu ya dibundu ya Bayuda, yo yina bo vandaka kulonga bo Masonuku ya Kiebreo mpi kubaka bo bonso bandimi na bo. Kansi na mbala mosi, yo vandaka bonso nde Polo ke botula bo bantu ya dibundu na bo na kisika ya nkaka ve kansi na kati ya sinagoga! Yo yina Bayuda yango waka makasi.

¹⁰ Luka ke tubila mambu yai ya salamaka na nima: “Sambu Bayuda waka kimpala, bo vukisaka mwa bantu ya mbi, bayina vandaka kutambula-tambula na zandu kukonda kikuma, bo salaka kimvuka ya bantu, mpi bo yantikaka kutula mavwanga na mbanza. Bo kotaka na kingolo-ngolo na nzo ya Yazoni mpi bo vandaka kusosa Polo ti Silasi sambu na kubasisa bo na ntwala ya kimvuka yina ya bantu. Sambu bo monaka bo ve, bo nataka Yazoni ti bampangi ya nkaka na bamfumu ya mbanza mpi bo tubaka na ndinga ya ngolo nde: ‘Bantu yai ya me kumisa ntoto ya mvimba kisaka-saka kele mpi awa, mpi Yazoni me yamba bo na nzo na yandi. Bantu yai yonso ke zitisaka ve bansiku ya Kaisali, mpi bo ke tuba nde kele ti ntotila ya nkaka, zina na yandi Yezu.’” (Bis. 17:5-7) Mavwanga yina kimvuka yai basisaka pusaka Polo ti banduku na yandi na kusala nki?

11. Sambu na nki mambu bambeni fundaka Polo ti banduku na yandi mpi mbala ya nkaka nki nsiku bambeni yango sadilaka sambu na kufunda bo? (Tala noti na nsi ya lutiti.)

¹¹ Kana kimvuka ya bantu kele na makasi, yo ke vandaka kigonsa. Bo lenda kuma bonso masa ya nzadi ya me fuluka, ya ke kita kisaka-saka mpi ke bebisa bima mingi. Bayuda sadilaka kimvuka ya mutindu yai sambu na kukula Polo ti Silasi. Na nima, ntangu Bayuda pusaka bantu na “kutula mavwanga” na mbanza, bo sosaka kundimisa bamfumu nde Polo ti Barnabasi salaka mambu ya mbi yina yo lombaka nde bo bakila ndola. Ntete bo fundaka Polo ti bampangi ya nkaka nde bo “me kumisa ntoto ya mvimba kisaka-saka,” ata bo zabaka nde yo vandaka ve Polo ti banduku na yandi bantu pusaka bantu yina na kutula mavwanga na Tesalonika! Mambu ya zole ya bo fundilaka bo vandaka mbi kuluta. Bantu yina tubaka nde bamisionere yai ke fwa nsiku ya ntotila ya nene mutindu bo ke zabisa bantu Ntotila ya nkaka, Yezu. a

12. Inki ke monisa nde mambu ya bo fundilaka Bakristu ya Tesalonika lendaka kutula bo mpenza na kigonsa ya nene?

¹² Kuvila ve nde bamfumu ya mabundu kusilaka Yezu mambu ya mutindu  mosi. Bo songaka Pilate nde: “Beto monaka muntu yai ke tula mavwanga na dikanda na beto . . . mpi yandi ke tuba nde yandi mosi kele Kristu, ntotila.” (Luka 23:2) Yo fwete vanda nde Pilate waka boma nde mbala ya nkaka ntotila ya nene ya Roma ta yindula nde Pilate me kuma na lweka ya ntotila Yezu yo yina, yandi ndimaka nde bo fwa Yezu. Mutindu mosi mpi, mambu yina bo fundilaka Bakristu ya Tesalonika lendaka kutula bo na kigonsa ya nene. Mukanda mosi ke tuba nde: “Mambu yai ya bo fundilaka bo vandaka mpenza kigonsa sambu ‘kana bo me bakisa nde muntu mosi ke zola kutula luzingu ya ntotila ya nene ya Roma na kigonsa, mbala mingi bo vandaka kufwa muntu yango.’” Keti mayele ya mbi yina Bayuda yai sadilaka nungaka?

13, 14. (a) Sambu na nki kimvuka yina ya bantu ya vandaka na makasi kukaka ve kukanga nsangu ya mbote nzila? (b) Inki mutindu Polo monisaka mayele bonso Kristu mpi nki mutindu beto lenda landa mbandu na yandi?

