1-3. (a) Bingana 13:20 ke longa beto inki? (b) Sambu na nki beto fwete pona banduku na beto na mayele yonso?

KETI nge me monaka dezia mutindu bebe ke talaka bibuti na yandi? Ata na ntwala nde yandi zaba kutuba, yandi ke kangaka mambu yonso yina yandi ke monaka mpi ke waka. Ntangu yandi ke yela, yandi ke yantikaka kulanda mbandu ya bibuti na yandi ata yandi ke sosa ve kusala yo. Yo ke yitukisa ve na kumona nde bambuta mpi lenda yantika kuyindula mpi kusala mambu bonso bantu yina bo ke lutisaka ti bo ntangu mingi.

² Bingana 13:20 ke tuba nde: “Muntu yina ke tambulaka ti bantu ya mayele ta kuma mayele.” Na verse yai, bangogo ‘kutambula ti’ muntu mosi ke tendula kulutisa ntangu ti yandi. Yo ke tendula ve kaka kuvanda na lweka ya muntu yina. Muntu mosi ya mayele yina ke longukaka Biblia tubaka nde kutambula ti muntu ke tendula kuzola yandi mpi kukangama ti yandi. Beto ke landaka mingi bantu yina beto ke lutisaka ti bo ntangu mingi, mingi-mingi kana beto ke kangama ti bo.

³ Banduku na beto lenda pusa beto na kusala mambu ya mbote to ya mbi. Bingana 13:20 ke yika nde: “Muntu  yina kele na bangwisana ti bazoba ta suka mbi.” Na Kiebreo, kuvanda na “bangwisana ti” muntu mosi lenda tendula ‘kuvanda na kinduku’ ti muntu yina, disongidila kuvanda nduku na yandi. (Bingana 22:24; Bazuzi 14:20) Banduku yina ke zolaka Nzambi ta sadisa beto na kubikala ya kwikama na yandi. Sambu na kusadisa beto na kupona banduku na beto na mayele yonso, beto tadila bantu ya nki mutindu Yehowa ke ponaka na kuvanda banduku na yandi.

4. Sambu na nki kuvanda nduku ya Nzambi kele lukumu ya nene? Sambu na nki Yehowa bingaka Abrahami “nduku na mono”?

⁴ Yehowa, Mfumu ya zulu ti ntoto, ke pesaka beto dibaku ya kuvanda banduku na yandi. Yo kele lukumu ya nene. Yehowa ke ponaka banduku na yandi na mayele yonso. Yandi ke ponaka bantu yina ke zolaka yandi mpi bayina ke kwikilaka na yandi. Yindula mbandu ya Abrahami. Yandi vandaka ya kuyilama na kusala konso kima sambu na Nzambi. Mbala na mbala, Abrahami monisaka nde yandi vandaka ya kwikama na Nzambi mpi nde yandi vandaka kulemfukila yandi. Nkutu yandi zolaka kutambika mwana na yandi Izaki. Abrahami vandaka kukwikila nde “Nzambi lendaka kutedimisa yandi ata na bafwa.” (Baebreo 11:17-19; Kuyantika 22:1, 2, 9-13) Abrahami vandaka muntu ya kwikama mpi ya bulemfu, yo yina Yehowa bingaka yandi “nduku na mono.”—Yezaya 41:8; Yakobo 2:21-23.

5. Inki mutindu Yehowa ke kudiwaka sambu na bantu yina kele ya kwikama na yandi?

⁵ Yehowa ke bakaka banduku na yandi na valere. Banduku na yandi ke kudiyangisaka mingi na kuvanda ya  kwikama na yandi kuluta konso kima ya nkaka. (Tanga 2 Samuele 22:26.) Bo ke vandaka ya kwikama mpi bulemfu sambu bo ke zolaka yandi. Biblia ke tuba nde Nzambi “ke taka kinduku ya ngolo ti bantu ya mbote,” disongidila bantu yina ke lemfukilaka yandi. (Bingana 3:32) Yehowa ke lomba banduku na yandi na kuvanda banzenza ya mfunu na “tenta” na yandi. Yandi ke lombaka bo na kusamba mpi kusambila yandi konso ntangu.—Nkunga 15:1-5.

