1-3. (a) Tubila mambu yina salamaka na mpimpa yina Etike fwaka. (b) Inki Polo salaka mpi yo ke longa beto nki sambu na Polo?

 POLO ke solula ti bampangi mingi na shambre mosi ya zulu na Troasi. Yandi ke solula ti bo ntangu ya nda sambu yai mpimpa ya nsuka yina yandi ke lutisa ti bo. Bo me kuma na kati-kati ya mpimpa. Minda ya ke pela me kumisa shambre yina mwa tiya-tiya mpi mbala ya nkaka yo ke yika mwa midinga na kati. Etike, leke mosi ya bakala, me vanda na fenetre. Yandi me lala mpongi ntangu Polo ke na kutuba mpi yandi me katuka na étage ya tatu mpi me bwa na ntoto!

² Sambu Luka vandaka munganga, yo fwete vanda nde yandi kele na kati ya bantu ya ntete yina me basika ntinu na nganda sambu na kutala Etike. Etike ‘me fwa’ mpi kele diaka ve ti kima ya nkaka ya kusala. (Bis. 20:9) Kansi kima mosi ya kuyituka me salama. Polo me lala na zulu na yandi mpi yandi me songa bantu nde: “Beno bika kutula milolo sambu yandi kele na moyo.” Polo me futumuna Etike!​—Bis. 20:10.

³ Mambu yai ya kuyituka me monisa ngolo ya mpeve santu ya Nzambi. Ata muntu mosi ve lendaka kupesa Polo foti sambu na lufwa ya Etike. Kansi Polo zolaka ve nde lufwa ya Etike kumanisa kiese ya bampangi na lukutakanu yai ya mfunu. Ntangu Polo futumunaka Etike, bampangi bakaka diaka kikesa mpi bo kumaka diaka ti kikesa ya mingi ya kulonga nsangu ya mbote. Ya kieleka, Polo vandaka kubaka luzingu ya bantu na valere mingi. Yo yina yandi tubaka mambu yai: “Mono kele bunkete na menga ya bantu yonso.” (Bis. 20:26) Bika beto tadila mutindu mbandu ya Polo lenda sadisa beto na kubaka luzingu ya bantu na valere.

4. Inki mambu ya mpasi Polo kutanaka ti yo na Efezo?

⁴ Mutindu beto tubilaka yo na kapu ya me luta, na Efezo Polo kutanaka ti mambu mingi ya mpasi. Bantu basisaka mavwanga ya ngolo  sambu yandi vandaka kulonga na Efezo. Ya kieleka, kisalu ya kuteka biteki ya nzambi Artemisi yina bantu vandaka kusambila, vandaka kukotisila bantu ya vandaka kusala yo mbongo mingi, yo yina bantu yai vandaka mpi na kati ya bantu yina basisaka mavwanga yango! Bisalu 20:1 ke tuba nde: “Ntangu makelele yina kulumukaka, Polo tindaka bantu bo binga balongoki, ebuna na nima ya kupesa bo kikesa mpi ya kusonga bo na kubikala mbote, yandi yantikaka kukwenda na Masedonia.”

5, 6. (a) Mbala ya nkaka Polo salaka bantangu ikwa na Masedonia mpi nki yandi salaka kuna sambu na bampangi? (b) Inki mutindu Polo vandaka kutadila bampangi?

⁵ Ntangu Polo vandaka kukwenda na Masedonia, yandi lutisaka mwa bilumbu na dibungu ya Troasi. Polo vandaka kuyindula nde Tito, yina yandi tindaka na Korinto, ta kwisa kukuta yandi na Troasi. (2 Bak. 2:12, 13) Kansi, ntangu Polo bakisaka nde Tito ta kwisa ve, Polo kwendaka na Masedonia, mbala ya nkaka yandi salaka kiteso ya mvula mosi kuna. Yandi vandaka “kutuba bangogo mingi yina vandaka kupesa kikesa na bampangi yina vandaka kuna.” a (Bis. 20:2) Nsuka-nsuka, Tito landaka Polo na Masedonia mpi yandi zabisaka Polo mutindu bampangi ya Korinto yambaka mbote mukanda ya ntete yina Polo sonikilaka bo. (2 Bak. 7:5-7) Yo pusaka Polo na kusonikila bo mukanda ya zole, yina beto ke bingaka nde 2 Bakorinto.

