1, 2. Sambu na nki bampasi yina bantu ke pesa Polo na Yeruzalemi ke yitukisa yandi ve?

 POLO me guluka na maboko ya kimvuka mosi ya bantu ya kele na makasi na Yeruzalemi mpi bo me tula yandi diaka na boloko. Bampasi yina bantu ke pesa ntumwa yai ya kikesa awa na Yeruzalemi ke yitukisa yandi ve sambu mpeve santu songaka yandi nde “boloko mpi bampasi” ke vingila yandi na mbanza yai. (Bis. 20:22, 23) Ata Polo ke zaba mpenza ve mambu yina ta kumina yandi, yandi ke zaba nde yandi ta landa kuniokwama sambu na zina ya Yezu.​—Bis. 9:16.

² Nkutu baprofete ya Nzambi songaka Polo nde bo ta kanga yandi bansinga mpi bo ta pesa yandi “na maboko ya bantu ya makanda.” (Bis. 21:4, 10, 11) Ntama mingi ve, kimvuka mosi ya Bayuda sosaka kufwa Polo mpi ntangu fioti na nima, yo monanaka nde bantu ya Sanedreni yina kabwanaka sambu na mambu yina Polo tubaka “ta zenga Polo bitini-bitini.” Sesepi yai, Polo kele na boloko mpi basoda ya Roma ke kengila yandi mpi bo fwete sambisa yandi diaka na mambu ya nkaka ya bo me fundila yandi. (Bis. 21:31; 23:10) Ya kieleka, ntumwa Polo kele mpenza na mfunu ya kikesa!

3. Na wapi beto ke bakaka kikesa ya kulanda kulonga nsangu ya mbote?

³ Na bilumbu yai ya nsuka, beto ke zabaka nde “bantu yonso yina ke zola kuzinga na kukangama na Nzambi na bumosi ti Kristu Yezu, bo ta monisa bo mpi mpasi.” (2 Tim. 3:12) Mbala mingi, beto mpi ke vandaka na mfunu ya kikesa sambu na kulanda kulonga nsangu ya mbote. Beto ke sepelaka mingi mutindu “mpika ya kwikama mpi ya mayele” ke pesaka beto kikesa na ntangu ya me fwana na nzila ya mikanda, ya bavideo mpi ya balukutakanu! (Mat. 24:45) Yehowa ke sila beto nde bambeni ta kuka ve kufwa bansadi na yandi yonso mpi nde bo ta kuka ve kukanga kisalu ya kulonga nzila. (Yez. 54:17; Yer. 1:19) Ebuna, nki kuminaka ntumwa Polo? Keti yandi ta baka kikesa ya kulanda kulonga mbote-mbote nsangu ya mbote ata bantu ke telemina yandi? Kana ee, nki kikesa yandi bakaka mpi nki yandi salaka?

4, 5. Inki kikesa Polo bakaka mpi sambu na nki yo vandaka na ntangu ya mbote?

⁴ Na nima ya kuguluka na maboko ya bantu ya Sanedreni, ntumwa Polo bakaka kikesa mingi na mpimpa yina landaka. Biblia ke tuba nde: ‘Mfumu telamaka pene-pene na yandi mpi tubaka nde: “Vanda kikesa! Sambu, mutindu nge me longa mbote-mbote nsangu ya mbote sambu na mono na Yeruzalemi, mutindu yina mpi nge fwete longa nsangu ya mbote na Roma.”’ (Bis. 23:11) Mambu ya Yezu tubaka pesaka Polo kikesa mpi ndimisaka yandi nde bo ta yambula yandi. Polo zabaka nde yandi ta guluka, ta kwenda na Roma mpi kuna yandi ta longa nsangu ya mbote ya Yezu.

⁵ Polo bakaka kikesa na ntangu yina yandi vandaka na mpasi. Na kilumbu yina landaka, Bayuda kuluta 40 ‘salaka komplo mpi bo tubaka nde bo ta dia ve mpi bo ta nwa ve kana bo me fwa ntete ve Polo.’ ‘Komplo mpi mambu yina bo tubaka’ monisaka lukanu ya ngolo yina Bayuda vandaka ti yo ya kufwa ntumwa Polo. Sambu na bo kana komplo ya kufwa Polo me simba ve, yo ta vanda bonso nde muntu me singa bo to kima mosi ya mbi me kumina bo. (Bis. 23:12-15) Bayuda yina wakanaka sambu na kulomba nde bo nata Polo na Sanedreni bonso nde bo ke zola kutadila diaka mambu na yandi mbote-mbote mpi bamfumu ya banganga-nzambi ti bankuluntu ndimaka mambu yina. Kansi bantu yina vandaka kusosa kufwa Polo zolaka kubasikila yandi na nzila mpi kufwa yandi.

