1. Polo ti banduku na yandi ke tula ntima na nki mambu mpi sambu na nki?

 BETO kele pene-pene ya mvula 59 ya ntangu na beto. Polo ti Luka mpi Aristarke ke sala voyage na Nzadi-Mungwa ya Mediterane. Bo me katuka na kisanga ya Malta mpi ke kwenda na Italie. Bo ke kwenda na maswa mosi ya nene ya ke nata ble mpi bo me sonika na ntwala ya maswa yango nde “Bana ya Zeusi.” Polo kele kaka muntu ya boloko mpi soda mosi ke kengila yandi. (Bis. 27:2) Polo, Luka mpi Aristarke, balongi yai ya nsangu ya mbote, me swaswana ti bantu ya maswa. Bo ke sosa ve lutaninu na Castor mpi Pollux yina kele bana-mapasa ya Zeusi, nzambi ya Bagreki. (Bis. 28:11.) Polo ti banduku na yandi ke sala yo ve sambu bo ke tula ntima nde Polo ta longa nsangu ya mbote na Roma mpi ta telama na ntwala ya Kaisali mutindu Yehowa, Nzambi yina bo ke sambilaka, songaka Polo.​—Bis. 23:11; 27:24.

2, 3. Maswa ya Polo kele na kati ke kwenda na nki nzila mpi nani me sadisa Polo banda na luyantiku ya voyage yai?

² Bilumbu tatu na nima ya kukuma na Sirakuze, mbanza mosi ya kitoko na kisanga ya Sisilia yina kele bonso mbanza Atene mpi Roma, maswa me kwenda na Regio na sudi ya Italie. Na nima, mupepe ya sudi me tambwisa maswa nswalu bakilometre 320 banda na Regio tii na dibungu ya Puteoli (pene-pene ya mbanza ya bo ke bingaka bubu Naples) na Italie. Yo yina bo me kuma na Puteoli na kilumbu ya zole.​—Bis. 28:12, 13.

³ Maswa ya Polo kele na kati ke zola kukuma na Roma, kisika yandi ta telama na ntwala ya ntotila ya nene Néron. Banda na luyantiku ya voyage yai tii na nsuka, ‘Nzambi yina ke lembikaka bantu na mitindu yonso’ ke sadisa Polo ntangu yonso. (2 Bak. 1:3) Mutindu beto ta mona yo, Nzambi me sadisa Polo banda na luyantiku tii na nsuka ya voyage yai mpi Polo ke sala kaka ti kikesa kisalu ya Nzambi.

4, 5. (a) Inki mutindu bampangi ya Puteoli monisilaka Polo ti banduku na yandi kikalulu ya kuyamba mpi ya kukaba mpi mbala ya nkaka sambu na nki bo pesaka Polo kimpwanza mingi? (b) Inki mambote bampangi ke bakaka sambu na bikalulu na bo ya mbote ata ntangu bo kele na boloko?

⁴ Na Puteoli, Polo ti banduku na yandi “monaka bampangi mpi [bampangi] bondilaka bo na kubikala ti bo bilumbu nsambwadi.” (Bis. 28:14) Yai mbandu  ya mbote ya kikalulu ya kuyamba banzenza mpi ya kukaba! Ntembe kele ve nde bampangi yai ya yambaka Polo, bakaka mambote mingi na bikesa yina Polo ti banduku na yandi pesaka bo. Kansi sambu na nki basoda pesaka Polo, muntu ya boloko, kimpwanza ya mingi mutindu yai? Yo fwete vanda nde bikalulu ya mbote ya Polo pusaka basoda yina vandaka kukengila yandi na kukuma mpenza kutudila yandi ntima.

⁵ Bubu yai mpi, bamfumu ke pesaka bansadi ya Yehowa na boloko kimpwanza mingi sambu na bikalulu na bo ya mbote. Mu mbandu na Roumanie muntu mosi, yina bo zengilaka bamvula 75 ya boloko sambu yandi yibaka, yantikaka kulonguka Biblia mpi kumaka ti bikalulu ya mbote. Yo yina bamfumu ya boloko kumaka kutinda yandi na kusumba bima ya bokolo na mbanza kukonda basoda ya ke kengila yandi! Ya kieleka, kima ya mfunu mingi kele nde bikalulu na beto ya mbote, ke pesaka Yehowa lukumu mingi.​—1 Pie. 2:12.

