1-3. (a) Sambu na nki mama ke zikisaka nde mwana na yandi kele bunkete? (b) Sambu na nki Yehowa ke zolaka nde bansadi na yandi kuvanda bunkete?

YINDULA nde mama mosi ya zola ke yidika mwana na yandi ya bakala sambu na kukwenda na nzo-nkanda. Yandi ke zikisa kana yandi me yobila masa mpi kana bilele na yandi kele ya kuyidika mbote mpi bunkete. Yo ke sadisaka mwana na kuvanda ti mavimpi ya mbote mpi yo ke monisaka  bantu ya nkaka nde bibuti na yandi ke tudilaka yandi dikebi.

² Yehowa, Tata na beto, ke zolaka nde beto vanda bunkete. (Nkunga 18:26) Yandi ke zabaka nde kuvanda bunkete ke natilaka beto mambote. Diaka, kana beto kele bunkete, beto ke pesaka yandi lukumu.—Ezekiele 36:22; tanga 1 Piere 2:12.

³ Kuvanda bunkete ke tendula inki? Mpi sambu na nki kuvanda bunkete kele mfunu sambu na beto? Ntangu beto ke tadila bangiufula yai, beto ta mona mwa bansoba yina beto lenda sala.

4, 5. (a) Sambu na nki beto fwete vanda bunkete? (b) Lugangu ke longa beto nki na yina me tala mutindu Yehowa ke tadilaka bunkete?

⁴ Mbandu ya Yehowa yandi mosi ke longa beto na kuvanda bunkete. (Levi 11:44, 45) Yo yina, kikuma ya mfunu yina beto fwete vanda bunkete kele nde beto ke zolaka kulanda “mbandu ya Nzambi.”—Baefezo 5:1.

⁵ Lugangu ke longaka beto mambu mingi na yina me tala mutindu Yehowa ke tadilaka bunkete. Yehowa me salaka na lugangu bima yina ke salaka nde mupepe mpi masa kuvanda bunkete. (Yeremia 10:12) Yindula mitindu mingi yina ntoto ke kudikumisaka bunkete, nkutu ata ntangu bantu me bebisa yo. Mu mbandu, Yehowa me salaka bima ya fioti-fioti yina bo ke bingaka bamikrobe, yina beto lenda mona ve na meso ya mpamba. Bamikrobe lenda sala nde bima yina kele kigonsa (to yina kele ti poison) kukuma kukonda kigonsa. Diambu yai kele mfunu mingi. Nkutu bantu ya mayele ke sadilaka bamikrobe ya nkaka sambu na kukatula bima ya mbi yina kubeba ya mupepe me nataka.—Baroma 1:20.

6, 7. Inki mutindu Nsiku ya Moize monisaka nde bansadi ya Yehowa fwete vanda bunkete?

 ⁶ Beto ke monaka mpi mfunu ya kuvanda bunkete na Nsiku yina Yehowa pesaka bantu ya Izraele na nzila ya Moize. Mu mbandu, yo vandaka kulomba nde bantu kuvanda bunkete na nitu sambu Yehowa kundima lusambu na bo. Na Kilumbu ya Kufika Masumu, yo vandaka kulomba nde nganga-nzambi ya nene kuyobila mbala zole. (Levi 16:4, 23, 24) Diaka, na ntwala nde banganga-nzambi ya nkaka kupesa bimenga, yo vandaka kulomba nde bo yobisa maboko ti makulu na bo. (Kubasika 30:17-21; 2 Bansangu 4:6) Na mambu ya nkaka, kana muntu me zitisa ve bansiku ya me tala bunkete, bo vandaka kufwa yandi.—Levi 15:31; Kutanga 19:17-20.

⁷ Ebuna bubu yai? Nsiku ya Moize ke longa beto mambu mingi na yina me tala bansiku ya Yehowa. (Malaki 3:6) Nsiku yango monisaka pwelele nde bansadi ya Yehowa fwete vanda bunkete. Bansiku ya Yehowa me sobaka ve. Bubu yai, yandi ke zolaka nde bansadi na yandi kuvanda bunkete.—Yakobo 1:27.

8. Na nki mitindu beto fwete vanda bunkete?

⁸ Sambu na Yehowa, kuvanda bunkete ke tendula ve kaka kutula bunkete na nitu, na bilele, mpi na nzo na beto. Bunkete ke tadila luzingu na beto ya mvimba. Yo ke tadila lusambu, bikalulu, mpi bangindu na beto. Ee, sambu Yehowa kumona beto bunkete, beto fwete vanda bunkete na mambu yonso ya luzingu.

9, 10. Kuvanda bunkete na lusambu na beto ke tendula inki?