⁶ Yo me fwana mutindu Luka me sadila bangogo “kupesa kikesa” ntangu yandi ke tubila viziti ya Polo na Efezo mpi na Masedonia. Yo ke monisa nde Polo vandaka kuzola bampangi mingi mpenza! Yandi vandaka ve bonso Bafarize yina vandaka kudimona mfunu mingi kuluta bantu ya nkaka. Kansi Polo vandaka kumona bampangi nde bo kele banduku na yandi ya kisalu. (Yoa. 7:47-49; 1 Bak. 3:9) Yandi vandaka ve ata fioti kudimona mfunu mingi kuluta bantu ya nkaka ata ntangu yo vandaka kulomba nde yandi pesa bo bandongisila ya ngolo.​—2 Bak. 2:4.

7. Inki mutindu bankuluntu mpi bankengi ya nziunga bubu yai ke landaka mbandu ya Polo?

⁷ Bubu yai, bankuluntu mpi bankengi ya nziunga ke salaka bikesa ya kulanda mbandu ya Polo. Ata ntangu yo ke lombaka nde bo pesa mpangi mosi bandongisila ya ngolo, bo ke pesaka yo na mutindu yina ta pesa yandi kikesa. Bo ke vandaka ve makambu ngolo, nkutu bo ke kuditulaka na kisika ya bampangi mpi ke pesaka bo kikesa. Nkengi ya nziunga mosi ya kuyela na kimpeve tubaka nde: “Bampangi mingi ke vandaka ti nzala ya kusala mambu ya mbote, kansi mbala mingi bo ke  kutanaka ti mambu ya mpasi mpi ya ke pesa boma mpi bo ke zabaka ve nki bo fwete sala.” Bankuluntu lenda pesa bampangi ya mutindu yai kikesa mingi.​—Baeb. 12:12, 13.

8, 9. (a) Sambu na nki Polo kwendaka diaka ve kubaka maswa na Siria? (b) Mbala ya nkaka sambu nki Bayuda kangilaka Polo kimbeni?

⁸ Polo katukaka na Masedonia mpi kwendaka na Korinto. b Na nima ya kulutisa bangonda tatu kuna, yandi vandaka ti nzala ya ngolo ya kukwenda na Senkrea sambu na kubaka maswa kuna mpi kukwenda na Siria. Kana yandi kuma na Siria, yandi ta kwenda na Yeruzalemi sambu na kunata makabu yina mabundu tindilaka bampangi ya bansukami na Yeruzalemi. c (Bis. 24:17; Bar. 15:25, 26) Mambu ya kukonda  kukana salamaka, yo yina Polo salaka diaka ve voyage yina yandi zolaka kusala. Bisalu 20:3 ke tuba nde: “Bayuda kanaka kufwa yandi”!

⁹ Bayuda kumaka kutadila Polo bonso aposta, yo yina yo ke yitukisa ve na kumona mutindu bo kangilaka Polo kimbeni. Ntete, bo monaka mutindu malongi ya Polo pusaka Krispusi, ntwadisi ya Sinagoga ya Korinto, na kukuma Mukristu. (Bis. 18:7, 8; 1 Bak. 1:14) Na dibaku ya nkaka, Bayuda ya Korinto fundaka Polo na Galioni, guvernere ya provense ya Akaya. Kansi, Galioni buyaka kusambisa mambu yina bo fundilaka Polo mpi yo pesaka bambeni ya Polo makasi ya ngolo. (Bis. 18:12-17) Mbala ya nkaka Bayuda na Korinto zabaka to yindulaka nde ntama ve Polo ta kota na maswa pene-pene ya Senkrea, yo yina bo kwendaka kuvingila yandi kuna sambu na kufwa yandi. Inki Polo salaka?

10. Keti yo vandaka mbi mutindu Polo kwendaka diaka ve na Senkrea? Tendula.

¹⁰ Sambu na kuditanina mpi sambu na kutanina makabu yina bo pesaka yandi, Polo bakaka lukanu ya kukwenda diaka ve na Senkrea mpi ya kuvutuka na Masedonia. Ya kieleka, kusala voyage na makulu vandaka kigonsa sambu miyibi vandaka kubumbana mbala mingi na lweka ya banzila. Nkutu ata bisika yina bantu ya voyage vandaka kulala na mpimpa vandaka kaka kigonsa. Ata mpidina Polo ndimaka kutambula na banzila yina na makulu na kisika ya kukutana ti kigonsa ya nene na Senkrea. Kima ya mbote kele nde Polo salaka ve voyage yina yandi mosi. Yandi vandaka ti banduku na yandi yai: Aristarke, Gayusi, Sekundusi, Sopatere, Timoteo, Trofime mpi Tisike.​—Bis. 20:3, 4.