6. Inki mpila komplo ya kufwa Polo zabanaka mpi nki mutindu baleke bubu yai lenda landa mbandu ya mwana-mpangi ya Polo?

⁶ Kansi mwana-mpangi ya Polo waka mambu yina bo kanaka kusala Polo mpi yandi songaka yo Polo. Ebuna Polo songaka leke yai ya bakala na kusonga yo Klode Liziasi, komanda ya basoda ya Roma. (Bis. 23:16-22) Ya kieleka, bonso mwana-mpangi yai ya Polo ya beto me zaba ve zina na yandi, Yehowa ke zolaka baleke yina ke salaka ngolo mpi ke tulaka na kikesa yonso mambote ya bansadi na yandi mpi ya Kimfumu na yandi na kisika ya ntete.

7, 8. Inki Klode Liziasi salaka sambu na kutanina Polo?

⁷ Kaka ntangu Klode Liziasi, yina vandaka kutwadisa basoda 1 000, waka komplo yina Bayuda salaka sambu na kufwa Polo, yandi lombaka nde bo baka basoda 470 yina ke tambulaka na makulu, yina ke nwanaka ti makonga mpi yina ke tambusaka bampunda sambu na kufidisa Polo na mpimpa mpi kutanina yandi na nzila banda na Yeruzalemi tii na Sezarea. Klode Liziasi songaka basoda na yandi nde kana bo me kuma na Sezarea, bo fwete nata Polo na Guvernere Feliksi. a Ata  Bayuda vandaka mingi na Sezarea, ntu-mbanza ya Yudea yina bantu ya Roma vandaka kuyala, bantu yina vandaka ve Bayuda vandaka mingi kuluta. Mambu vandaka kusalama kibeni na ndonga na Sezarea kuluta na Yeruzalemi sambu na Yeruzalemi, bantu vandaka kuvweza mabundu ya nkaka mpi kubasisa mubulu. Babiro ya nene ya basoda ya Roma vandaka mpi na Sezarea.

⁸ Mutindu nsiku ya bantu ya Roma vandaka kutuba, Liziasi sonikilaka Feliksi mukanda yina yandi tendudilaka yandi mambu na bunkufi. Liziasi sonikaka nde ntangu yandi waka nde Polo kele ti banswa ya bantu ya Roma mpi nde Bayuda “zolaka kufwa [Polo],” yandi gulusaka Polo. Liziasi tubaka nde yandi monaka ve kima mosi ya mbi ya Polo salaka yina ‘lombaka nde bo fwa yandi to bo tula yandi na boloko.’ Kansi Liziasi tindaka Polo na Feliksi sambu bo zabisaka yandi nde Bayuda zolaka kufwa Polo mpi sambu Bayuda ya fundaka Polo kukwenda kufunda yandi na Feliksi sambu Feliksi kuzenga mambu yango.​—Bis. 23:25-30.

9. (a) Na nki mutindu Liziasi zitisaka ve banswa ya bantu ya Roma yina Polo vandaka na yo? (b) Sambu na nki beto lenda sadila banswa yina insi mosi me pesaka beto?

⁹ Keti mambu yonso ya Liziasi sonikaka vandaka ya kieleka? Ve, yonso vandaka ve ya kieleka. Yo ke monana nde Liziasi sosaka kudimonisa muntu ya mbote kibeni na meso ya guvernere. Kima ya pusaka yandi na kukwisa kugulusa Polo vandaka mpenza ve banswa ya bantu ya Roma yina Polo vandaka na yo. Diaka, Liziasi sonikaka ve nde yandi songaka basoda nde bo ‘kanga Polo bashene zole’ mpi nde na nima yandi tubaka nde bo “bula [Polo] fimbu sambu na [kupusa yandi na kutuba]” mambu ya yandi salaka. (Bis. 21:30-34; 22:24-29) Na mutindu yina, Liziasi zitisaka ve banswa ya bantu ya Roma yina Polo vandaka na yo. Bubu yai mpi, Satana ke sadilaka bantu ya ke kangamaka ngolo na mabundu na bo sambu na kuniokula bansadi ya Nzambi mpi bantangu ya nkaka, bo ke zitisaka ve banswa na beto ya kusambila Nzambi. Kansi mbala mingi bonso Polo, sambu na kuditanina, bansadi ya Nzambi lenda sadila banswa yina insi mosi me pesaka bo.

