1, 2. Voyage ya nki mutindu Polo ke zola kusala mpi mbala ya nkaka yandi ke kudiyangisa sambu na nki?

 POLO ke landa kuyibuka mambu yai ya Guvernere Festusi tubaka: “Nge ta kwenda na Kaisali.” Polo ke yindula mingi mambu yai sambu yo ta soba mpenza luzingu na yandi. Polo me sala bamvula zole na boloko, kansi voyage ya nda yina yandi ke sala sambu na kukwenda na Roma, ta swaswana mpenza ti ba voyage na yandi ya nkaka. (Bis. 25:12) Ata mpidina, Polo ke yibuka ba voyage mingi yina yandi me salaka na nzila ya masa mpi yandi ke zaba nde yo yonso ve lutaka mbote. Yo yina mbala ya nkaka yandi ke kudiyangisa sambu na voyage yai ya yandi ke kwenda kusamba na ntwala ya Kaisali.

² Polo kutanaka mbala mingi ti “bigonsa na nzadi-mungwa” mpi yandi gulukaka mbala tatu ntangu bamaswa yina yandi vandaka na kati bebaka. Yandi lutisaka nkutu mpimpa mosi mpi kilumbu mosi na nzadi-mungwa. (2 Bak. 11:25, 26) Diaka, yandi ke zaba nde voyage yai ta swaswana kibeni ti ba voyage yina ya nkaka ya kimisionere ya yandi vandaka ve muntu ya boloko. Na mbala yai, Polo kele muntu ya boloko mpi yandi ke sala voyage ya nda kibeni, ya bakilometre kuluta 3 000, banda na Sezarea tii na Roma. Keti yandi ta kuma mbote na Roma? Ata yandi ta kuma mbote, keti bo ta fwa yandi ntangu yandi ta kuma na Roma? Kuvila ve nde muntu yina ta sambisa Polo kele ntotila ya kimfumu ya kuluta ngolo na ntoto ya mvimba na ntangu yina.

3. Polo vandaka ti lukanu ya kusala nki mpi nki beto ta tubila na kapu yai?

³ Na nima ya kuzaba mambu yai yonso sambu na Polo, nge ke yindula nde yandi vandaka diaka ve ti kivuvu ntangu yandi yindulaka mambu yina lendaka kukumina yandi? Ata fioti ve! Yandi zabaka nde yandi ta kutana ti bampasi, kansi yandi zabaka ve bampasi ya nki mutindu ta kumina yandi. Polo zabaka nde kudiyangisa mingi sambu na mambu yina yandi lendaka ve kusoba, lendaka kumanisa yandi kiese yina kulonga nsangu ya mbote vandaka kupesa yandi. (Mat. 6:27, 34) Polo zabaka mpi nde Yehowa vandaka kuzola nde yandi longa nsangu ya mbote ya Kimfumu ya Nzambi na konso dibaku, nkutu ata na ntwala ya bamfumu. (Bis. 9:15) Polo vandaka ti lukanu ya kumanisa kisalu na yandi ya kulonga nsangu ya mbote, ata ntangu yandi vandaka kukutana ti konso mpasi. Yo kele lukanu ya mbote yina beto mpi fwete vanda ti yo! Yo yina beto tubila sesepi disolo ya voyage yai ya Polo  ke sala sambu na kukwenda na Roma mpi dilongi ya mfunu yina beto lenda baka na mbandu na yandi.

4. Polo salaka voyage na maswa ya nki mutindu mpi banani fidisaka yandi?

⁴ Bo pesaka Polo ti bantu ya nkaka ya boloko na maboko ya Yuliusi, mfumu mosi ya basoda, yina bakaka lukanu nde bo sala voyage na maswa mosi ya kwisaka na Sezarea. Maswa yango katukaka na Adramitiumi, dibungu mosi na westi ya Asie Mineure, na simu ya mbanza Mitilene na kisanga Lesbos. Maswa yango ta lutila na nordi, na nima na westi mpi bantangu ya nkaka yo ta telama na bisika ya nkaka sambu bo kitisa bima mpi kumatisa bima ya nkaka. Bo salaka ve bamaswa yai sambu na kunata bantu, bo salaka yo mpi ve sambu na kunata bantu ya boloko. (Tala lupangu “ Voyage na Bamaswa ya Bantu ya Mumbongo.”) Mambu ya kiese kele nde Polo salaka ve voyage yina kaka ti kimvuka ya bantu ya mbi. Bampangi yai zole Aristarke ti Luka fidisaka yandi. Ya kieleka Luka muntu sonikaka disolo yai. Beto me zaba mpenza ve kana bampangi yai zole futaka mbongo ya transpore sambu na voyage yina to kana bo bakaka bo ya mpamba sambu bo vandaka kusadisa Polo.​—Bis. 27:1, 2.

