1-3. (a) Sambu na nki bo nataka bantumwa na Sanedreni mpi nki ngiufula ya mfunu yo ke basisa? (b) Sambu na nki yo kele mbote nde beto yindula lukanu yina bantumwa bakaka?

 BAZUZI ya Sanedreni me wa makasi ya ngolo! Bo me nata bantumwa ya Yezu na ntwala ya tribinale yai ya nene sambu na kusambisa bo. Sambu na nki bo ke sambisa bantumwa? Yozefi Kaifa, nganga-nzambi ya nene mpi mfumu ya Sanedreni, ke songa bo ti makasi nde: “Beto pesaka beno nsiku ya ngolo nde beno landa ve kulonga na zina yai.” Mfumu Kaifa kele na makasi ya ngolo mpi yandi ke zola nkutu ve kutanga zina ya Yezu. Ata mpidina, yandi me yika nde: “Beno me fulusa Yeruzalemi ti malongi na beno, mpi beno kele ti lukanu ya kutula menga ya muntu yai na zulu na beto.” (Bis. 5:28) Bo ke zola mpenza nde balongoki ya Yezu kuyambula kulonga nsangu ya mbote, kana ve bo ta pesa bo ndola.

² Inki bantumwa ta sala? Yezu muntu pesaka bo kisalu ya kulonga mpi kiyeka ya Yezu katukaka na Nzambi. (Mat. 28:18-20) Keti bantumwa ta wa boma ya bantu mpi ta bika kulonga? To bo ta vanda kikesa mpi ta landa kulonga? Ngiufula ya mfunu yo yai: Keti bo ta lemfukila Nzambi to bantu? Ntumwa Piere tubaka kukonda boma na zina ya bantumwa yonso. Yandi tubaka mambu pwelele mpi ti kikesa.

³ Mambu yina bantumwa me tuba na ntwala ya Sanedreni, yina ke sosa kupesa bo ndola, ke benda mpenza dikebi ya Bakristu ya kieleka. Nzambi me pesaka beto mpi kisalu ya kulonga nsangu ya mbote. Bantu lenda telemina beto ntangu beto ke sala kisalu yango. (Mat. 10:22) Bambeni lenda sosa kukanga beto nzila to nkutu kubuyisa kisalu yango. Inki beto ta sala? Yo ta vanda mbote nde beto yindula lukanu yina bantumwa bakaka mpi mambu yina salaka nde bo nata bo na Sanedreni. a

4, 5. Sambu na nki Kaifa mpi Basaduse “kumaka na kimpala mingi”?

⁴ Simba nde ntangu bo buyisaka Piere ti Yoane na mbala ya ntete na kulonga, Piere ti Yoane tubaka nde: “Beto lenda bika ve kutubila mambu  yina beto monaka mpi beto waka.” (Bis. 4:20) Ntangu Piere ti Yoane basikaka na Sanedreni, bo ti bantumwa ya nkaka landaka kulonga na tempelo. Bantumwa vandaka kusala mambu ya kuyituka mpenza, mu mbandu kubelula maladi mpi kubasisa bantu bademo. Bo vandaka kusala mambu yai na “Ndonga ya Makunzi ya Salomo” na ndambu ya esti ya tempelo, kisika yina Bayuda mingi vandaka kuvukana. Yo ke monana nkutu nde ata kizuzi ya Piere vandaka kubelula bantu! Bantu mingi yina belukaka ndimaka nsangu ya mbote. Yo yina, “bantu yina vandaka kukwikila na Mfumu vandaka kaka kukuma mingi, babakala mingi mpi bankento mingi.”​—Bis. 5:12-15.