10. Bo fundaka Polo sambu na nki mambu ya nene?

¹⁰ Na Sezarea, bo vandaka ‘kukengila Polo na nzo ya Erode’ ntangu bo vandaka kukinga nde bantu ya Yeruzalemi yina fundaka yandi kukwisa. (Bis. 23:35) Bilumbu tanu na nima, Nganga-Nzambi ya Nene Ananiasi kwisaka ti bankuluntu ya nkaka mpi Tertulusi yina vandaka avoka. Tertulusi yantikaka ntete kusikisa Feliksi sambu na mambu yina Feliksi vandaka kusala sambu na Bayuda, mbala ya nkaka  sambu na kuleba Feliksi mpi sambu Feliksi kusepela ti yandi. b Na nima, Tertulusi fundaka Polo nde yandi “kele muntu ya ke kotisaka mubulu, yandi ke pusa Bayuda yonso na ntoto ya mvimba na kukolama, mpi yandi kele ntwadisi ya ka-dibundu mosi ya bantu ya Nazareti. Yandi mekaka mpi na kuvweza tempelo, yo yina beto kangaka yandi.” Bayuda ya nkaka mpi “vukanaka na kufunda Polo, bo tubaka nde mambu yina kele ya kieleka.” (Bis. 24:5, 6, 9) Kana bo me funda muntu nde yandi ke pusa bantu na kukolama, ke twadisa ka-dibundu mosi ya kigonsa mpi ke vweza tempelo, yo vandaka mambu ya nene ya kubaka ve na nsaka sambu bo lendaka kuzengila muntu yango ndola ya lufwa.

11, 12. Inki mutindu Polo monisaka nde mambu ya bo fundilaka yandi vandaka ya luvunu?

¹¹ Na nima, bo pesaka Polo nswa ya kutuba. Polo yantikaka nde: “Mono kele na kiese ya kusamba.” Yandi buyaka na ntima ya mvimba mambu yonso yina bo fundilaka yandi. Ntumwa Polo vwezaka ve tempelo mpi yandi pusaka ve bantu na kukolama. Polo tubaka mpi nde yandi katukaka na Yeruzalemi banda “bamvula mingi” mpi kwisaka kunata “makabu ya mawa” sambu na Bakristu yina kumaka bansukami, mbala ya nkaka sambu na nzala mpi bampasi yina bantu vandaka kupesa bo. Yandi bendaka dikebi na bo nde na ntwala nde yandi kota na tempelo, yandi “kudikumisaka bunkete mutindu nsiku ke lombaka” mpi nde yandi salaka ngolo sambu na “[kuvanda] ti kansansa ya mbote na meso ya Nzambi mpi ya bantu.”​—Bis. 24:10-13, 16-18.

¹² Polo ndimaka nde yandi vandaka kusadila Nzambi ya ba-nkaka na yandi kisalu ya santu “na kuwakana ti . . . lusambu yina bo ke binga ka-dibundu.” Kansi yandi songaka bo mpi pwelele nde yandi “ke ndimaka mambu yonso yina kele na Nsiku mpi yina bo me sonikaka na mikanda ya [Baprofete].” Diaka bonso bantu yina fundaka yandi, Polo vandaka mpi kukwikila nde “bantu ya lunungu ti bantu ya kukonda lunungu ta futumuka.” Na nima, Polo lombaka bantu yina fundaka yandi na kumonisa mbi yina yandi salaka. Yandi songaka guvernere nde: “Bika bantu yai ya kele awa, bo tuba bo mosi nki mambu ya mbi bo monaka ntangu mono telamaka na ntwala ya Sanedreni, katula kaka diambu mosi yai ya mono salaka, ntangu mono telamaka na kati na bo mono tubaka na ndinga ya ngolo nde: ‘Bo ke sambisa mono bubu yai  na ntwala na beno sambu na lufutumuku ya bafwa!’”​—Bis. 24:14, 15, 20, 21.

13-15. Sambu na nki beto fwete landa mbandu ya mbote ya Polo ntangu beto ke longa bamfumu?