¹³ Kimvuka ya bantu yina vandaka na makasi kukaka ve kukanga nsangu ya mbote nzila na Tesalonika. Sambu na nki? Ntete sambu bo kukaka ve kuzwa Polo ti Silasi. Diaka, yo fwete vanda nde bamfumu ya mbanza ndimaka mpenza ve mambu yina bo fundilaka Polo ti bampangi ya nkaka. Bamfumu ya mbanza bikisaka Yazoni ti bampangi ya nkaka yina Bayuda nataka na ntwala na bo na nima ya kufutisa bo “mbongo” mingi. (Bis. 17:8, 9) Polo sadilaka ndongisila yai ya Yezu ya ke lombaka beto na kuvanda “mayele bonso banioka kansi ti ntima-mpembe bonso bapizio.” (Mat. 10:16) Yo kele pwelele nde ata Polo vandaka kikesa, yandi vandaka kusala mambu na mayele. Inki mutindu beto lenda landa mbandu na yandi bubu yai?

¹⁴ Bubu yai, mbala mingi bamfumu ya mabundu ke pusaka bimvuka ya bantu na  kutelemina Bambangi ya Yehowa. Bo ke fundaka Bambangi ya Yehowa nde bo ke teleminaka bamfumu mpi ke tulaka bimfumu na bo na kigonsa kaka sambu na kupusa bamfumu na kuniokula beto. Kaka bonso bambeni yina na bilumbu ya Polo, bambeni na beto bubu yai ke wilaka beto mpi kimpala. Ata mpidina, beto ke kuditulaka ve na kigonsa kukonda kikuma mosi ya mfunu. Beto ke buyaka kubendana ti kimvuka mosi ya bantu ya kele na makasi mpi yina kele makambu ngolo mpi kana mpila kele beto ke kwendaka kulonga nsangu ya mbote na ngemba na bikisa ya nkaka mpi mbala ya nkaka, na nima beto lenda vutuka diaka na kisika yina mavwanga basikaka kana ngemba me vutuka.

15. Inki mutindu bantu ya Berea yambaka nsangu ya mbote?

¹⁵ Sambu na kutanina Polo ti Silasi, bampangi tinisaka bo na Berea na bakilometre kiteso ya 65. Ntangu bo kumaka kuna, Polo kwendaka na sinagoga mpi solulaka ti bantu ya vandaka kuna. Yo kele pwelele nde Polo waka kiese mingi mutindu yandi kutanaka ti bantu yina vandaka na mfunu ya kuwa nsangu ya mbote! Luka sonikaka nde Bayuda yina vandaka na Berea “vandaka ti mabanza ya mbote kuluta bayina vandaka na Tesalonika, sambu bo ndimaka nsangu ti nzala ya ngolo, mpi bo vandaka [kulonguka Ndinga ya Nzambi] mbote-mbote konso kilumbu sambu na kuzaba kana mambu yina vandaka mutindu yina.” (Bis. 17:10, 11) Keti Polo sosaka kuvweza bantu ya Tesalonika yina ndimaka nsangu ya mbote? Ve, ata fioti ve. Sambu na nima Polo sonikilaka bantu ya Tesalonika nde: “Beto ke pesaka mpi Nzambi matondo ntangu yonso sambu na yo, sambu ntangu beno ndimaka ndinga ya Nzambi, yina beno waka na beto, beno ndimaka yo ve bonso ndinga ya bantu, kansi mutindu yo kele kibeni, bonso ndinga ya Nzambi, yina ke salaka mpi na beno bantu ya ke kwikilaka.” (1 Bate. 2:13) Ebuna nki salaka nde Bayuda yina vandaka na Berea kuvanda ti mabanza ya mbote?

16. Sambu na nki yo fwanaka na kutuba nde bantu ya Berea vandaka ti “mabanza ya mbote”?

¹⁶ Ata malongi yina Polo longaka bantu ya Berea vandaka malongi ya mpa sambu na bo, bo vandaka ve ti badute mpi bo tudilaka yo ve ntembe kansi yo ke tendula ve nde bo vandaka bindima-ndima. Ntete, bo widikilaka ti dikebi mambu yina Polo vandaka kulonga. Na nima, bo talaka na Ndinga ya Nzambi mambu yina Polo longaka bo sambu na kuzaba kana yo vandaka mutindu yina. Diaka, bo vandaka kulonguka Ndinga ya Nzambi mbote-mbote konso kilumbu kansi ve kaka na Kisabatu. Bo vandaka mpi kusala yo ti “nzala ya ngolo” mpi bo vandaka kubaka ntangu ya kusosa kubakisa kana mambu yina bo vandaka kulonguka ke wakana ti Ndinga ya Nzambi. Na nima, kudikulumusa na bo ya mingi pusaka bo na kukuma ti bikalulu ya mbote, yo yina “bantu mingi na kati na bo  kumaka kukwikila.” (Bis. 17:12) Mambu yai ke sadisa beto na kubakisa sambu na nki Luka tubaka nde bo vandaka ti “mabanza ya mbote”!