6, 7. Inki mutindu bampangi ya Roma monisilaka Polo zola ya mingi?

⁶ Na Puteoli, mbala ya nkaka Polo ti banduku na yandi tambulaka bakilometre kiteso ya 50 sambu na kukwenda na mbanza Capoue na Nzila ya Apia yina vandaka kukwenda tii na Roma. Nzila yai vandaka nene mpi bo tungaka yo ti matadi. Bantu ya vandaka kuluta na nzila yai vandaka kumona bamfinda ti bisika ya kitoko mpi nkutu na bisika ya nkaka, bo vandaka kumona Nzadi-Mungwa ya Mediterane. Nzila yai lutaka mpi na kisika mosi ya ntoto vandaka masa-masa mpi poto-poto, yina bo vandaka kubinga marais Pontins, na bakilometre kiteso ya 60 ti Roma. Zandu ya Apiusi vandaka mpi na kisika yai. Luka ke tuba nde ntangu bampangi ya Roma “waka nsangu na [bo],” bankaka kwisaka kuvingila bo na Zandu ya Apuisi, kansi bankaka na kisika yina bo vandaka kubinga Banzo Tatu, yina bantu ya voyage vandaka kupema mpi yo vandaka na bakilometre kiteso ya 50 ti Roma. Bampangi yai monisilaka bo zola na mutindu ya kuyituka!​—Bis. 28:15.

 ⁷ Zandu ya Apiusi vandaka ve kisika ya mbote yina muntu ya me lemba na voyage lendaka kuvanda sambu na kupema. Horace, muntu mosi ya mayele ya Roma, sonikaka nde “bantu ya maswa vandaka kufuluka na zandu yai mpi bantu ya vandaka ti baotele pana vandaka ntima-mbi mpi luzitu ve.” Yandi ke yika nde, “na kisika yina masa vandaka mvindu mingi” mpi yandi buyaka nkutu kudia na zandu yina! Ata zandu yai vandaka ve kisika ya mbote ya kuvanda, bampangi ya nkaka ya Roma kwisaka pana kuvingila Polo ti banduku na yandi na kiese yonso sambu bo nata bo na Roma na lutaninu yonso.

8. Sambu na nki Polo pesaka Nzambi matondo ‘ntangu yandi monaka’ bampangi?

⁸ Biblia ke tuba nde “ntangu Polo monaka” bampangi, “yandi pesaka Nzambi matondo mpi bakaka kikesa.” (Bis. 28:15) Ya kieleka, kumona kaka bampangi pesaka Polo kikesa mpi bwisaka yandi ntima, mbala ya nkaka yandi zabaka mbote bankaka na kati na bo. Sambu na nki Polo pesaka Nzambi matondo? Polo zabaka nde zola ya kieleka kele mosi ya bikalulu ya mbuma ya mpeve. (Bag. 5:22) Bubu yai mpi, mpeve santu ke sadisaka Bakristu na kuditambika sambu na bampangi na bo mpi kupesa bo kikesa na ntangu yina bo kele na mfunu ya kikesa.​—1 Bate. 5:11, 14.

9. Inki mutindu beto lenda landa mbandu ya bampangi ya Roma yina kwisaka kuyamba Polo?

⁹ Mu mbandu, mpeve santu ke pusaka bampangi na kuyamba bankengi ya nziunga, bamisionere mpi bampangi ya nkaka ya ke salaka kisalu ya ntangu yonso. Na kati ya bampangi yai, mingi me salaka bikesa ya ngolo sambu na kusadila Yehowa mingi. Kudiyula nde: ‘Keti mono lenda sadisa diaka mingi ntangu nkengi ya nziunga me kwisa na dibundu na beto, mu mbandu kuyamba yandi ti nkento na yandi kana yandi me kwelaka? Keti mono lenda longa nsangu ya mbote ti yandi?’ Kana nge sala mpidina, nge ta baka mambote mingi. Mu mbandu, yindula kiese yina bampangi ya Roma waka ntangu Polo ti banduku na yandi telaka bo masolo mingi yina vandaka kupesa kikesa.​—Bis. 15:3, 4.