5. Polo zwaka dibaku ya kukutana ti banani ntangu bo kumaka na Sidoni mpi nki yo ke longa beto?

⁵ Na nima ya kutambula kilumbu mosi, bakilometre kiteso ya 110 na nzadi-mungwa na ndambu ya nordi, maswa telamaka na Sidoni pene-pene ya Siria. Yo fwete vanda nde Yuliusi vandaka kusadila ve Polo mambu mutindu yandi vandaka kusadila bantu ya nkaka ya boloko, mbala ya nkaka sambu Polo vandaka ti banswa ya bantu ya Roma mpi sambu ata kima mosi ve monisaka nde yandi salaka mbi. (Bis. 22:27, 28; 26:31, 32) Yuliusi pesaka Polo nzila ya kukita na maswa sambu na kukutana ti bampangi na yandi Bakristu. Yo fwete vanda nde bampangi waka kiese mingi ya kusadisa ntumwa Polo yina salaka ntangu ya nda na boloko! Kana nge mpi kele ti kikalulu ya kuyamba bampangi, nge ta baka mpi kikesa.​—Bis. 27:3.

6-8. Voyage ya Polo salaka banda na Sidoni tii na Kinide lutaka nki mutindu mpi mbala ya nkaka nki mabaku ya kulonga nsangu ya mbote Polo zwaka?

⁶ Maswa katukaka na Sidoni mpi yo lutaka na provense ya Silisia pene-pene ya Tarse, mbanza yina Polo yelaka. Luka ke tubila ve bisika ya nkaka yina maswa telamaka, ata mpidina yandi ke monisa nde bo vandaka na kigonsa ntangu yandi ke tuba nde, “mupepe . . . vandaka kukatuka na ndambu yina beto vandaka kukwenda.” (Bis. 27:4, 5) Ata mpidina, beto ke ndima nde Polo vandaka kusadila konso dibaku sambu na kulonga nsangu ya mbote. Ntembe kele ve nde yandi vandaka kulonga bantu ya nkaka ya boloko, bantu ya maswa, basoda mpi bantu ya mabungu yonso yina maswa vandaka kutelama. Keti bubu yai mpi beto ke sadilaka mbote konso dibaku yina beto ke vandaka ti yo ya kulonga nsangu ya mbote?

 ⁷ Nsuka-nsuka maswa kumaka na dibungu ya Mira na sudi ya Asie Mineure. Kuna, Polo ti bantu ya nkaka kotaka na maswa ya nkaka yina nataka bo na Roma, kisika yina bo vandaka kukwenda. (Bis. 27:6) Na ntangu yina, ble yina bo vandaka kudia na Roma vandaka kukatuka na Ezipte mpi bamaswa yina vandaka kunata ble ya bantu ya Ezipte vandaka kutelama na dibungu ya Mira. Yuliusi bakaka maswa ya mutindu yai sambu na kunata basoda mpi bantu ya boloko. Yo fwete vanda nde maswa yai vandaka nene kuluta yina ya ntete. Sambu yo vandaka kunata ble mingi mpi bantu 276, disongidila bantu ya maswa, basoda, bantu ya boloko mpi mbala ya nkaka bantu ya nkaka yina vandaka kukwenda na Roma. Yo kele pwelele nde mutindu bo sobaka maswa ya nkaka, Polo kumaka ti bantu mingi ya kulonga nsangu ya mbote mpi ntembe kele ve nde yandi longaka bantu mingi.