17. Sambu na nki mbandu ya bantu ya Berea kele mfunu kibeni mpi nki mutindu beto lenda landa mbandu na bo ata ntangu beto me kuma dezia Bakristu?

¹⁷ Bantu ya Berea yindulaka ve ata fioti nde bo ta sonika na Ndinga ya Nzambi mutindu ya mbote yina bo ndimaka nsangu ya mbote mpi nde bo ta kuma mbandu ya mbote sambu na beto. Bo salaka mambu kaka mutindu Polo mpi Yehowa vandaka kuzola nde bo sala. Yai kele mambu ya beto ke lombaka bantu na kusala. Beto ke lombaka bo na kulonguka mbote-mbote Biblia sambu mambu ya bo ke kwikila kukatuka kaka na Ndinga ya Nzambi. Ebuna kana beto me kuma Bakristu, keti yo ke tendula nde beto kele diaka ve ti mfunu ya kuvanda ti mabanza ya mbote? Na kutuba ya masonga, yo ke vandaka diaka mfunu mingi nde beto kuma ti nzala ya ngolo ya kulonguka mambu ya Yehowa mpi ya kusadila nswalu malongi na yandi. Mpidina, beto ta pesa Yehowa nzila ya kutwadisa beto mpi ya kulonga beto na kusala luzolo na yandi. (Yez. 64:8) Kana beto ke sala mambu yai, beto ta landa kuvanda mfunu mingi na meso ya Tata na beto ya zulu mpi beto ta landa kusepedisa yandi mingi.

18, 19. (a) Sambu na nki Polo katukaka na Berea, kansi nki yandi landaka kusala mpi nki mutindu beto lenda landa mbandu na yandi? (b) Na wapi yo lombaka nde Polo kulonga nsangu ya mbote mpi na banani?

¹⁸ Polo bikalaka ve bantangu mingi na Berea. Biblia ke tuba nde: “Ntangu Bayuda ya Tesalonika waka nde Polo vandaka kuzabisa mpi nsangu ya Nzambi na Berea, bo kwisaka kuna sambu na kupusa bimvuka ya bantu na kukotisa mavwanga. Yo yina bampangi songaka Polo na kukwenda nswalu na nzadi-mungwa, kansi Silasi ti Timoteo bikalaka pana. Ata mpidina, bantu yina vandaka kunata Polo fidisaka yandi tii na Atene; Polo songaka bo na kuzabisa Silasi ti Timoteo nde bo landa yandi nswalu, ebuna bo vutukaka.” (Bis. 17:13-15) Bambeni ya nsangu ya mbote yambulaka ve kupesa bampangi mpasi! Bo sukaka ve kaka na kukula Polo na Tesalonika kansi bo landaka yandi tii na Berea. Bo sosaka kupusa bantu na kubasisa mavwanga mutindu bo salaka yo na Tesalonika, kansi yo simbaka ve. Polo zabaka nde teritware na yandi vandaka nene, yo yina yandi kwendaka kulonga nsangu ya mbote na bisika ya nkaka. Bubu yai mpi, beto fwete bika ve nde ata muntu mosi kukanga beto nzila ya kulonga nsangu ya mbote!

¹⁹ Mutindu Polo longaka mbote-mbote nsangu ya mbote na Bayuda na Tesalonika mpi na Berea, ntembe kele ve nde yandi bakisaka mpenza mfunu ya kulonga nsangu ya mbote ti kikesa mpi ya kuyindula ti bantu na nsadisa ya Ndinga ya Nzambi. Beto fwete sala mpi mutindu mosi. Kansi na nima, yo lombaka nde Polo kulonga nsangu ya mbote na bantu ya mutindu ya nkaka: Bantu ya Makanda ya mbanza Atene. Inki mutindu bantu yambaka nsangu ya mbote na mbanza yai? Beto ta mona yo na kapu ya ke landa.