⁵ Kaifa mpi kadibundu ya Basaduse, kisika Kaifa vandaka kusambila, “kumaka na kimpala mingi” mpi bo tulaka bantumwa na boloko. (Bis. 5:17, 18) Sambu na nki Basaduse waka makasi? Sambu bantumwa vandaka kulonga nde Yezu futumukaka kansi Basaduse vandaka kukwikila ve na lufutumuku. Bantumwa vandaka kulonga nde bantu ta guluka kaka kana bo ke kwikila na Yezu kansi Basaduse vandaka kuwa boma nde bantu ya Roma ta niokula bo diaka kana Bayuda ke kwikila nde Yezu kele Mfumu na bo. (Yoa. 11:48) Yo yina, Basaduse bakaka lukanu ya kubuyisa bantumwa na kulonga!

6. Bubu yai, banani kele bantu ya ntete yina ke pusaka bantu na kuniokula bansadi ya Yehowa mpi sambu na nki yo fwete yitukisa beto ve?

⁶ Bubu yai mpi bamfumu ya mabundu kele bantu ya ntete yina ke pusaka bantu na kutelemina bansadi ya Yehowa. Mbala mingi bamfumu ya mabundu ke sadilaka kiyeka na bo sambu na kupusa bamfumu ya leta mpi bimvuka ya ke pesaka bansangu na kubuyisa kisalu na beto. Keti yo fwete yitukisa beto? Ve. Nsangu ya beto ke longaka ke sadisaka bantu na kubakisa nde mambu yina mabundu ke longaka kele ya luvunu. Yo yina ntangu bantu ya ntima-masonga ke ndimaka malongi ya kieleka ya Biblia, bo ke katukaka na kimpika ya malongi mpi ya mambu ya luvunu. (Yoa. 8:32) Mbala mingi, yo ke salaka nde bamfumu ya mabundu kuwila beto kimpala mingi mpi kumenga beto.

7, 8. Mbala ya nkaka mambu yina wanzio songaka bantumwa pusaka bo na kusala nki mpi nki ngiufula beto fwete kudiyula?

⁷ Ntangu bantumwa vandaka kuvingila na boloko nde bo sambisa bo, mbala ya nkaka bo vandaka kuyindula nde bambeni na bo ta fwa bo. (Mat. 24:9) Kansi na mpimpa, mambu ya kuyituka salamaka, “wanzio ya Yehowa kangulaka [baporte] ya boloko.” b (Bis. 5:19) Wanzio songaka bo nde: ‘Beno telama na tempelo mpi beno landa kulonga.’ (Bis. 5:20) Ntembe kele ve nde, mambu yina wanzio tubaka ndimisaka bantumwa nde bo vandaka kusala mambu ya mbote. Yo fwete vanda nde mambu yina wanzio  tubaka pesaka bo mpi kikesa ya kubikala kaka ngolo na mambu yonso yina bo lenda kutana ti yo. Sambu bantumwa vandaka ti lukwikilu ya ngolo mpi kikesa, bo “kotaka na tempelo na suka-suka mpi bo yantikaka kulonga.”​—Bis. 5:21.

⁸ Konso muntu na kati na beto fwete kudiyula nde: ‘Keti mono ta monisa lukwikilu mpi kikesa ya me fwana sambu na kulanda kulonga ntangu mono ke kutana ti bampasi bonso yai?’ Beto ke bakaka kikesa ntangu beto ke bakisaka nde bawanzio ke sadisaka beto mpi ke twadisaka beto ntangu beto ke salaka kisalu yai ya mfunu ya “[kulonga mbote-mbote nsangu ya mbote] sambu na Kimfumu ya Nzambi.”​—Bis. 28:23; Kus. 14:6, 7.

9-11. Inki bantumwa salaka ntangu bantu ya Sanedreni songaka bo na kuyambula kulonga mpi nki mbandu ya mbote bo me bikilaka Bakristu ya kieleka?