10. Na wapi bo tulaka Polo ntangu yandi kumaka na Roma mpi nki yandi salaka bilumbu fioti na nima ya kukuma na Roma?

¹⁰ Ntangu Polo ti bantu yina vandaka ti yandi kumaka na Roma, “bo pesaka Polo nswa ya kuvanda yandi mosi ti soda yina vandaka kukengila yandi.” (Bis. 28:16) Bo vandaka kukangisa muntu ya boloko yina vandaka na nzo shene mpi bo vandaka kukangisa shene yango na soda yina vandaka kukengila yandi sambu yandi tina ve. Ata mpidina, shene lendaka ve kukanga Polo nzila ya kulonga ti kikesa nsangu ya mbote ya Kimfumu. Yo yina na nima ya kupema bilumbu tatu mpamba, yandi bingisaka babakala ya lukumu ya Bayuda ya Roma sambu bo zabana mpi yandi longa bo.

11, 12. Ntangu Polo vandaka kusolula ti bampangi na yandi Bayuda, nki yandi tubaka sambu na kukatula bo bangindu ya mbi yina bo lendaka kuvanda ti yo sambu na yandi?

 ¹¹ Polo songaka Bayuda yango mambu yai: “Babakala, bampangi, mono salaka ve ata diambu mosi ya mbi na bantu to na [bansiku] ya ba-nkaka na beto; kansi na Yeruzalemi bo pesaka mono na maboko ya bantu ya Roma bonso muntu ya boloko. Ntangu bo sambisaka mono, bo zolaka kuyambula mono, sambu kikuma ya kufwa mono vandaka ve. Kansi ntangu Bayuda buyaka, mono monaka mbote nde mono kwenda kusamba na ntwala ya Kaisali, kansi mono vandaka ve ata na diambu mosi ya kufunda dikanda na mono.”​—Bis. 28:17-19.

¹² Polo bingaka Bayuda yina vandaka kuwidikila yandi nde “bampangi,” sambu na kumonisa bo nde yandi vandaka kiteso mosi ti bo mpi sambu na kukatula bo bangindu ya mbi yina bo lendaka kuvanda ti yo sambu na yandi. (1 Bak. 9:20) Diaka, yandi monisaka pwelele nde yandi kwisaka na Roma sambu Kaisali kusambisa yandi kansi ve sambu na kufunda bampangi na yandi Bayuda. Kansi Bayuda yina ya Roma zabaka ve nde Polo lombaka nde Kaisali kusambisa yandi. (Bis. 28:21) Sambu na nki Bayuda ya Yudea zabisaka ve Bayuda ya Roma mambu ya Polo? Mukanda mosi ke tuba nde: “Yo fwete vanda nde maswa yina Polo vandaka na kati vandaka na kati ya bamaswa ya ntete yina kumaka na Italie na nima ya nsungi ya madidi. Bamaswa vandaka mpenza ve kusala voyage na nsungi yai, yo yina  bamfumu ya Bayuda lendaka ve kutinda mukanda na Roma sambu na kutendula mambu ya Polo.”

13, 14. Inki Polo salaka sambu na kulonga nsangu ya Kimfumu mpi nki mutindu beto lenda landa mbandu na yandi?

¹³ Na nima, sambu na kulonga Bayuda yina nsangu ya Kimfumu, Polo tubaka mambu yina pesaka bo diaka nzala ya ngolo ya kuwidikila yandi. Yandi tubaka nde: “Yo yina, mono me lomba na kumonana ti beno mpi kusolula ti beno, sambu bo me kanga mono [bashene] yai sambu na kivuvu ya Izraele.” (Bis. 28:20) Ya kieleka, kivuvu yango vandaka kutadila nsangu ya Mesia mpi Kimfumu na yandi, yina dibundu ya Bukristu vandaka kulonga. Bankuluntu yina ya Bayuda vutudilaka yandi nde: “Beto ke yindula nde yo kele mbote nde beto wa mabanza na nge, sambu ya kieleka beto me zaba nde bisika yonso bo ke tubaka mambu ya mbi sambu na ka-dibundu yai.”​—Bis. 28:22.