⁹ Lusambu ya bunkete. Beto fwete kudikotisa ata fioti ve na lusambu ya luvunu. Ntangu bantu ya Izraele vandaka na kimpika na Babilone, bo vandaka na kati ya bantu yina kudipesaka na lusambu ya mimpani yina bo vandaka  kusala mambu ya mansoni. Yezaya tubaka na ntwala nde bantu ya Izraele ta vutuka na bwala na bo mpi bo ta vutula diaka lusambu ya bunkete. Yehowa songaka bo nde: “Beno basika pana, beno simba ve ata kima mosi ya mvindu! Beno basika na kati na yandi, beno vanda bunkete.” Bo lendaka ve kuvukisa lusambu ya Nzambi ti malongi, bikalulu, to bansiku ya dibundu ya luvunu ya Babilone.—Yezaya 52:11.

¹⁰ Bubu yai, Bakristu ya kieleka ke buyaka mpi dibundu ya luvunu. (Tanga 1 Bakorinto 10:21.) Na ntoto ya mvimba, bansiku, bikalulu, mpi malongi mingi me katukaka na malongi ya dibundu ya luvunu. Mu mbandu, na bisika mingi, bantu ke kwikilaka nde kele ti kima mosi na kati na beto yina ke landaka kuzinga ata ntangu beto me fwa, mpi kele ti bansiku mingi yina me katukaka na dilongi yai. (Longi 9:5, 6, 10) Bakristu fwete buya bansiku ya mutindu yai. Bantu ya dibuta na beto lenda pusa beto na kundima mambu ya nkaka na kati na yo. Kansi, sambu beto ke zolaka nde Yehowa kutadila beto bonso bantu ya bunkete, beto ke salaka ve mambu yina bo ke pusaka beto na kusala.—Bisalu 5:29.

11. Kuvanda bunkete na bikalulu na beto ke tendula inki?

¹¹ Bikalulu ya bunkete. Sambu Yehowa kumona beto bunkete, beto fwete buya mansoni ya mitindu yonso. (Tanga Baefezo 5:5.) Na Biblia, Yehowa ke songa beto na ‘kutina pite.’ Yandi ke monisa pwelele nde bantu yina ke salaka mansoni mpi ke balula ve ntima “ta baka ve Kimfumu ya Nzambi.”—1 Bakorinto 6:9, 10, 18; tala Noti 22.

12, 13. Sambu na nki beto fwete vanda bunkete na bangindu na beto?

¹² Bangindu ya bunkete. Mbala mingi bangindu ke pusaka na kusala mambu. (Matayo 5:28; 15:18, 19) Bangindu ya bunkete ta pusa beto na kusala mambu na mutindu ya mbote. Ya kieleka, beto kele bantu ya kukonda kukuka, yo  yina bantangu ya nkaka bangindu ya mbi ta kwisilaka beto. Kana yo me kwisila beto, beto fwete losa yo na mbala mosi. Kana beto me losa yo ve, na nima beto lenda mona nde ntima na beto kele diaka ve bunkete. Beto lenda yantika kuzola kusala mambu yina beto ke landaka kuyindula. Na kisika ya kusala mpidina, beto fwete fulusa mabanza na beto ti bangindu ya bunkete. (Tanga Bafilipi 4:8.) Yo yina, beto fwete buya mambu yai, mu mbandu bansaka ya mansoni mpi ya mubulu. Beto fwete pona na dikebi yonso mambu yina beto ke tangaka, ke talaka, mpi ke tubilaka.—Nkunga 19:8, 9.

¹³ Sambu na kubikala na zola ya Nzambi, beto fwete vanda bunkete na lusambu, na bikalulu, mpi na bangindu na beto. Kansi Yehowa ke zolaka mpi nde beto vanda bunkete na nitu.

14. Sambu na nki yo kele mfunu na kuvanda bunkete na nitu?

¹⁴ Kana beto ke landa kutula bunkete na nitu na beto mpi na bisika yina beto ke zingaka, beto mpi bantu yina ke zingaka na nziunga na beto ta bakila yo mambote. Beto ta kudiwa mbote mpi bantu ya nkaka ta zola kuvanda ti beto. Kansi, kele ti kikuma ya kuluta mfunu ya kuvanda bunkete na nitu. Kuvanda bunkete ke pesaka Yehowa lukumu. Yindula diambu yai: Kana nge ke mona mwana mosi yina ke vandaka ntangu yonso mvindu, nge lenda yindula mambu ya mbi sambu na bibuti na yandi. Mutindu mosi, kana beto ke yidika ve nitu na beto mpi ke tula yo ve bunkete, bantu lenda yindula mambu ya mbi sambu na Yehowa. Polo tubaka nde: “Beto ke pesaka ve bantu kikuma ya kubula sakuba ata na diambu mosi, sambu bantu kumona ve kifu na kisalu na beto; kansi na mambu yonso beto ke monisaka nde beto kele bansadi ya Nzambi.”—2 Bakorinto 6:3, 4.