⁸ Na nima, yo vandaka kulomba nde maswa kutelama na mbanza Kinide na sudi-westi ya Asie Mineure. Ntangu mipepe vandaka kunata maswa mbote, maswa vandaka kutambula kiteso ya kilumbu mosi sambu na kukuma kuna. Kansi Luka ke tuba nde “na nima ya kukwenda malembe-malembe bilumbu mingi, beto kumaka na Kinide na mpasi.” (Bis. 27:7a) Maswa tambulaka ve mbote sambu mipepe vandaka mbi. (Tala lupangu “ Mipepe ya Mbi ya Nzadi-Mungwa ya Mediterane.”) Yindula mpasi yina bantu ya vandaka na maswa waka ntangu mipepe ya ngolo mpi masa ya nzadi vandaka kunata maswa bisaka-saka.

9, 10. Inki bampasi bantu ya vandaka na maswa kutanaka ti yo pene-pene ya Kreta?

⁹ Ntangu bo lutaka Kinide, kapitene ya maswa vandaka kuzola nde bo landa kukwenda na westi kansi Luka yina vandaka pana ke tuba nde “mupepe pesaka beto ve nzila ya kukwenda na ntwala.” (Bis. 27:7b) Ntangu maswa bikaka lweka ya masa mpi kotaka kibeni na kati-kati ya masa, mupepe ya ngolo ya katukaka na nordi-westi nataka  yo na sudi, mbala ya nkaka na vitese ya ngolo. Kaka mutindu kisanga ya Shipre taninaka maswa, yina vandaka kunata Polo, na mipepe ya ngolo, na mbala yai mpi kisanga ya Kreta taninaka bo. Mambu kumaka mwa mbote ntangu maswa lutaka Salmone na esti ya Kreta. Sambu na nki? Sambu mupepe vandaka ve ngolo na kisika yai na sudi ya kisanga yai. Yindula mutindu ntima ya bantu na maswa bwaka na ntangu yina. Ata mpidina, bantu ya maswa vandaka kuzaba nde nsungi ya madidi (hiver) kumaka pene-pene mpi nde yo vandaka kigonsa na kutambula na maswa na nsungi yai. Bo vandaka ti bikuma mingi ya kudiyangisa.

¹⁰ Luka ke tuba mpi nde: “Beto lutaka pene-pene ya lweka ya masa [ya Kreta] na mpasi, mpi beto kumaka na kisika mosi ya bo ke bingaka Mabungu ya Mbote.” Ata kisanga ya Kreta taninaka bo na mipepe ya ngolo, yo vandaka ve pete na kutambwisa maswa. Kansi na nima, bo zwaka kisika ya mbote ya kukangisa maswa, mbala ya nkaka na mwa zelo na ntwala ya kukuma na kisika yina bamaswa ke lutaka sambu na kukwenda na nordi. Bantangu ikwa bo lutisaka pana? Luka ke tuba nde “ntangu mingi lutaka,” kansi mutindu ntangu mingi lutaka, kusala voyage na maswa vandaka kukuma diaka kigonsa mingi na ngonda septembre to octobre.​—Bis. 27:8, 9.

11. Inki ndongisila Polo pesaka bantu ya maswa kansi nki lukanu bo bakaka?

¹¹ Yo ke monana nde bantu ya nkaka yina vandaka kusala voyage ti Polo yulaka dibanza na yandi sambu yandi vandaka kusala ba voyage mingi na Nzadi-Mungwa ya Mediterane. Yandi songaka bo na kuvingila fioti pana sambu kana maswa kulanda kutambula, yo “ta nata mpasi mpi [bo] ta vidisa bima mingi,” mpi nkutu bantu lenda fwa. Kansi kapitene ya maswa mpi munkwa-maswa vandaka ti lukanu ya kulanda kusala voyage yina mbala ya nkaka sambu bo yindulaka nde bo ta zwa kisika mosi ya lutaninu. Yuliusi ti bantu mingi ndimaka ngindu yina ya kulanda kusala voyage sambu na kukwenda na Feniksi, dibungu mosi ya mwa ntama yina vandaka mbala ya nkaka nene mpi mbote sambu na kulutisa nsungi ya madidi kuna. Ntangu mupepe ya sudi yantikaka kubula malembe-malembe, bo yindulaka nde bo ta kuma mbote na kisika yina bo kanaka, yo yina bo landaka kusala voyage.​—Bis. 27:10-13.

12. Maswa kutanaka ti nki kigonsa na nima ya kukatuka na Kreta mpi bantu ya maswa salaka nki ntangu bo monaka kigonsa yina?