⁹ Kaifa ti bazuzi ya nkaka ya Sanedreni vandaka ya kuyilama sambu na kusambisa bantumwa. Sambu bo zabaka ve mambu yina salamaka na boloko, bo tindaka basoda na kunata bantumwa yina bo tulaka na boloko. Yindula mutindu basoda yitukaka ntangu bo monaka ve bantumwa na boloko ata boloko vandaka ya kukanga mpi “basoda vandaka ya kutelama na [baporte]” sambu na kutanina yo mbote. (Bis. 5:23) Bantu zabisaka nswalu kapitene ya tempelo nde bantumwa vutukaka diaka na tempelo sambu na kulonga mambu ya Yezu Kristu ata bo katukaka kutula bo na boloko sambu na yo! Kapitene ti basoda na yandi kwendaka nswalu na tempelo, bo kangaka bantumwa mpi bo nataka bo na Sanedreni.

¹⁰ Mutindu beto monaka yo na luyantiku ya kapu yai, bamfumu ya mabundu yina vandaka na makasi songaka bantumwa pwelele na kuyambula kulonga. Inki bantumwa salaka? Piere tubaka ti kikesa  mpenza na zina ya bantumwa yonso nde: “Beto fwete lemfukila Nzambi [sambu yandi kele] mfumu na kisika ya kulemfukila bantu.” (Bis. 5:29) Bantumwa me bikilaka Bakristu yonso ya kieleka mbandu ya mbote. Kana bamfumu me buyisa beto na kusala mambu yina Nzambi ke lombaka beto to kana bo lomba beto na kusala mambu yina Nzambi ke zolaka ve, beto ke lemfukilaka bo ve. Yo yina na bilumbu na beto, kana “bamfumu ya nene” me buyisa kisalu na beto, beto ke bikaka ve kisalu yai ya kulonga ya Nzambi me pesaka beto. (Bar. 13:1) Kansi beto ke landaka kulonga mbote-mbote nsangu ya Kimfumu ya Nzambi na kinsweki.

¹¹ Ya kieleka, mvutu yina bantumwa pesaka na kikesa yonso pesaka diaka bazuzi makasi mingi. Bazuzi vandaka ti lukanu ya “kufwa” bantumwa. (Bis. 5:33) Yo monanaka pwelele nde bo ke fwa bantu yai ya vandaka kulonga ti kikesa mpi na kiese. Ata mpidina, Yehowa gulusaka bo na mutindu mosi ya kuyituka!

12, 13. (a) Inki ndongisila Gamaliele pesaka bazuzi mpi nki bo salaka? (b) Inki mutindu Yehowa lenda sadisa bansadi na yandi bubu yai mpi kana yandi me bika nde beto “mona mpasi sambu na lunungu,” nki beto fwete vila ve?

¹² Gamaliele, “longi ya Nsiku yina bantu yonso vandaka kuzitisa mingi,” kotilaka bantumwa. c Yo fwete vanda nde bazuzi ya nkaka vandaka kuzitisa yandi mingi, yo yina yandi bakaka nkutu ndinga mpi “songaka bo na kubasisa [bantumwa] yina na nganda sambu na mwa ntangu fioti.” (Bis. 5:34) Gamaliele pesaka bantu ya Sanedreni bambandu ya bimvuka yina kolamaka mpi yina bamfumu na bo fwaka, sambu na kusadisa bo na kubakisa nde bo fwete monisila bantumwa, yina Mfumu na bo Yezu katukaka kufwa, ntima-nda mpi kukanga bo ve nzila ya kulonga nsangu ya mbote. Yandi tubaka mambu yai ya simbaka ntima ya bantu ya Sanedreni: “Beno kudikotisa ve na mambu ya bantu yai, kansi beno bika bo. Sambu, kana mambu yai ya bo ke kana to ke sala me katuka na bantu, yo ta bwa; kansi kana yo me katuka na Nzambi, beno ta kuka ve kubwisa bo. Kana ve, mbala ya nkaka beno ta monana bonso bantu ya ke nwana kibeni ti Nzambi.” (Bis. 5:38, 39) Bazuzi ndimaka ndongisila na yandi. Ata mpidina, bo bulaka bantumwa fimbu mpi bo pesaka bo nsiku “ya kuyambula kutuba na zina ya Yezu.”​—Bis. 5:40.