15, 16. Inki beto lenda sala sambu na kulanda kuvanda bunkete?

 ¹⁵ Nitu mpi bilele na beto. Konso kilumbu, beto fwete landa kuvanda bunkete. Mu mbandu, beto ke yobilaka masa mbala na mbala, kana mpila kele konso kilumbu. Beto ke yobisaka maboko ti savon mpi masa, mingi-mingi na ntwala ya kulamba to ya kudia mpi na nima ya kukatuka na wese to na nima ya kusimba kima mosi ya mvindu. Kuyobisa maboko lenda monana kima mosi ya mpamba, kansi yo kele mfunu sambu yo ke salaka nde bamikrobe mpi bamaladi kupanzana ve. Nkutu yo lenda gulusa bantu. Kana beto kele ve ti wese to kisika yina masa ya mvindu fwete luta, beto lenda sosa mitindu ya mbote ya kulosa bamvindu na beto. Bantu ya Izraele ya ntama vandaka ve ti bawese, yo yina bo vandaka kuzika mvindu na bo na ntoto, ntama ti banzo ya bantu mpi banto ya masa.—Kulonga 23:12, 13.

 ¹⁶ Yo ke lomba ve nde beto vanda ti bilele ya kitoko, ya ntalu, to yina me katuka kubasika. Kansi, yo fwete vanda ya kuyidika mbote mpi bunkete. (Tanga 1 Timoteo 2:9, 10.) Ntangu yonso beto ke zolaka nde bilele na beto kupesa lukumu na Yehowa.—Tito 2:10.

17. Sambu na nki nzo mpi bima na beto fwete vanda bunkete?

¹⁷ Nzo mpi bima na beto. Yo vanda konso kisika yina beto ke zinga, nzo na beto fwete vanda bunkete. Diaka, beto ke zikisaka kana kamio, moto, velo, to konso kima na beto ya nkaka kele bunkete, mingi-mingi kana beto ke sadilaka yo sambu na kukwenda na balukutakanu to na kisalu ya kusamuna. Ntangu beto ke samunaka, beto ke songaka bantu ya nkaka mutindu luzingu ta vanda na paladisu yina ta vanda na nsi-ntoto mosi ya bunkete. (Luka 23:43; Kusonga 11:18) Mutindu nzo mpi bima na beto kele lenda monisa nde beto ke yilama dezia sambu na luzingu na nsi-ntoto ya mpa mpi ya bunkete.

18. Sambu na nki bisika na beto ya lusambu fwete vanda bunkete?

¹⁸ Kisika na beto ya lusambu. Beto ke monisaka nde bunkete kele mfunu ntangu beto ke tulaka bunkete na kisika na beto ya balukutakanu, yo vanda na Nzo ya Kimfumu to na kisika yina beto ke salaka balukutakanu ya nene. Ntangu bantu ke kwisaka na Nzo ya Kimfumu na mbala ya ntete, mbala mingi bo ke monaka bunkete na yo. Yo ke pesaka Yehowa lukumu. Beto yonso na dibundu kele ti dibaku ya kutula bunkete na Nzo ya Kimfumu mpi ya kuyidika yo.—2 Bansangu 34:10.

19. Inki beto fwete yambula?

¹⁹ Ata Biblia ke tanga ve bikalulu yonso ya mbi yina beto fwete losa, yo ke pesaka beto minsiku yina ke sadisaka beto na kubakisa mutindu Yehowa ke tadilaka mambu yina. Yandi ke zolaka ve nde beto nwa makaya to beto lawuka  malafu to beto sadila bima yina ke lawusaka. Kana beto kele banduku ya Nzambi, beto ta buya kusala mambu yai. Sambu na nki? Sambu beto ke zitisaka kibeni dikabu ya luzingu. Bikalulu yai ya mbi lenda kumisa nkufi luzingu na beto, kubebisa mavimpi na beto, mpi kusala mbi na bantu yina ke zingaka ti beto. Bantu mingi ke sosaka kuyambula bikalulu yai ya mbi sambu na kutanina mavimpi na bo. Kansi, beto banduku ya Yehowa, beto kele ti kikuma ya mfunu ya kuyambula yo—zola na beto sambu na Nzambi. Leke mosi ya nkento tubaka nde: “Ti lusadisu ya Yehowa, mono me kumisaka luzingu na mono bunkete mpi mono me yambulaka bima yina kumisaka mono mpika. . . . Mono ke yindula nde mono zolaka ve kukuka kusala bansoba yai mono mosi.” Beto tadila minsiku tanu ya Biblia yina ta sadisa muntu na kuyambula bikalulu yai ya mbi.