¹² “Mupepe mosi ya ngolo” ya nordi-esti vandaka kubula na maswa. Na ntangu mosi buna, maswa kumaka na kisika mosi ya lutaninu na nima ya “kisanga mosi ya fioti, zina na yo Koda” na bakilometre kiteso ya 65 ti Mabungu ya Mbote. Ata mpidina, maswa vandaka kaka na kigonsa sambu mupepe yina lendaka kuvutula yo na sudi, ebuna maswa lendaka kututana mpi kukangama na zelo pene-pene ya Afrika. Sambu mambu yai kukumina bo ve, bo matisaka na maswa bwatu yina maswa vandaka kubenda. Kansi bo matisaka yo na mpasi sambu mbala ya nkaka masa fulukaka na bwatu yango. Na nima, bo sadilaka bansinga to bashene sambu na kukangisa ngolo mabaya ya maswa. Diaka bo kitisaka bilele yina bo ke kangaka na maswa mpi bo salaka ngolo kibeni sambu maswa kukatuka na kisika yina ya  mupepe ya ngolo. Yindula boma yina bo waka! Maswa vandaka kaka na kigonsa “sambu mupepe ya ngolo vandaka kunikisa” bo. Na kilumbu ya tatu, bo losaka na masa bima ya vandaka na maswa, mbala ya nkaka sambu maswa kudinda ve.​—Bis. 27:14-19.

13. Luzingu ya bantu na maswa vandaka nki mutindu ntangu mupepe vandaka kubula ngolo?

¹³ Yo fwete vanda nde bantu waka boma ya ngolo. Kansi Polo ti banduku na yandi waka ve boma. Mfumu Yezu ndimisaka Polo nde yandi ta longa nsangu ya mbote na Roma mpi na nima wanzio ndimisaka Polo nde yandi ta longa na Roma. (Bis. 19:21; 23:11) Kansi, na voyage yina ya bamposo zole, mupepe vandaka kubula mpimpa ti ntangu. Mvula vandaka kunoka mingi, matuti vandaka ndombe, nsemo ya ntangu mpi ya bambwetete vandaka kumonana ve. Yo yina kapitene ya maswa vandaka kumona ve mbote mpi yandi vandaka kuzaba ve kisika maswa vandaka kukwenda. Ata muntu mosi ve na maswa waka nzala ya kudia. Nkutu mvula, madidi, kunikana ya maswa mpi boma salaka nde bantu kuwa ve nzala.

14, 15. (a) Sambu na nki Polo yibusaka bantu na maswa mambu yina yandi songaka bo ntete? (b) Inki dilongi beto lenda baka na nsangu ya kiese yina Polo zabisaka bantu na maswa?

¹⁴ Polo telamaka mpi yandi yibusaka bo ndongisila yina yandi pesaka bo. Kansi yandi zolaka kutuba ve nde ‘ngindu na yandi vandaka mbote mpi nde ya bantu ya nkaka vandaka mbi.’ Ata mpidina, bampasi yina bo kutanaka na yo monisaka nde yo zolaka kuvanda mbote kana bo landaka ngindu ya Polo. Yandi tubaka na nima nde: “Ntangu yai mono ke longisila beno na kuvanda kikesa, sambu ata muntu mosi ve ta fwa, kansi maswa mpamba ta fwa.” (Bis. 27:21, 22) Yo fwete vanda nde mambu yina Polo tubaka pesaka bo kikesa! Ntembe kele ve nde nsangu ya kiese yina Yehowa zabisaka Polo pesaka yandi mpi kiese mingi. Yo kele mfunu na kuvila ve nde Yehowa ke tudilaka konso muntu dikebi. Konso muntu kele mfunu na meso na yandi. Ntumwa Piere sonikaka nde: “Yehowa . . . ke zola ve nde ata muntu mosi kufwa, kansi yandi ke zola nde bantu yonso kubalula ntima.” (2 Pie. 3:9) Yo yina, beto fwete sala nswalu sambu na kuzabisa bantu mingi nsangu ya kiese ya Yehowa! Luzingu ya bantu, yina kele mfunu mingi na meso ya Yehowa, kele na kigonsa.