¹³ Bubu yai mpi, Yehowa lenda sadila bantu yina kele ti kiyeka bonso Gamaliele sambu na kusadisa bansadi na yandi. (Bing. 21:1) Yehowa lenda sadila mpeve na yandi sambu na kupusa bantu ya kele ti kiyeka, bazuzi to bantu ya ke basisaka bansiku na kusala mambu ya ke wakana ti luzolo na yandi. (Neh. 2:4-8) Kansi kana Yehowa me pesa nzila nde beto “mona mpasi sambu na lunungu,” beto fwete vila ve nde yandi ke salaka yo sambu na bikuma zole. (1 Pie. 3:14) Ya ntete, Nzambi lenda pesa beto  ngolo ya kukanga ntima. (1 Bak. 10:13) Ya zole, bambeni “ta kuka ve [kukanga kisalu ya Nzambi nzila].”​—Yez. 54:17.

14, 15. (a) Inki bantumwa salaka ntangu bo bulaka bo fimbu mpi sambu na nki? (b) Tubila mbandu mosi ya ke monisa nde bansadi ya Yehowa ke kangaka ntima na bampasi ti kiese.

¹⁴ Keti bantumwa lembaka nitu mpi bikaka kulonga sambu bo bulaka bo fimbu? Ata fioti ve! ‘Bo vandaka na kiese ntangu bo katukaka na ntwala ya Sanedreni.’ (Bis. 5:41) Sambu na nki “bo vandaka na kiese”? Ya kieleka, yo kele ve nde fimbu yina bo bulaka bo pesaka bo kiese. Kansi bo vandaka na kiese sambu bo zabaka nde bo pesaka bo mpasi sambu bo landaka kukangama na Yehowa mpi bo vandaka kulanda mbandu ya Yezu.​—Mat. 5:11, 12.

¹⁵ Bonso balongoki ya ntete, beto ke kangaka ntima ti kiese ntangu bantu ke pesaka beto mpasi sambu na nsangu ya mbote. (1 Pie. 4:12-14) Ya kieleka, beto ke waka ve kiese mutindu bantu ke niokulaka beto to ntangu bo ke tulaka beto na boloko. Beto ke waka kiese sambu beto ke landaka kukangama na Yehowa. Beto tubila mbandu ya mpangi Henryk Dornik yina kangaka ntima bamvula mingi na bampasi ya ngolo yina bamfumu ya politiki vandaka kupesa yandi. Yandi ke yibuka nde na août 1944, bamfumu tindaka yandi ti mpangi na yandi ya bakala na kisika mosi yina bo vandaka kusadisa bantu bisalu ya ngolo. Bambeni tubaka nde: “Beto ta kuka ve ata fioti kupusa bo na kusala konso kima yina bo ke zola ve. Bo kele na kiese ya kuzaba nde bo ke zola kufwa bo sambu na lukwikilu na bo.” Mpangi Dornik ke tuba nde: “Mono vandaka kuzola ve kufwa. Kansi na ntangu yina ya mpasi, kikesa yina mono monisaka ya kulanda kukangama na Yehowa vandaka kupesa mono kiese mingi.”​—Yak. 1:2-4.

16. Inki mutindu bantumwa monisaka nde lukanu na bo vandaka ya kulonga mbote-mbote nsangu ya mbote mpi nki mutindu beto lenda landa mayele ya bantumwa ya kulonga nsangu ya mbote?

