1, 2. Sambu na nki Polo ke kwenda na Yeruzalemi mpi nki bampasi yandi ta kutana ti yo kuna?

 POLO ke tambula diaka na babala-bala ya fioti-fioti ya Yeruzalemi yina bantu ke lutaka mingi. Banda bamvula mingi, Yeruzalemi kele kisika ya mfunu ya lusambu ya Yehowa awa na ntoto. Bantu ya mbanza yai ke kumisaka yo mingi sambu na mambu ya nene ya me salamaka kuna. Polo ke zaba nde Bakristu mingi na Yeruzalemi ke kangamaka ngolo na mambu na bo ya ntama mpi nde bo ke zolaka ve kundima nswalu mambu ya mpa yina Yehowa ke longa bo. Yo yina, ntangu Polo vandaka na Efezo, yandi zolaka kukwisa na Yeruzalemi sambu na kunatila bampangi mbongo ya makabu mpi kusadisa bo na kusoba mutindu na bo ya kutadila mambu. (Bis. 19:21) Yandi ke kwenda kaka na Yeruzalemi ata yandi ke zaba nde luzingu na yandi ta kuma na kigonsa.

² Inki bampasi Polo ta kutana ti yo na Yeruzalemi? Ntete, mambu ya luvunu yina bo zabisaka bampangi sambu na yandi ta pesa yandi mpasi. Diaka, bambeni ya Kristu ta niokula yandi mingi mpenza. Bo ta kusila Polo makambu, ta bula yandi mpi ta sosa nkutu kufwa yandi. Mambu yai yonso ta pesa Polo dibaku ya kusamba na tribinale sambu na lukwikilu na yandi. Kudikulumusa, kikesa mpi lukwikilu yina yandi ta monisa na bantangu yai ya mpasi kele mbandu ya mbote sambu na beto bubu yai. Beto tala mutindu beto lenda landa mbandu na yandi.

3-5. (a) Inki lukutakanu Polo salaka ti bankuluntu na Yeruzalemi mpi nki bo tubilaka? (b) Inki malongi beto ke baka na lukutakanu yina Polo salaka ti bankuluntu na Yeruzalemi?

³ Ntangu Polo ti banduku na yandi kumaka na Yeruzalemi, na kilumbu yina landaka, bo kwendaka kukutana ti bankuluntu ya dibundu.  Biblia ke tubila ve ata ntumwa mosi ya vandaka pana. Mbala ya nkaka na ntangu yina, bantumwa kwendaka kulonga nsangu ya mbote na bansi ya nkaka. Kansi, Yakobo mpangi ya Yezu vandaka pana. (Bag. 2:9) Yo ke monana nde Yakobo muntu twadisaka lukutakanu yina bo salaka ti “bankuluntu yonso [ya] vandaka pana” mpi Polo.​—Bis. 21:18.

⁴ Polo pesaka bankuluntu mbote “mpi yandi yantikaka kusonga bo na bunda mambu yina Nzambi salaka na kati ya makanda na nzila ya kisalu na yandi.” (Bis. 21:19) Ntembe kele ve nde mambu yai pesaka bampangi kikesa. Mutindu mosi mpi bubu yai, beto ke waka kiese ntangu beto ke waka bansangu ya kuyela ya kisalu na beto na bansi ya nkaka.​—Bing. 25:25.

⁵ Ntembe kele ve nde na ntangu mosi buna, Polo tubilaka makabu yina yandi katukaka ti yo na mabundu ya Europe. Yo fwete vanda nde zola ya mingi yina bampangi ya bisika yai ya ntama monisaka pesaka bampangi yina vandaka kuwidikila Polo kiese mingi. Yo yina, ntangu Polo pesaka bo bansangu yango, “bo [bankuluntu] yantikaka kupesa Nzambi nkembo”! (Bis. 21:20a) Mutindu mosi mpi, bampangi na beto mingi bubu yai ya ke niokwama sambu na bisumbula ya lugangu to maladi ke waka kiese mingi ntangu bampangi ke pesaka bo lusadisu mpi kikesa na ntangu yina bo kele na mpasi.

6. Inki mambu bo songaka Polo?

⁶ Na nima, bankuluntu songaka Polo mambu yina bo waka sambu na yandi yina yangisaka bampangi ya Yudea. Bo songaka yandi nde: “Mpangi, nge ke mona nde na kati ya Bayuda kele ti mafunda mingi ya bantu yina ke kwikila, mpi bo yonso ke zitisaka Nsiku. Kansi bo waka nde nge ke longa Bayuda yonso yina kele na kati ya makanda na kubikisa nsiku ya Moize, mpi nde nge ke songa bo na kuyotisa ve bana na bo mpi na kulanda ve [bansiku] yina bantu ke landaka.” a​—Bis. 21:20b, 21.