11. Inki mutindu beto ke kuditaninaka bubu yai mpi nki mbandu Yezu me bikilaka beto na yina me tala kuditanina?

¹¹ Bonso Polo, beto ke kuditaninaka ntangu beto ke longaka nsangu ya mbote. Na bisika ya nkaka, bampangi ke kwendaka kulonga nsangu ya mbote na kimvuka to zole-zole, na kisika ya kukwenda muntu mosi. Inki mutindu beto ke kuditaninaka ntangu bantu ke niokulaka beto? Beto ke zabaka nde beto lenda kanga ve bantu nzila ya kupesa beto mpasi. (Yoa. 15:20; 2 Tim. 3:12) Ata mpidina, beto ke tulaka ve luzingu na beto na kigonsa mpamba-mpamba ntangu beto ke longaka nsangu ya mbote. Beto tubila mbandu ya Yezu. Kilumbu mosi ntangu bambeni yantikaka kulokuta matadi sambu na kuta yandi, “Yezu bumbanaka mpi basikaka na tempelo.” (Yoa. 8:59) Na nima ntangu Bayuda kanaka kufwa Yezu, “[yandi] vandaka kutambula diaka ve na meso ya bantu na kati ya Bayuda, kansi yandi katukaka kuna mpi kwendaka na insi yina vandaka pene-pene ya ntoto ya zelo na zelo.” (Yoa. 11:54) Yezu vandaka kuditanina ntangu yandi vandaka kubakisa nde kusala mpidina ke wakana ti luzolo ya Nzambi. Bubu yai mpi, beto ke salaka mutindu mosi.​—Mat. 10:16.

12, 13. (a) Inki mutindu bampangi kudiwaka ntangu Etike futumukaka? (b) Inki ke pesaka beto kikesa ntangu bantu ya beto ke zolaka ke fwaka?

¹² Yo ke monana nde ntangu Polo kwendaka na Masedonia ti banduku na yandi, na nima bo kabwanaka sambu na mwa ntangu. Yo fwete vanda nde Polo kutanaka diaka ti banduku na yandi ya kisalu na Troasi. d Luka ke tuba nde: “Beto kwisaka kukuta bo na Troasi na nima ya bilumbu tanu.” e (Bis. 20:6) Mutindu beto tubilaka yo na luyantiku ya kapu yai, Polo futumunaka leke Etike na mbanza yai. Yindula kiese yina bampangi waka ntangu bo monaka mpangi na bo Etike me futumuka! Mutindu Biblia ke tuba “yo katulaka bo kibeni mawa.”​—Bis. 20:12.

¹³ Ya kieleka, bubu yai beto ke salaka ve mambu ya kuyituka ya mutindu yina. Kansi, kivuvu ya lufutumuku na Biblia ‘ke katulaka beto kibeni mawa’ yina beto ke vandaka na yo ntangu bantu ya beto ke zolaka ke fwaka. (Yoa. 5:28, 29) Kuvila ve nde sambu Etike vandaka muntu ya kukonda kukuka, nsuka-nsuka yandi fwaka diaka. (Bar. 6:23) Kansi bantu yina ta futumuka na ntoto ya mpa ya Nzambi ta vanda ti dibaku ya kuzinga mvula na mvula! Diaka, Bakristu yina ke futumukaka sambu na kukwenda kuyala ti Yezu na zulu ke kumaka ti nitu yina ke fwaka diaka ve. (1 Bak. 15:51-53) Bubu yai, Bakristu yina bo me tulaka mafuta na mpeve santu mpi “mameme ya nkaka” kele ti bikuma ya mbote ya ‘kuvanda ve mawa.’​—Yoa. 10:16.

14. Inki mambu Polo zabisaka bankuluntu ya Efezo ntangu bo kutanaka na Mileti?

¹⁴ Polo ti banduku na yandi katukaka na Troasi mpi kwendaka na Asosi mpi na nima bo kwendaka na Mitilene, na Kio, na Samosi mpi na Mileti. Polo vandaka na mfunu ya kukuma nswalu na Yeruzalemi sambu na Feti ya Pantekoti. Yo yina yandi kotaka na maswa yina telamaka ve na Efezo. Kansi sambu Polo vandaka na mfunu ya kusolula ti bankuluntu ya Efezo, yandi lombaka bo na kuvingila yandi na Mileti. (Bis. 20:13-17) Ntangu bo kumaka na Mileti, Polo songaka bo nde: “Beno me zaba mbote mutindu mono vandaka kuditwadisa na kati na beno [banda na] kilumbu ya ntete yina mono kumaka na provense ya Azia, mono sadilaka Mfumu bonso mpika na kudikulumusa yonso, ti mansanga na meso, mpi ti [bampasi] mingi ya mono kutanaka na yo sambu Bayuda  kanaka kufwa mono, mpi mono buyaka ve na kuzabisa beno mambu yonso yina vandaka mfunu mpi na kulonga beno na meso ya bantu mpi nzo na nzo. Kansi, mono [longaka] mbote-mbote na Bayuda mpi na Bagreki nde bo fwete balula ntima na Nzambi mpi kukwikila na Mfumu na beto Yezu.”​—Bis. 20:18-21.