¹⁶ Na mbala mosi bantumwa yantikaka diaka kulonga nsangu ya  mbote. Kukonda boma, “konso kilumbu na tempelo mpi na nzo na nzo,”‏ bo landaka “kuzabisa nsangu ya mbote sambu na Kristu.”‏ d (Bis. 5:42) Bantumwa yai ya kikesa vandaka ti lukanu ya kulonga mbote-mbote nsangu ya mbote. Bo vandaka kukwenda kulonga bantu nsangu ya mbote na banzo na bo mutindu Yezu songaka bo. (Mat. 10:7, 11-14) Ntembe kele ve nde kulonga nsangu ya mbote mutindu yai sadisaka bo na kufulusa Yeruzalemi ti malongi na bo. Bubu yai mpi, Bambangi ya Yehowa ke sadilaka mayele yai ya bantumwa ya kulonga bantu nsangu ya mbote. Kana beto ke longa na konso nzo ya teritware na beto, beto ta monisa pwelele nde beto mpi ke zola kulonga mbote-mbote nsangu ya mbote mpi nde beto ke zola kupesa konso muntu dibaku ya kuwa yo. Keti Yehowa ke sakumunaka kisalu ya kulonga yina beto ke salaka nzo na nzo? Ee, yandi ke sakumunaka yo. Bantu mingi kibeni ke ndima nsangu ya mbote na bilumbu yai ya nsuka. Bantu mingi mpi ke wa nsangu ya mbote na mbala ya ntete ntangu Bambangi ya Yehowa ke kwenda kulonga bo na banzo na bo.

17-19. Inki mambu ya mpasi zolaka kukabula bampangi na dibundu mpi nki bantumwa salaka sambu na kuyidika mambu yango?

¹⁷ Mambu ya mpasi zolaka kukabula bampangi na dibundu yai ya katukaka kubutuka. Inki kele mambu yango? Balongoki mingi ya bakaka mbotika na Yeruzalemi katukaka na bisika ya nkaka mpi bo vandaka kuzola kulonguka mambu mingi na ntwala ya kuvutuka na bisika ya bo katukaka. Balongoki ya Yezu na Yeruzalemi pesaka makabu na luzolo yonso  sambu na kusadisa banzenza yai na kuzwa madia mpi bima ya nkaka. (Bis. 2:44-46; 4:34-37) Kaka na ntangu yina, diambu mosi ya mpasi basikaka. ‘Ntangu bo vandaka kukabula bima konso kilumbu bo vandaka kutudila ve mifwidi ya bankento yina vandaka kutuba Kigreki dikebi.’ (Bis. 6:1) Kansi bo vandaka kutudila mifwidi ya bankento yina vandaka kutuba Kiebreo dikebi. Yo kele pwelele nde, kikalulu ya kupona-pona kotaka. Kusala mambu mutindu yai lenda kabula mpenza bampangi na dibundu.

¹⁸ Bantumwa, disongidila nto-kimvuka ya ntangu yina, yina vandaka kusala ngolo sambu na kuyela ya dibundu, monaka nde yo kele mbote ve nde bo “bikisa ndinga ya Nzambi sambu na kukabula madia.” (Bis. 6:2) Sambu na kumanisa mambu yina, bo songaka balongoki na kupona babakala nsambwadi “yina me fuluka na mpeve mpi kele mayele mingi” yina bantumwa ta tula sambu na kusala “kisalu yai ya mfunu.” (Bis. 6:3) Yo vandaka mfunu nde bo tula babakala ya me fwana sambu kisalu yai vandaka kulomba kukabula madia, kubumba mbongo, kusumba bima mpi kusonika mbongo yonso yina bo vandaka kubasisa. Bazina ya babakala yonso yina bo ponaka vandaka na Kigreki. Mbala ya nkaka bo salaka mpidina sambu na kubwisa ntima ya mifwidi ya Bagreki yina vandaka kubokuta. Na nima ya kusamba mpi kutadila babakala yai nsambwadi, bantumwa tulaka bo sambu bo sala “kisalu yai ya mfunu.” e

¹⁹ Keti mutindu bo pesaka babakala yina mukumba ya kukabula madia ke tendula nde bo zolaka diaka ve kulonga nsangu ya mbote? Ata fioti ve! Etiene yina vandaka na kati ya babakala yango vandaka kulonga nsangu ya mbote na kiese mpi na kikesa mpenza. (Bis. 6:8-10) Biblia ke bingaka Filipo yina vandaka na kati ya babakala yina nsambwadi nde “nsamuni.” (Bis. 21:8) Yo kele pwelele nde babakala yina nsambwadi, landaka kulonga nsangu ya mbote ya Kimfumu ti kikesa.