¹³ Polo me bikilaka beto mbandu ya mbote yina beto fwete landa kana bo me funda beto na bamfumu ya leta sambu na lusambu na beto mpi kana bo me kusila beto nde beto ke pusaka bantu na kunata mubulu, na kukolama to nde beto kele bantu ya ‘ka-dibundu mosi ya kigonsa.’ Polo lebaka ve guvernere sambu guvernere kusepela ti yandi mutindu Tertulusi salaka. Polo waka ve boma mpi yandi tubaka na luzitu. Yandi tubaka mambu pwelele, na luzitu mpi na masonga yonso. Polo tubaka nde ‘Bayuda ya provense ya Azia’ yina fundaka yandi nde yandi ke vweza tempelo, vandaka ve pana mpi nde na kutadila nsiku, yo lombaka nde yandi samba ti bo mpi yandi wa na munoko na bo mosi mambu yina bo fundilaka yandi.​—Bis. 24:18, 19.

¹⁴ Mambu ya ke benda dikebi kele nde, Polo waka ve boma ya kutubila mambu yina yandi vandaka kukwikila. Na kikesa yonso, ntumwa Polo tubilaka diaka kivuvu na yandi ya lufutumuku yina basisaka mavwanga ntangu yandi tubilaka yo na ntwala ya Sanedreni. (Bis. 23:6-10) Ntangu bo vandaka kusambisa Polo, yandi bendaka dikebi na bo na kivuvu ya lufutumuku. Sambu na nki? Sambu Polo vandaka kulonga nsangu ya mbote ya Yezu mpi lufutumuku na yandi, yina bambeni  na yandi vandaka ve kundima. (Bis. 26:6-8, 22, 23) Ya kieleka, bo vandaka kusambisa Polo sambu yandi vandaka kukwikila na lufutumuku mingi-mingi na lufutumuku ya Yezu.

¹⁵ Bonso Polo, beto lenda longa nsangu ya mbote ti kikesa mpi kubaka diaka kikesa mingi na mambu yai ya Yezu songaka balongoki na yandi: “Bantu yonso ta menga beno sambu na zina na mono. Kansi muntu yina ta kanga ntima tii na nsuka ta guluka.” Keti beto fwete kudiyangisa sambu na mambu yina beto ta tuba? Ve, sambu Yezu ke ndimisa beto nde: “Ntangu bo ke nata beno sambu na kupesa beno na maboko na bo, beno kudiyangisa ve na ntwala sambu na mambu yina beno ta tuba; kansi konso diambu ya bo ta pesa beno na ngunga yina, beno tuba yo, sambu beno ve bantu ke tuba, kansi mpeve santu.”​—Mar. 13:9-13.

16, 17. (a) Inki mambu Feliksi tubaka mpi salaka ntangu yandi vandaka kusambisa Polo? (b) Mbala ya nkaka sambu na nki Feliksi waka boma, kansi sambu na nki yandi landaka kusolula ti Polo?

¹⁶ Yai kele ve mbala ya ntete yina Guvernere Feliksi ke widikila mambu yina Bakristu ke kwikilaka na yo. Biblia ke tuba nde: “Sambu Feliksi zabaka mbote-mbote mambu ya ke tadila Nzila yai [mutindu bantu vandaka kubinga dibundu ya Bakristu ya ntete], yandi yantikaka kuzabisa bo na kukwisa kuvutuka kilumbu ya nkaka mpi yandi tubaka nde: ‘Mono ta zenga mambu na beno ntangu Liziasi komanda ya basoda ta kwisa.’ Mpi yandi songaka komanda nde bo bika Polo na boloko kansi bo pesa yandi mwa kimpwanza, mpi nde bo pesa banduku na yandi nzila ya kulungisa banzala na yandi.”​—Bis. 24:22, 23.

¹⁷ Mwa bilumbu na nima, Feliksi ti nkento na yandi Drusiye yina vandaka Muyuda, tindaka muntu na kubinga Polo mpi “yandi waka mambu yina Polo vandaka kutuba sambu na lukwikilu na Kristu Yezu.” (Bis. 24:24) Kansi, ntangu Polo tubilaka “lunungu, kudiyala, mpi kusambisa yina ta kwisa, Feliksi waka boma,” mbala ya nkaka yo yangisaka kansansa na yandi sambu na mambu ya mbi yina yandi vandaka kusala. Yo yina yandi songaka Polo nde: “Nge lenda kwenda ntangu yai, kansi kana mono mona ntangu, mono ta binga nge diaka.” Na nima, Feliksi solulaka mbala mingi ti Polo sambu yandi yindulaka nde Polo lenda pesa yandi mbongo kansi ve sambu na kulonguka Ndinga ya Nzambi.​—Bis. 24:25, 26.