7, 8. (a) Inki ngindu ya mbi Bakristu mingi ya Bayuda na Yudea vandaka na yo na mutindu na bo ya kutadila mambu? (b) Keti mutindu na bo ya mbi ya kutadila mambu ke tendula nde bo fwanaka diaka ve na kuvanda Bakristu?

⁷ Sambu na nki Bakristu mingi vandaka kaka kuzitisa Nsiku ya Moize, yina sukaka dezia banda bamvula kuluta 20? (Bakol. 2:14) Na mvula 49 ya ntangu na beto, bantumwa ti bankuluntu yina vukanaka  na Yeruzalemi tindilaka mabundu mukanda yina bo tendulaka nde yo vandaka diaka ve mfunu sambu Bakristu yina vandaka ve Bayuda kusala luyotisu mpi kuzitisa Nsiku ya Moize. (Bis. 15:23-29) Kansi mukanda yango tubilaka ve Bakristu ya Bayuda, yo yina Bakristu mingi ya Bayuda bakisaka ve nde Nsiku ya Moize vandaka diaka ve mfunu sambu na bo.

⁸ Keti mutindu Bakristu ya Bayuda vandaka kutadila mambu yai na mutindu ya mbi ke tendula nde bo fwanaka diaka ve na kuvanda Bakristu? Ve. Sambu yo vandaka kutendula ve nde ntete bo vandaka kusambila banzambi ya luvunu mpi nde na nima ya kukuma Bakristu bo vutukilaka diaka mambu ya mabundu yango ya luvunu. Yehowa muntu pesaka bo Nsiku yai ya vandaka mfunu mingi sambu na bo. Nsiku yai vandaka ve ti mambu ya bademo to ti kima mosi ya mbi na kati. Kansi Nsiku yai ya Moize vandaka kuwakana ya ntama mpi Bakristu kotaka na kuwakana ya mpa. Yo yina, sambu Yehowa kundima lusambu ya Bakristu, yo vandaka diaka ve mfunu nde bo lemfuka na Nsiku ya Moize. Bakristu ya Baebreo yina vandaka kuzitisa Nsiku ya Moize vandaka ve kubakisa mfunu ya dibundu ya Bukristu mpi bo vandaka ve kutudila yo ntima. Yo lombaka nde bo soba bangindu na bo mpi bo ndima mambu ya mpa yina Yehowa vandaka kulonga bo. b​—Yer. 31:31-34; Luka 22:20.

9. Inki Polo longaka sambu na Nsiku ya Moize?

⁹ Inki beto lenda tuba mutindu bantu vandaka kutuba nde Polo vandaka kulonga Bayuda na bansi ya nkaka “na kuyotisa ve bana na bo mpi na kulanda ve [bansiku] yina bantu ke landaka”? Polo vandaka ntumwa ya Makanda mpi yandi vandaka kulonga bo nde yo vandaka diaka ve mfunu na kulemfuka na Nsiku ya Moize. Yandi monisaka mpi nde yo vandaka kifu mutindu bantu vandaka kutuba nde bantu yina kele ve Bayuda fwete sala luyotisu mpi kulemfuka na Nsiku ya Moize. (Bag. 5:1-7) Polo longaka mpi nsangu ya mbote na Bayuda na bambanza yina yandi vandaka kukwenda. Ntembe kele ve nde yandi tendudilaka mpi Bayuda ya ntima-mbote nde lufwa ya Yezu tulaka nsuka na Nsiku ya Moize mpi nde sambu Nzambi kundima bo, yo vandaka diaka ve mfunu nde bo lemfuka na Nsiku ya Moize.​—Bar. 2:28, 29; 3:21-26.