¹⁴ Ntangu beto ke longa nsangu ya mbote, beto lenda landa mbandu ya Polo, disongidila kuyula bangiufula to kutuba mambu yina ta pesa bantu mpusa ya kuwidikila beto. Nge lenda zwa bangindu ya kitoko kibeni na mikanda yai: Comment raisonner à partir des Écritures, Baka Mambote na Malongi ya Nzo-Nkanda ya Kisalu ya Teokrasi, Kudipesa na Kutanga mpi na Kulonga mpi Mukanda ya Lukutakanu Luzingu mpi Kisalu na Beto ya Bukristu. Nge lenda kuma kulonga mbote kana nge ke tanga mingi mikanda yai.

15. Tubila mambu iya yina beto lenda longuka na mutindu Polo longaka nsangu ya mbote.

¹⁵ Na kilumbu yina Polo wakanaka na kukutana diaka ti Bayuda yina ya Roma, bo “kwisaka mingi kibeni” kisika Polo vandaka kulala. Polo tendudilaka bo Ndinga ya Nzambi ‘banda na suka tii na nkokila mpi yandi longaka mbote-mbote nsangu ya mbote ya Kimfumu ya Nzambi; yandi sadilaka Nsiku ya Moize mpi mikanda ya Baprofete sambu na kundimisa bo na kukwikila na Yezu.’ (Bis. 28:23) Beto lenda longuka mambu iya na mutindu Polo longaka nsangu ya mbote. Ya ntete, yandi bendaka dikebi ya mingi na Kimfumu ya Nzambi. Ya zole, yandi tubaka na mutindu ya ke ndimisa sambu na kusimba bantima ya bantu. Ya tatu, yandi sadilaka Ndinga ya Nzambi sambu na kuyindula ti bo. Ya iya, yandi tulaka mambote ya bantu yina yandi vandaka kulonga na kisika ya ntete, yo yina yandi longaka bo “[banda] na suka tii na nkokila.” Polo me bikilaka beto mbandu ya mbote! Inki mambote yo nataka? Luka ke tuba nde, “bantu ya nkaka yantikaka kukwikila,” kansi bankaka kwikilaka ve. Bo vandaka kuwakana ve bo na bo, yo yina “bo yantikaka kukwenda.”​—Bis. 28:24, 25a.

16-18. Sambu na nki Polo yitukaka ve mutindu Bayuda ya nkaka ya Roma buyaka nsangu ya mbote mpi nki mutindu beto fwete kudiwa ntangu bantu me buya nsangu ya mbote?

¹⁶ Polo yitukaka ve mutindu Bayuda buyaka nsangu ya mbote sambu yandi zabaka nde mambu ya mutindu yina lendaka kusalama mutindu Biblia  tubilaka yo mpi nkutu yo kuminaka yandi dezia. (Bis. 13:42-47; 18:5, 6; 19:8, 9) Yo yina yandi songaka Bayuda yina buyaka nsangu ya mbote nde: “Mpeve santu tubaka mbote na ba-nkaka na beno na nzila ya [profete] Yezaya nde, ‘Kwenda na bantu yina mpi tuba nde: “Beno ta wa, kansi beno ta bakisa ve ata fioti; mpi beno ta tala, kansi beno ta mona ve ata fioti. Sambu ntima ya bantu yai me kumaka ngolo.”’” (Bis. 28:25b-27) Na ndinga ya kisina, ngogo ya bo me balula nde “ngolo” ke tendula “ntima mosi ya nene mingi” to ya “mafuta-mafuta,” yina nsangu ya Kimfumu lenda kota ve. (Bis. 28:27) Yo vandaka mawa mpenza sambu na bantu yina buyaka nsangu ya mbote!