18. Sambu na nki Polo tubilaka “lunungu, kudiyala, mpi kusambisa yina ta kwisa,” na ntwala ya Feliksi ti nkento na yandi?

¹⁸ Sambu na nki Polo tubilaka “lunungu, kudiyala, mpi kusambisa yina ta kwisa,” na ntwala ya Feliksi ti nkento na yandi? Yibuka nde, bo sosaka mpi kuzaba mambu ya muntu fwete sala sambu na kukuma  ‘kukwila na Kristu Yezu.’ Polo zabaka mambu ya nsoni, ya nku mpi ya mbi yina Feliksi ti nkento na yandi vandaka kusala, yo yina yandi monisaka bo pwelele mambu yina Nzambi ke lombaka bantu yonso na kusala sambu bo kuma balongoki ya Kristu. Mambu yina Polo songaka bo monisaka nde luzingu na bo ya mbi vandaka ve kuwakana ti bansiku ya Nzambi. Ntembe kele ve nde yo sadisaka bo mpi na kubakisa nde Nzambi ta sambisa bantu yonso sambu na mambu yina bo ke yindulaka, ke tubaka mpi ke salaka mpi nde mutindu Nzambi ta sambisa bo, kele mfunu mingi kuluta lukanu yina Feliksi ta bakila Polo. Yo ke yitukisa ve na kumona nde Feliksi “waka boma”!

19, 20. (a) Inki beto fwete sala kana bantu ya beto ke longa ke monisa bonso nde bo ke sepela ti malongi ya Biblia kansi bo ke zola ve kuyambula mambu ya mbi? (b) Inki mutindu beto me zaba nde Feliksi vandaka mpenza ve kuzola Polo?

¹⁹ Ntangu beto ke longa, beto lenda kutana mpi ti bantu ya kele bonso Feliksi. Na luyantiku, bo lenda monisa bonso nde bo ke sepela ti malongi ya Biblia kansi na kutuba ya masonga bo ke zola ve kuyambula mambu ya mbi. Beto fwete vanda mayele ntangu beto ke sosa kusadisa bantu ya mutindu yai. Kansi bonso Polo, beto fwete zabisa bo na luzitu bansiku ya Nzambi. Mbala ya nkaka, malongi ya Biblia lenda simba bantima na bo. Kansi kana beto me bakisa nde bo ke zola ve kuyambula mambu na bo ya mbi, beto ta yambula bo mpi ta sosa bantu yina kele mpenza ti mfunu ya kuzaba Nzambi.

²⁰ Biblia ke tubila mambu yina ke sadisa beto na kubakisa bangindu ya Feliksi. Biblia ke tuba nde: “Ntangu bamvula zole lutaka, Porsiusi Festusi yingaka Feliksi; mpi sambu Feliksi vandaka kupesa Bayuda kiese, yandi bikisaka Polo na boloko.” (Bis. 24:27) Feliksi vandaka mpenza ve kuzola Polo. Feliksi zabaka nde Bakristu vandaka ve kutelemina bamfumu ya luyalu to kupusa bantu na kusala mpidina. (Bis. 19:23) Yandi zabaka mpi nde Polo fwaka ve ata nsiku mosi ya bantu ya Roma. Ata mpidina, Feliksi bikaka Polo na boloko kaka sambu na “kupesa Bayuda kiese.”

21. Inki kuminaka Polo ntangu Porsiusi Festusi kumaka guvernere mpi mbala ya nkaka nki sadisaka yandi na kulanda kuvanda ngolo?

²¹ Mutindu verse ya nsuka ya Bisalu kapu 24 me monisa yo, Polo vandaka kaka na boloko ntangu Porsiusi Festusi kumaka guvernere na kisika ya Feliksi. Banda na ntangu yina, bamfumu ya mutindu na mutindu kumaka kusambisa Polo. Ya kieleka, bo nataka ntumwa yai ya kikesa “na ntwala ya bantotila mpi ya baguvernere.” (Luka 21:12) Mutindu beto monaka yo, yandi longaka nsangu ya mbote na ntotila ya nene yina vandaka kuyala na ntangu yina. Na bantangu yai yonso ya mpasi, Polo vandaka kaka ti lukwikilu ya ngolo. Ntembe kele ve nde Polo landaka kuvanda ngolo sambu Yezu songaka yandi nde: “Vanda kikesa!”