10. Inki mutindu Polo monisaka nde yandi vandaka ve makambu ngolo na yina me tala Nsiku ya Moize mpi luyotisu?

¹⁰ Ata mpidina, Polo vandaka kubakisa Bakristu yina vandaka kaka kuzola kuzitisa mambu ya nkaka ya Nsiku ya Moize, mu mbandu kusala ve kisalu na Kisabatu to kubuya madia ya nkaka. (Bar. 14:1-6) Polo basisaka mpi ve bansiku na yandi mosi sambu na luyotisu. Nkutu, Polo salaka Timoteo luyotisu sambu yandi zolaka ve nde Bayuda kuvanda ti bangindu ya mbi sambu na Timoteo, yina papa na yandi vandaka Mugreki. (Bis. 16:3) Kusala luyotisu vandaka lukanu yina muntu yandi mosi fwete baka. Yo yina, Polo songaka Bakristu ya Galatia nde: “Luyotisu to kukonda luyotisu kele mfunu ve, kansi kima kele mfunu kele lukwikilu yina ke salaka ti zola.”  (Bag. 5:6) Kansi yo vandaka mbi nde muntu kusala luyotisu sambu na kulemfuka na Nsiku ya Moize to kuyindula nde luyotisu ta sala nde Nzambi kundima yandi. Kusala mambu yai vandaka kumonisa nde muntu ya mutindu yina me konda lukwikilu.

11. Bankuluntu songaka Polo na kusala nki mpi mbala ya nkaka Polo salaka nki? (Tala mpi noti na nsi ya lutiti.)

¹¹ Bakristu yina ya Bayuda vandaka kaka kudiyangisa ata mambu yina bo waka sambu na Polo vandaka ve ya kieleka. Yo yina bankuluntu songaka Polo na kusala mambu yai: “Beto kele ti babakala iya yina me kuditula na nsi ya lusilu. Baka bantu yai, kwenda kudikumisa bunkete ti bo mutindu nsiku ke lombaka, mpi futa mbongo yonso sambu na bo, sambu bo kulula bo nsuki. Ebuna bantu yonso ta zaba nde mambu yina bo waka sambu na nge kele ya kieleka ve, kansi nde nge ke tambula na mutindu yina me fwana, mpi nde nge ke zitisaka mpi Nsiku.” c​—Bis. 21:23, 24.

12. Inki mutindu Polo monisaka bulemfu na mambu yina bankuluntu ya Yeruzalemi lombaka yandi?

 ¹² Polo lendaka kubuya mpi kutuba nde Bakristu yina ya Bayuda vandaka kudiyangisa sambu bo vandaka kuzitisa mingi Nsiku ya Moize, kansi ve sambu na mambu ya luvunu yina bo waka sambu na yandi. Ata mpidina, yandi ndimaka kusala mambu yina bankuluntu lombaka yandi sambu yandi zabaka nde yo vandaka ve kufwa bansiku ya Nzambi. Nkutu mwa ntangu na ntwala, yandi sonikaka nde: “Na bantu yina kele na nsi ya nsiku mono kumaka bonso muntu yina kele na nsi ya nsiku, ata mono mosi kele ve na nsi ya nsiku, sambu mono benda bantu yina kele na nsi ya nsiku.” (1 Bak. 9:20) Na dibaku yai, yandi wilaka bankuluntu ya Yeruzalemi mpi yandi kumaka “bonso muntu yina kele na nsi ya nsiku.” Yo yina, yandi me bikilaka beto mbandu ya mbote bubu yai na yina me tala kulemfukila bankuluntu kukonda kuzola nde mambu kusalama kaka mutindu beto ke zola.​—Baeb. 13:17.

13. (a) Sambu na nki Bayuda ya nkaka basisaka mavwanga na tempelo? (b) Nani gulusaka Polo?

¹³ Mambu lutaka ve mbote na tempelo. Ntangu bilumbu ya lusilu ya babakala yina salaka kumaka na nsuka, Bayuda ya Asie monaka Polo mpi kusilaka yandi nde yandi me kotisa Bantu ya Makanda na tempelo mpi bo pusaka bantu na kubasisa mavwanga. Kana komanda ya basoda ya Roma kwisaka ve na tempelo sambu na kugulusa Polo, bantu yina zolaka kubula Polo mpi kufwa yandi. Kansi komanda tulaka Polo na boloko. Banda na kilumbu yina, bamvula kuluta iya lutaka sambu bo basisa Polo na boloko. Ata mpidina, Polo vandaka kaka na kigonsa. Ntangu komanda yina yulaka Bayuda kikuma yina bo vandaka kunwanisa Polo, bo fundaka Polo na mambu mingi na ndinga ya ngolo. Kansi komanda bakisaka ve ata kima mosi sambu makelele vandaka mingi. Nsuka-nsuka, yo lombaka nde bo katula Polo na ntwala ya bantu yina ya mubulu. Ntangu Polo ti basoda ya Roma zolaka kukota na banzo ya basoda, Polo songaka komanda nde: “Mono ke bondila nge, pesa mono nswa ya kutuba na bantu yai.” (Bis. 21:39) Komanda ndimaka, yo yina Polo tubilaka lukwikilu na yandi ti kikesa yonso na ntwala ya bantu yai.