¹⁵ Ntembe kele ve nde Polo zabisaka bantu mingi yina vandaka na maswa “kivuvu ya lusilu yina Nzambi” salaka. (Bis. 26:6; Bakol. 1:5) Kansi, na ntangu yina bo bakisaka nde ntama ve maswa ta sala kisumbula, Polo zabisaka bo mambu yai ya sadisaka bo na kundima nde bo ta guluka: “Na mpimpa ya bubu, wanzio mosi kwisaka kutelama pene-pene na mono; yandi kele wanzio ya Nzambi yina kele Mfumu na mono . . . yandi tubaka nde: ‘Polo, kuwa boma ve. Nge fwete telama na ntwala ya Kaisali, mpi Nzambi ta gulusa bantu yonso yina kele ti nge na maswa.’” Na nima Polo songaka bo nde: “Yo yina beno vanda kikesa, sambu mono ke tula ntima na Nzambi nde yo ta salama mutindu wanzio tubilaka mono. Kansi beto ta kwenda kukangama na zelo na kisanga mosi.”​—Bis. 27:23-26.

16, 17. (a) Na nki dibaku Polo sambaka mpi nki bantu salaka na nima ya kuwa kisambu na yandi? (b) Inki mutindu mambu yina Polo tubaka lunganaka?

¹⁶ Na nima ya kusala voyage ya mpasi bamposo zole yina mupepe nataka maswa kisaka-saka na bakilometre kiteso ya 870, bantu ya maswa yindulaka nde ntama ve bo ta kuma na mukidi (ntoto ya kuyuma), mbala ya nkaka sambu bo waka makelele ya kitembo yina vandaka kubula na bantoto na lweka ya nzadi. Bo kitisaka balongo disongidila bibende ya ke tedimisaka maswa sambu bo twadisa yo na ndambu ya mukidi. Na ntangu yina, bantu ya maswa sosaka kubasika na maswa kansi basoda buyisaka bo. Polo zabisaka mfumu ya basoda mpi basoda nde: “Kana bantu yai kubikala ve na maswa, beno ta guluka ve.” Na ntangu yina ya maswa telamaka ngolo, Polo songaka bantu yonso na kudia, mpi yandi ndimisaka bo diaka nde bo ta guluka. Na nima, Polo “pesaka Nzambi matondo na meso na bo yonso.” (Bis. 27:31, 35) Mutindu Polo salaka kisambu yai ya kupesa Nzambi matondo, yandi bikilaka Luka, Aristarke mpi Bakristu yonso ya kieleka bubu yai mbandu  ya mbote. Keti bisambu ya nge ke salaka na meso ya bantu ke pesaka bo kikesa mpi ke lembikaka bo?

¹⁷ Na nima ya kuwa kisambu ya Polo, “bo yonso bakaka kikesa mpi yantikaka kudia.” (Bis. 27:36) Bo losaka ble yina vandaka na maswa na masa sambu na kukatula kilo ya nkaka sambu maswa kutambula mbote na ntangu yina bo kumaka pene-pene ya zelo na lweka ya nzadi. Ntangu suka tanaka, bantu ya maswa katulaka bibende ya nene yina bo kitisaka na masa sambu na kutelemisa maswa. Bo kangulaka mpi bansinga yina bo kangaka na bankayi ya maswa. Bo tombulaka diaka lele ya ntwala ya maswa sambu mupepe kunata maswa na zelo na lweka ya nzadi. Kansi ntwala ya maswa tutanaka, mbala ya nkaka na zelo to na poto-poto, ebuna nima ya maswa yantikaka kupasuka bitini-bitini ntangu kitembo vandaka kubula yo ngolo. Basoda ya nkaka zolaka kufwa bantu ya boloko sambu ata muntu mosi ve ya boloko kutina. Kansi Yuliusi buyisaka bo. Yandi songaka bantu yonso na kukasa to kudilosa na ntoto ya kuyuma. Mambu yina Polo tubaka lunganaka, bantu yonso 276 gulukaka. “Bo nataka bo yonso na lutaninu na mukidi.” Kansi yo vandaka na nki kisika?​—Bis. 27:44.

18-20. Inki mutindu bantu ya kisanga ya Malta monisaka “ntima ya mbote na mutindu ya kuyituka” mpi nki kima ya kuyituka Nzambi salaka na nzila ya Polo?