¹⁷ Mutindu Polo tubaka na nsuka, yandi zabaka nde “bantu ya makanda . . . ta wa yo kibeni” mpi nde bo ta sala ve mambu bonso Bayuda. (Bis. 28:28; Nk. 67:2; Yez. 11:10) Polo tubaka mambu yai ti kikuma, sambu yandi monaka na meso na yandi mosi mutindu Bantu mingi ya Makanda ndimaka nsangu ya Kimfumu!​—Bis. 13:48; 14:27.

¹⁸ Bonso Polo, beto fwete kudiyangisa ve mingi ntangu bantu me buya nsangu ya mbote. Nkutu beto ke zabaka mbote nde, bantu fioti mpamba ta landa nzila ya luzingu. (Mat. 7:13, 14) Diaka, beto ke waka kiese mingi ntangu bantu ya ntima-masonga ke bakaka lukanu ya kusambila Yehowa mpi beto ke yambaka bo na kiese mpenza na dibundu na yandi.​—Luka 15:7.

19. Na nki mutindu Polo sadilaka mbote mpenza ntangu yina yandi vandaka na boloko na nzo mosi?

¹⁹ Luka ke sukisa disolo na yandi ti mambu yai ya ke pesa kibeni kikesa: “[Polo] bikalaka kuna bamvula zole ya mvimba na nzo yina yandi vandaka kufutila, mpi yandi vandaka kuyamba mbote bantu yonso yina vandaka kukwisa kutala yandi; yandi vandaka kuzabisa bo nsangu ya Kimfumu ya Nzambi mpi yandi vandaka kulonga bo mambu ya Mfumu Yezu Kristu na kikesa yonso, muntu mosi ve vandaka kukanga yandi nzila.” (Bis. 28:30, 31) Polo kele mbandu mbote kibeni na yina me tala kuyamba bantu, kumonisa lukwikilu mpi kikesa!

20, 21. Banani bakaka mambote ya nsangu ya mbote yina Polo longaka na Roma?

²⁰ Onezime, mpika yina tinaka mfunu na yandi na mbanza Kolose, vandaka na kati ya bantu yina Polo yambaka mbote. Polo sadisaka Onezime na kukuma Mukristu mpi Onezime kumaka ‘mpangi ya kwikama mpi ya Polo vandaka kuzola mingi.’ Nkutu Polo bingaka yandi nde “mwana na mono, Onezime, yina mono me kumaka tata na yandi.” (Bakol. 4:9; Film. 10-12) Ntembe kele ve nde Onezime pesaka Polo kikesa mingi! a

 ²¹ Mbandu ya mbote ya Polo natilaka mpi bantu ya nkaka mambote. Yandi sonikilaka Bakristu ya Filipi nde: “Mambu yina kuminaka mono me salaka nde nsangu ya mbote kukwenda na ntwala, yo yina [bashene] na mono sambu na Kristu me zabana na Basoda yonso yina ke kengilaka ntotila ya Roma mpi na bantu yonso ya nkaka. Ntangu yai, bampangi mingi yina ke sadilaka Mfumu ke baka kikesa sambu na [bashene] na mono, mpi bo ke monisa kikesa mingi kibeni sambu na kuzabisa ndinga ya Nzambi kukonda boma.”​—Bafil. 1:12-14.

22. Na nki mutindu Polo sadilaka diaka mbote ntangu yina yandi vandaka na boloko na nzo mosi na Roma?

²² Polo sadilaka mbote ntangu yina yandi vandaka na boloko na nzo mosi na Roma sambu na kusonika mikanda ya mfunu ya Biblia yina kele bubu yai na Masonuku ya Kigreki ya Bukristu. b Mikanda yango natilaka Bakristu yina yandi vandaka kusonikila mambote. Beto mpi ke bakaka mambote ya mikanda ya Polo sambu mambu yina yandi sonikaka na ngolo ya mpeve santu kele kaka mfunu mingi sambu na beto.​—2 Tim. 3:16, 17.