14, 15. (a) Inki mambu Polo tendudilaka Bayuda? (b) Inki komanda salaka sambu na kuzaba mambu yina pusaka Bayuda na kuwila Polo makasi?

¹⁴ Polo yantikaka kutuba nde: “Beno wa mutindu mono ke samba.” (Bis. 22:1) Polo tubilaka kimvuka ya bantu yina na Kibreo mpi yo  lembikaka makasi na bo. Yandi tendudilaka bo pwelele sambu na nki yandi kumaka longoki ya Kristu. Yandi tubilaka mambu ya nkaka yina Bayuda lendaka kuzikisa kana bo me zola. Polo longukaka na Gamaliele, longi mosi ya lukumu, mpi yandi niokulaka balongoki ya Kristu mpi mbala ya nkaka bantu ya nkaka ya vandaka pana zabaka yo mpi. Kansi ntangu yandi vandaka kukwenda na Damasi, Kristu yina futumukaka monanaka na yandi mpi solulaka ti yandi. Bantu yina vandaka kutambula ti Polo monaka nsemo ya ngolo mpi waka ndinga mosi kansi bo bakisaka ve mambu yina bo waka. (Bis. 9:7; 22:9) Na nima, yo lombaka nde bantu yina vandaka kutambula ti Polo kunata yandi na Damasi sambu mambu yina yandi monaka fwaka yandi meso. Kuna na Damasi, bo nataka yandi na Ananiasi, longoki yina Bayuda mingi ya Damasi zabaka. Na mutindu ya kuyituka, Ananiasi sadisaka Polo na kumona diaka.

¹⁵ Polo songaka bo mpi nde ntangu yandi vutukaka na Yeruzalemi, Yezu monanaka na yandi kuna na tempelo. Ntangu bo waka mambu yai, bo waka makasi ya ngolo mpi bo tubaka nde: “Katula muntu ya mutindu yai na ntoto, sambu yandi me fwana ve na kuvanda na luzingu!” (Bis. 22:22) Yo yina sambu na kugulusa Polo, komanda lombaka basoda na kunata Polo na banzo ya basoda. Komanda vandaka  kaka na mfunu ya kuzaba kima ya pusaka Bayuda na kuwila Polo makasi. Yo yina yandi lombaka basoda na kubula Polo bafimbu sambu Polo kutuba mambu yina yandi salaka. Kansi sambu na kuditanina, Polo sadilaka banswa na yandi ya bantu ya Roma mpi songaka komanda banswa yango. Bubu yai mpi bansadi ya Yehowa ke sadilaka banswa na bo sambu na kunwanina lukwikilu na bo. (Tala lupangu “ Nsiku mpi Banswa ya Bantu ya Roma,” mpi lupangu “ Mutindu Beto Ke Nwaninaka Banswa na Beto ya Kulonga Nsangu ya Mbote na Batribinale.”) Ntangu komanda waka nde Polo vandaka ti banswa ya bantu ya Roma, yandi bakisaka nde yo lombaka nde yandi baka diaka bansangu mingi na mutindu ya nkaka. Na kilumbu yina landaka, yandi nataka Polo na ntwala ya Sanedreni mpi lombaka Sanedreni, tribinale ya nene ya Bayuda, na kuvukana sambu na kuzaba mambu yina bo fundilaka Polo.

16, 17. (a) Tubila mambu yina salamaka ntangu Polo tubaka na ntwala ya Sanedreni. (b) Inki mutindu Polo monisaka kudikulumusa ntangu bo bulaka yandi?

¹⁶ Polo yantikaka kusamba mutindu yai na ntwala ya tribinale ya Sanedreni: “Babakala, bampangi, mono me kuditwadisaka ti kansansa ya mbote kibeni na meso ya Nzambi tii bubu yai.” (Bis. 23:1) Biblia ke tuba nde, kaka ntangu yandi tubaka mambu yina, “nganga-nzambi ya nene Ananiasi songaka bantu yina telamaka pene-pene ya Polo na kubula yandi na munoko.” (Bis. 23:2) Bo kondaka kibeni Polo luzitu! Yo monisaka mpi bangindu ya mbi yina nganga-nzambi ya nene vandaka na yo sambu na Polo mutindu yandi kangaka Polo luvunu na ntwala nkutu nde Polo kutuba! Yo yina Polo songaka yandi nde: “Nzambi ta bula nge, nge kibaka ya bo me pakula mukubu ya mpembe. Keti nge me vanda sambu na kusambisa mono na kuwakana ti mambu yina Nsiku ke tubaka, mpi kaka na ntangu yina nge ke fwa Nsiku na mutindu nge me songa bantu nde bo bula mono?”​—Bis. 23:3.