20, 21. Bikalulu ya nki mutindu Yehowa ke zolaka nde beto yambula?

²⁰ “Bampangi ya mono ke zolaka mingi, sambu beto kele ti balusilu yai, beto katula na nitu na beto mvindu yonso ya kinsuni mpi ya mpeve, sambu beto kumisa busantu na beto ya kulunga na boma ya Nzambi.” (2 Bakorinto 7:1) Yehowa ke zolaka nde beto yambula bikalulu ya mbi yina lenda bebisa mabanza to nitu na beto.

²¹ Kikuma ya mfunu ya ‘kukatula na nitu na beto mvindu yonso’ kele na 2 Bakorinto 6:17, 18. Yehowa ke songa beto nde: “Beno yambula kusimba kima ya mvindu.” Na nima, yandi ke sila nde: “Mono ta yamba beno. . . . Mono ta kuma tata na beno, mpi beno ta kuma bana na mono ya babakala mpi ya bankento.” Ee, Yehowa ta zola beto mutindu tata ke zolaka bana na yandi, kana beto yambula konso kima yina lenda kumisa beto mvindu na meso na yandi.

22-25. Inki minsiku ya Biblia lenda sadisa beto na kuyambula bikalulu ya mbi?

 ²² “Nge fwete zola Yehowa Nzambi na nge na ntima na nge ya mvimba, na moyo na nge ya mvimba, mpi na mabanza na nge yonso.” (Matayo 22:37) Yai kele nsiku ya kuluta nene. (Matayo 22:38) Yo me fwana nde beto zola Yehowa na ntima ya mvimba. Inki mutindu beto lenda zola yandi na ntima ya mvimba kana beto ke sala mambu yina lenda kumisa nkufi luzingu na beto to kubebisa butomfu na beto? Na kisika ya kusala mpidina, beto ke salaka yonso sambu na kuzitisa luzingu yina yandi me pesaka beto.

²³ “[Yehowa] muntu ke pesaka bantu yonso luzingu, mpema, mpi bima yonso.” (Bisalu 17:24, 25) Kana nduku pesaka nge dikabu mosi ya mfunu, keti nge ta losa yo to ta fwa yo? Luzingu kele dikabu ya kitoko yina Yehowa me pesaka beto. Beto ke monisaka ntonda ya mingi sambu na yo. Yo yina, beto ke sadilaka luzingu na beto na mutindu yina ta pesa yandi lukumu.—Nkunga 36:9.

²⁴ “Nge fwete zola nkweno na nge bonso nge mosi.” (Matayo 22:39) Bikalulu ya mbi ke bebisaka ve kaka luzingu na beto. Yo lenda bebisa mpi luzingu ya bantu yina ke zingaka ti beto, bayina beto ke zolaka mingi. Mu mbandu, muntu yina ke zingaka nzo mosi ti muntu yina ke nwaka makaya lenda bela maladi ya ngolo kaka sambu yandi ke pema midinga ya makaya. Kansi, kana beto me yambula bikalulu ya mbi, pana beto ke monisa nde beto ke zolaka bantu yina ke zingaka ti beto.—1 Yoane 4:20, 21.

²⁵ “Landa kuyibusa bo na kuwila mpi na kulemfukila baluyalu mpi bamfumu.” (Tito 3:1) Na bisika mingi, nsiku ke buyisaka bantu na kuvanda ti bima ya ke lawusaka to na kusadila yo. Sambu Yehowa ke lombaka beto na kuzitisa bamfumu ya luyalu, beto ke lemfukaka na bansiku ya mutindu yai.—Baroma 13:1.

26. (a) Inki beto fwete sala sambu Yehowa kundima lusambu na beto? (b) Sambu na nki kulanda kuvanda bunkete na meso ya Nzambi kele mutindu ya mbote ya kuzinga?

 ²⁶ Kana beto ke zola kuvanda banduku ya Yehowa, beto lenda mona nde yo kele mfunu beto sala mwa bansoba. Kana yo ke mpidina, beto fwete yantika banda ntangu yai. Yo ke vandaka ve ntangu yonso pete na kuyambula kikalulu ya mbi, kansi beto lenda yambula yo! Yehowa ke sila na kusadisa beto. Yandi ke tuba nde: “Mono, Yehowa, mono kele Nzambi na nge, muntu yina ke longa nge sambu na mambote na nge mosi, muntu yina ke twadisa nge na nzila yina nge fwete tambula.” (Yezaya 48:17) Kana beto ke sala yonso sambu na kuvanda bunkete, beto lenda ndima nde beto ke pesaka Nzambi na beto lukumu.