15. Tubila mwa mambote ya kulonga nzo na nzo.

¹⁵ Bubu yai, beto ke longaka nsangu ya mbote na mitindu mingi. Bonso Polo, beto ke salaka bikesa ya kukwenda na bisika yina bantu kele, mu mbandu na bisika yina bantu ke bakaka kamio, na babala-bala ya nene to na bazandu. Ata mpidina, kulonga nzo na nzo kele mutindu na beto ya kuluta mbote ya kulonga nsangu ya mbote. Sambu na nki? Kikuma mosi kele nde kulonga nzo na nzo ke pesaka bantu yonso dibaku ya kuwa nsangu ya mbote ya Kimfumu mbala na mbala. Yo ke monisaka mpi kikalulu ya kukonda kupona-pona ya Nzambi. Yo ke sadisaka beto mpi na kusadisa bantu ya ntima-masonga na kuzaba Nzambi. Diaka, kulonga nzo na nzo ke kumisaka ngolo lukwikilu ya balongi ya nsangu ya mbote mpi yo ke sadisaka bo na kuvanda ti kukanga ntima. Ya kieleka bubu bantu ke zabaka beto Bakristu ya kieleka sambu na kikesa yina beto ke monisaka na kisalu ya kulonga na “meso ya bantu mpi nzo na nzo.”

16, 17. Inki mutindu Polo monisaka kikesa mpi nki mutindu Bakristu bubu yai ke landaka mbandu na yandi?

 ¹⁶ Polo tendudilaka bankuluntu ya Efezo nde yandi vandaka ve kuzaba bampasi yina vandaka kuvingila yandi na Yeruzalemi kisika yandi vandaka kukwenda. Yandi songaka bo nde: “Ata mpidina mono ke mona ve nde luzingu na mono kele mfunu, kansi mono ke zola kaka kubaka ntinu tii na nsuka mpi kumanisa kisalu yina Mfumu Yezu pesaka mono, ya kuta kimbangi mbote-mbote sambu na nsangu ya mbote ya ntima ya mbote ya nene ya Nzambi.” (Bis. 20:24) Polo waka ve boma mpi yandi bikaka ve nde ata kima mosi, yo vanda maladi to bampasi yina bantu vandaka kupesa yandi, kukanga yandi nzila ya kumanisa kisalu yina Nzambi pesaka yandi.

¹⁷ Bubu yai beto ke kutanaka ti mambu mingi ya mpasi. Na bansi ya nkaka bamfumu me buyisaka kisalu na beto mpi ke niokulaka bampangi na beto. Bampangi ya nkaka ke belaka ngolo, bankaka me kumaka ti basusi mingi. Ata mpidina bo ke landaka kukangila yo ntima ti kikesa. Na banzo-nkanda, bana ya nzo-nkanda ke pusaka bampangi ya nkaka ya baleke na kusala mambu ya mbi. Yo vanda beto ke kutana ti konso mpasi yina, bonso Polo, beto ke lembaka ve nitu. Beto ke vandaka kaka ti lukanu ‘ya kulonga mbote-mbote nsangu ya mbote.’

18. Na nki mutindu Polo vandaka bunkete na menga ya bantu yonso mpi nki mutindu bankuluntu ya Efezo lendaka kulanda mbandu na yandi?

¹⁸ Na nima Polo pesaka bankuluntu ya Efezo bandongisila ya pwelele, ntangu yandi yibusaka bo mbandu na yandi mosi na mutindu yandi vandaka kusadila bampangi mambu. Ntete yandi zabisaka bo nde mbala ya nkaka yo vandaka mbala ya nsuka ya yandi kutanaka ti bo. Na nima yandi songaka bo nde: “Mono kele bunkete na menga ya bantu yonso, sambu mono buyaka ve na kuzabisa beno mambu yonso yina Nzambi me kanaka.” Inki mutindu bankulutu ya Efezo lendaka kulanda mbandu ya Polo mpi kulanda kuvanda bunkete na menga ya bantu yonso? Polo songaka bo nde: “Beno keba na beno mosi mpi na mameme yonso, yina mpeve santu me tulaka beno bankengi na zulu na yo, sambu na [kutanina mpi kutwadisa mameme] ya Nzambi, yina yandi sumbaka na menga ya Mwana na yandi mosi.” (Bis. 20:26-28) Polo monisaka bo nde “bibulu ya nku” ta kota na kati ya dibundu mpi ta “tuba mambu ya nioka-nioka sambu na kubenda balongoki na kulanda bo.” Yo lombaka nde bankuluntu yai kusala nki? Polo songaka bo nde: “Beno kangula meso, mpi beno yibuka nde bamvula tatu, mpimpa ti [ntangu], mono yambulaka ve kulongisila konso muntu na kati na beno ti mansanga.”​—Bis. 20:29-31.