¹⁷ Bantu ya nkaka ya vandaka pana waka mpasi mingi sambu na  mambu yina Polo tubaka kansi ve sambu na mambu yina bo salaka Polo! Bo yulaka Polo nde: “Keti nge ke finga nganga-nzambi ya nene ya Nzambi?” Mvutu ya Polo monisaka kudikulumusa mpi luzitu na yandi na Nsiku ya Moize. Polo tubaka nde: “Bampangi, mono zabaka ve nde yandi kele nganga-nzambi ya nene. Sambu bo me sonikaka nde, ‘Nge fwete tuba ve mambu ya mbi sambu na mfumu ya bantu na nge.’” d (Bis. 23:4, 5; Kub. 22:28) Na nima, Polo sadilaka mayele ya mutindu ya nkaka kaka sambu na kuyindula ti bo. Yandi zabaka nde Sanedreni vandaka ti Bafarize mpi Basaduse, yo yina yandi tubaka nde: “Babakala, bampangi, mono kele Mufarize, mwana ya Bafarize. Bo ke sambisa mono sambu na kivuvu ya lufutumuku ya bafwa.”​—Bis. 23:6.

18. Sambu na nki Polo kudibingaka Mufarize mpi nki mutindu beto lenda sadila mayele ya mutindu mosi na bantangu ya nkaka?

¹⁸ Sambu na nki Polo kudibingaka Mufarize? Sambu yandi vandaka “mwana ya Bafarize” mpi dibuta na bo vandaka na ka-dibundu yai. Yo  yina bantu mingi vandaka kutadila yandi kaka bonso Mufarize. e Kansi nki mutindu Polo lendaka kudibinga Mufarize ata yandi zabaka nde Bafarize vandaka kukwikila na mambu ya nkaka ya luvunu sambu na lufutumuku? Bafarize vandaka kukwikila nde moyo ke fwaka ve mpi nde moyo ya bantu ya mbote ke landaka kuzinga na nitu ya nkaka. Polo vandaka ve kukwikila na mambu yai. Yandi vandaka kukwikila na lufutumuku yina Yezu longaka. (Yoa. 5:25-29) Polo sepelaka ti Bafarize sambu bo vandaka ti kivuvu ya kuzinga diaka na nima ya lufwa mpi bo swaswanaka ti Basaduse yina vandaka kukwikila ve na lufutumuku na nima ya lufwa. Beto lenda sadila mayele ya mutindu mosi ntangu beto ke solula ti bantu ya Katolika to ya Misioni. Beto lenda songa bo nde beto ke kwikilaka na Nzambi bonso bo. Beto me zaba nde bo ke kwikilaka na dilongi ya Butatu Busantu kansi beto, beto ke kwikilaka na Nzambi ya kieleka yina Biblia ke tubilaka. Ata mpidina bonso bo, beto ke kwikilaka nde Nzambi kele.

19. Sambu na nki mavwanga basikaka na lukutakanu ya bantu ya Sanedreni?

¹⁹ Mambu yina Polo tubaka salaka nde bantu ya Sanedreni kukabwana. Biblia ke tuba nde: “Bo yantikaka kutula makelele ya ngolo, mpi bantu ya nkaka ya kimvuka ya Bafarize yina zabaka mbote mambu ya nsiku ya Bayuda telamaka mpi bo yantikaka kutula ntembe ya ngolo nde: ‘Beto me mona ve mambu ya mbi na muntu yai, kansi kana mpeve to wanzio mosi tubilaka yandi​—.’” (Bis. 23:9) Ngindu ya kutuba nde wanzio solulaka ti Polo vandaka mbi sambu na Basaduse mpi yo pesaka bo makasi sambu bo vandaka ve kukwikila na bawanzio! (Tala lupangu “ Basaduse mpi Bafarize.”) Mavwanga kumaka ngolo, yo yina komanda yina ya basoda ya Roma kwisaka diaka kugulusa ntumwa Polo. (Bis. 23:10) Ata mpidina, luzingu ya Polo vandaka kaka na kigonsa. Inki ta kumina yandi sesepi yai? Beto ta mona yo na kapu ya ke landa.