20. Inki mutindu bansadi ya Nzambi bubu yai ke landaka mbandu ya bantumwa sambu na kupona bankuluntu mpi bansadi ya kisalu?

 ²⁰ Bubu yai, Bambangi ya Yehowa ke landaka mbandu ya bantumwa. Na ntwala ya kupesa mpangi mosi mikumba na dibundu, mpangi yango fwete monisa nde mayele ya Nzambi mpi mpeve santu ke twadisa luzingu na yandi. Mambu yina Nto-Kimvuka ke tubaka ke sadisaka bankuluntu na kuzaba bampangi-babakala yina ke lungisaka mambu ya Biblia ke lombaka sambu bo kuma bankuluntu to bansadi ya kisalu. f (1 Tim. 3:1-9, 12, 13) Yo yina ntangu bo ke ponaka bampangi yai ya ke lungisaka mambu ya Biblia ke lombaka, beto ke tubaka nde mpeve santu me pona bo. Babakala yai ke salaka ngolo, bo ke salaka mambu mingi ya mfunu. Mu mbandu, bankuluntu ke yidikaka mambu sambu na kusadisa bampangi ya minunu, bayina kele mpenza na mfunu ya lusadisu. (Yak. 1:27) Bankaka ke tungaka Banzo ya Kimfumu, ke yidikaka mambu ya balukutakanu ya nene mpi bankaka diaka ke salaka na Bakomite ya Kuwakana ti Balupitalu ya bisika yina bo ke zingaka. Bansadi ya kisalu ke salaka bisalu mingi na dibundu mpi yo ke bikilaka bankuluntu ntangu ya kulonga na dibundu, kutanina mpi kutwadisa mameme. Ata bankuluntu mpi bansadi ya kisalu ke vandaka ti bisalu mingi na dibundu, bo fwete landa mpi kusala kisalu yina Nzambi me pesaka beto ya kulonga nsangu ya mbote ya Kimfumu.​—1 Bak. 9:16.

21, 22. Inki ke monisa nde Yehowa sakumunaka dibundu ya Bukristu yina katukaka kubutuka?

²¹ Yehowa sadisaka bampangi ya dibundu yina katukaka kubutuka na kununga bampasi yina bo kutanaka ti yo mpi kukabwana yina zolaka kubasika na kati na bo. Yo monanaka pwelele nde Yehowa vandaka kusakumuna bo sambu Biblia ke tuba nde: “Ndinga ya Nzambi landaka kumwangana, mpi ntalu ya balongoki vandaka kaka kukuma mingi na Yeruzalemi; mpi kimvuka mosi ya nene ya banganga-nzambi yantikaka kulemfuka na lukwikilu.” (Bis. 6:7) Yai mbandu mosi na kati ya bambandu mingi ya kuyela ya dibundu yina mukanda ya Bisalu ke tubila. (Bis. 9:31; 12:24; 16:5; 19:20; 28:31) Bubu yai, beto ke bakaka mpi kikesa ntangu beto ke waka bansangu ya kuyela yina ke monana na kisalu ya kulonga na bisika ya nkaka.

²² Na bilumbu ya Bakristu ya ntete, bamfumu ya mabundu yina vandaka na makasi, yambulaka mpenza ve kuniokula balongoki ya Yezu. Bo vandaka kukana kuniokula bo diaka ngolo mpenza. Mutindu beto ta mona yo na kapu ya ke landa, bo niokulaka Etiene ngolo mpenza.