23, 24. Bonso Polo, nki mutindu Bambangi ya Yehowa mingi bubu yai ke vandaka ata ntangu bo ke tulaka bo na boloko?

²³ Nsuka-nsuka bo basisaka Polo na boloko. Ata mukanda ya Bisalu me tubila yo ve, yandi basikaka na nima ya kulutisa bamvula kiteso ya iya na boloko, disongidila bamvula zole na boloko na Sezarea mpi bamvula zole na boloko na Roma. c (Bis. 23:35; 24:27) Kansi yandi vandaka kaka na kiese mpi yandi salaka yonso yina yandi lendaka kusala na kisalu ya Nzambi. Bonso Polo, Bambangi ya Yehowa mingi bubu yai ke vandaka kaka na kiese mpi ke landaka kulonga nsangu ya mbote, ata ntangu bo ke  tulaka bo na boloko sambu na lukwikilu na bo. Beto tubila mpangi Adolfo, yina bo tulaka na boloko na Espagne sambu yandi buyaka kisalu ya kisoda. Mfumu mosi ya basoda tubaka nde: “Nge ke yitukisa beto mingi. Beto vandaka kupesa nge bampasi ya ngolo kibeni sambu na kusukisa nge ntima, kansi ntangu beto vandaka kuniokula nge diaka ngolo, mamweta na nge vandaka diaka kukuma mingi mpi nge vandaka diaka kusolula ti beto na mawete mpenza.”

²⁴ Na nima, bo kumaka mpenza kutudila mpangi Adolfo ntima, yo yina bo kumaka kubika nkutu porte na yandi ya boloko ya kukanguka. Basoda vandaka kukwenda kuyula yandi bangiufula ya Biblia. Mbala mingi soda mosi na kati ya basoda yina vandaka kukengila mpangi Adolfo, vandaka kukota na kisika yina yandi vandaka sambu na kutanga Biblia mpi mpangi Adolfo vandaka kutala-tala sambu na kuzaba kana muntu mosi ve ke mona soda yina. Muntu ya bokolo kumaka “kukengila” soda ya vandaka kukengila yandi! Bika nde bambandu ya mbote ya Bambangi ya Yehowa bonso mpangi Adolfo kupusa beto na kumonisa “kikesa mingi kibeni sambu na kuzabisa ndinga ya Nzambi kukonda boma” ata na bantangu ya mpasi.

25, 26. Inki mambu ya kuyituka Yezu tubaka yina Polo monaka kulungana na yo na ntwala nde bamvula 30 kulunga mpi nki mutindu mambu yango ke lungana bubu?

²⁵ Mukanda ya Bisalu ke tubila na nsuka na yo mbandu ya ke pesa kikesa ya Polo, ntumwa ya Kristu yina vandaka na boloko na nzo mosi mpi yina vandaka “kuzabisa . . . nsangu ya Kimfumu ya Nzambi” na bantu yonso yina vandaka kukwisa kutala yandi! Na kapu ya ntete, beto tubilaka kisalu yai ya Yezu pesaka balongoki na yandi: “Beno ta baka ngolo ntangu mpeve santu ta kwisa na zulu na beno, mpi beno ta vanda bambangi na mono na Yeruzalemi, na Yudea yonso mpi na Samaria, mpi tii na kisika ya kuluta ntama ya ntoto.” (Bis. 1:8) Bamvula 30 lungaka ntete ve banda Yezu tubaka mambu yai, kansi “bo longaka [nsangu ya mbote na ntoto] mvimba.” d (Bakol. 1:23) Yo monisaka pwelele ngolo ya mpeve santu ya Nzambi!​—Zek. 4:6.

²⁶ Bubu yai mpi, mpeve santu ke sadisaka bampangi ya Kristu yina me bikala na ntoto mpi banduku na bo ya kisalu, “mameme ya nkaka,” na kulanda ‘kulonga mbote-mbote nsangu ya mbote ya Kimfumu ya Nzambi’ na bansi 240! (Yoa. 10:16; Bis. 28:23) Keti nge ke salaka yonso ya nge lenda sala sambu na kusala kisalu yai?