19. Inki mutindu malongi ya luvunu yantikaka mpi nki salamaka na nima?

 ¹⁹ “Bibulu ya nku” monanaka na dibundu ya Bukristu bamvula kiteso ya 60 na nima ya lufwa ya Yezu. Pene-pene ya mvula 98 ya ntangu na beto, ntumwa Yoane sonikaka nde: “Katuka ntangu yai bambeni ya Kristu mingi me basikaka . . . Bo vandaka na kati na beto kansi bo bikisaka beto sambu bo vandaka ve bantu na beto; sambu kana bo vandaka bantu na beto, bo zolaka kubikala ti beto.” (1 Yoa. 2:18, 19) Bamvula kiteso ya 200 na nima ya lufwa ya Yezu, malongi ya luvunu basisaka mabundu ya luvunu. Na nima, na bamvula 300 ya ntangu na beto, ntotila ya nene ya Roma Constantin basisaka nsiku yina pesaka mabundu ya luvunu nswa ya kusala mambu na bo ya lusambu. Bamfumu ya mabundu yai ya luvunu kumaka ‘kutuba mambu ya nioka-nioka’ na mutindu bo vandaka kuvukisa malongi ya Biblia ti malongi ya luvunu. Mambu ya luvunu yina bo vandaka kulonga mpi kusala, ke landa kusalama tii bubu yai na mabundu ya luvunu.

20, 21. Inki ke monisa nde Polo vandaka kuditambika sambu na bampangi mpi nki mutindu bankuluntu ke landaka mbandu na yandi bubu yai?

²⁰ Luzingu ya Polo swaswanaka kibeni ti ya bantu yina kumaka kuniokula mameme ya Nzambi na nima. Polo vandaka kusala kisalu sambu na kuzwa bima ya kuzingila mpi sambu yandi vanda ve ti kikalulu ya kulomba-lomba bampangi mbongo. Ntangu yandi vandaka kusadisa bampangi na kimpeve, yandi vandaka kusala yo ve sambu na kubakila yo mambote. Polo songaka bankuluntu ya Efezo na kuvanda ti mpeve ya kuditambika. Yandi songaka bo nde: ‘Beno fwete sadisa bantu yina kele ya kulemba, mpi beno fwete yibuka mambu yina Mfumu Yezu yandi mosi tubaka nde: “Kiese ke vandaka mingi na kupesa, kansi na kubaka kiese ke vandaka fioti.”’​—Bis. 20:35.

²¹ Bonso Polo, bubu yai bankuluntu ke kuditambikaka mingi sambu na bampangi. Na kuswaswana ti bamfumu ya mabundu ya luvunu yina ke kumaka bamvwama ti mbongo ya bandimi na bo, bankuluntu ke ‘taninaka mpi ke twadisaka mameme ya Nzambi,’ kukonda kusosa kubakila yo mambote. Lulendo to kusosa lukumu kele ve ti kisika na dibundu ya Nzambi sambu bantu yina ‘ke sosaka nkembo na bo mosi’ ke nungaka ve. (Bing. 25:27) Nsuka-nsuka lulendo ke nataka nsoni.​—Bing. 11:2.

22. Sambu na nki bankuluntu ya Efezo vandaka kuzola Polo mingi?

²² Polo vandaka kuzola bampangi mingi, yo yina bampangi mpi vandaka kuzola yandi mingi. Ntangu Polo kabwanaka ti bankuluntu ya Efezo, “bo yonso dilaka mingi, bo yambaka Polo mpi pesaka yandi beze na mawete yonso.” (Bis. 20:37, 38) Bampangi ke sepelaka mpi ke zolaka mingi bampangi yina ke sadisaka mameme na kimpeve, bonso Polo, kukonda kusosa kubakila yo mambote. Na nima ya kulonguka mbandu ya mbote ya Polo, beto me bakisa nde yandi vandaka ti bikuma ya mbote ya kutuba nde: “Mono kele bunkete na menga ya bantu yonso”!​—Bis. 20:26.