¹⁸ Bantu yai ya gulukaka kumaka na kisanga ya Malta na sudi ya kisanga Sisilia. (Tala lupangu “ Kisanga ya Malta Kele na Wapi?”) Ata bantu ya kisanga ya Malta vandaka kutuba ndinga ya nkaka, bo monisilaka bo “ntima ya mbote na mutindu ya kuyituka.” (Bis. 28:2) Bilele ya bantu yai ya gulukaka na maswa polaka na masa mpi bo vandaka kutekita na madidi, yo yina bantu ya kisanga yai tudilaka bo tiya. Bo yotilaka tiya yina sambu madidi vandaka ngolo mpi mvula vandaka kunoka. Na nima, kima mosi ya kuyituka salamaka.

¹⁹ Polo vandaka mpi ti mpusa ya kusadisa bo. Yo yina, yandi lokutaka bankuni mpi tulaka yo na tiya. Kiwuta basikaka na bankuni yina mpi yo  kangamaka ngolo na diboko na yandi. Bantu ya kisanga ya Malta yindulaka nde yo vandaka ndola yina banzambi pesaka yandi. a

²⁰ Bantu ya kisanga ya Malta vandaka kuvingila nde “diboko [ya Polo] kuvimba.” Mukanda mosi ke tuba nde ngogo ya Biblia ke sadila awa na ndinga ya kisina kele “ngogo ya minganga.“ Yo ke yitukisa ve mutindu ngogo yango kwisaka nswalu na mabanza ya “Luka, munganga ya beto ke zolaka mingi.” (Bis. 28:6; Bakol. 4:14) Polo nikisaka diboko, nioka yina bwaka kansi yo salaka yandi ve ata kima.

21. (a) Pesa bambandu ya ke monisa nde Luka tubilaka mambu kaka mutindu yo vandaka? (b) Inki mambu ya kuyituka Polo salaka mpi yo pusaka bantu ya Malta na kusala nki?

²¹ Publiusi, mvwama mosi yina vandaka ti kitini ya ntoto na Malta, vandaka kuzinga pana. Mbala ya nkaka bantu ya Roma tulaka yandi mfumu na Malta. Luka ke binga yandi ‘muntu ya lukumu ya kisanga yina,’ yo kele mpenza mutindu bo vandaka kubinga yandi sambu bo me katuka kumona titre ya mutindu yina ya kusonika na bisika zole na kisanga yina. Yandi yambaka Polo ti banduku na yandi mbote bilumbu tatu. Kansi papa ya Publiusi belaka. Awa diaka, Luka ke binga maladi yai kaka mutindu minganga ke bingaka yo kibeni. Yandi ke tuba nde tata ya Publiusi “vandaka ya kulala na mbeto sambu yandi vandaka na fievre mpi pulu-pulu ya menga.” Polo sambaka mpi tulaka muntu yango maboko mpi yandi belukaka. Mambu yai yitukisaka mingi bantu ya Malta, yo yina bo nataka bambefo ya nkaka sambu bo beluka mpi bo natilaka Polo ti banduku na yandi bakado mingi.​—Bis. 28:7-10.

22. (a) Inki mambu ya mbote longi mosi ya nene tubaka sambu na disolo ya voyage ya Roma yina Luka sonikaka? (b) Inki beto ta tubila na kapu ya ke landa?

²² Disolo ya kitini yai ya voyage ya Polo, ya beto me katuka kutubila me tubila mambu kaka mutindu yo salamaka mpi me pesa bansangu ya kieleka. Longi mosi ya nene tubaka nde: “Disolo ya Luka . . . kele na kati ya masolo ya Biblia ya me tendulaka mambu pwelele. Luka me tendula mbote kibeni mutindu bantu vandaka kusala ba voyage na maswa na bilumbu yina mpi yandi me tubila luzingu yina bantu vandaka na yo na esti ya Nzadi-Mungwa ya Mediterane kaka mutindu yo vandaka.” Yo fwete vanda nde ntangu bo vandaka kutambula ti Polo, yandi vandaka kusonika bansangu na mukanda mosi, ebuna ntangu yandi vandaka kusonika mukanda ya Bisalu, yandi vandaka kubaka bansangu na mukanda yango. Kana mpidina, na kitini ya voyage yina landaka, yandi zwaka diaka bansangu mingi ya kusonika na mukanda yina. Inki mambu ta kumina Polo na Roma? Kapu ya me landa ta tubila yo.