6. Inki mutindu beto lenda monisa nde beto ke zolaka Yezu?

⁶ Yezu tubaka nde: “Kana muntu ke zolaka mono, yandi ta zitisa ndinga na mono, mpi Tata na mono ta zola yandi.” (Yoane 14:23) Yo yina, sambu na kuvanda nduku ya Yehowa, beto fwete zola mpi Yezu mpi kusala mambu yina yandi longaka beto. Mu mbandu, beto ke lemfukaka na ntuma ya Yezu ya kulonga nsangu ya mbote mpi ya kukumisa bantu balongoki. (Matayo 28:19, 20; Yoane 14:15, 21) Sambu beto ke zolaka Yezu, beto ke landaka “bitambi na yandi mbote-mbote.” (1 Piere 2:21) Yehowa ke waka kiese ntangu yandi ke monaka beto ke sala bikesa sambu na kulanda mbandu ya Mwana na yandi na mambu yonso ya beto ke tubaka mpi ke salaka.

7. Sambu na nki banduku na beto fwete vanda banduku ya Yehowa?

⁷ Banduku ya Yehowa ke vandaka ya kwikama mpi bulemfu, mpi bo ke zolaka Mwana na yandi. Keti beto ke ponaka banduku mutindu Yehowa ke ponaka? Kana banduku na nge ke landa mbandu ya Yezu mpi ke kudipesa na kulonga bantu mambu ya Kimfumu ya Nzambi, bo lenda sadisa nge na kuvanda muntu ya mbote mpi na kubikala ya kwikama na Yehowa.

8. Inki ke pesa nge kiese na kinduku ya Ruti ti Naomi?

⁸ Biblia kele ti bambandu mingi ya bantu yina vandaka banduku, mu mbandu Ruti ti bokilo na yandi Naomi. Bankento yai katukaka na bansi ya kuswaswana mpi bo yelaka ve mutindu mosi, mpi Naomi vandaka mbuta ya Ruti ya bamvula mingi. Kansi bo kumaka banduku ya ngolo sambu bo zole vandaka kuzola Yehowa. Ntangu Naomi zolaka kukatuka na insi ya Moabi mpi kuvutuka na Izraele, “Ruti kangamaka ti Naomi.” Yandi songaka Naomi nde: “Bantu na nge ta vanda bantu na mono, mpi Nzambi na nge Nzambi na mono.” (Ruti 1:14, 16) Ruti vandaka kuzola Naomi mingi. Ntangu bo kumaka na Izraele, yandi vandaka kusala ngolo sambu na kusadisa nduku na yandi. Naomi vandaka kuzola Ruti mingi mpi yandi vandaka kupesa Ruti bandongisila ya mbote. Ruti vandaka kuwidikila yandi, yo yina bo zole bakaka balusakumunu mingi.—Ruti 3:6.

9. Inki ke yitukisa nge na kinduku ya Davidi ti Yonatani?

⁹ Davidi ti Yonatani kele mbandu ya nkaka ya banduku ya mbote yina vandaka ya kwikama na Yehowa. Yonatani vandaka mbuta ya Davidi ya bamvula kiteso ya 30 mpi yandi muntu zolaka kukuma ntotila na nima ya tata na yandi. (1 Samuele 17:33; 31:2; 2 Samuele 5:4) Ata mpidina, ntangu Yonatani zabaka nde Yehowa ponaka Davidi sambu na kuvanda ntotila, yandi waka ve kimpala mpi yandi sosaka ve kunwanisa Davidi. Kansi, Yonatani salaka yonso sambu na kusadisa Davidi. Mu mbandu, ntangu luzingu ya Davidi vandaka na kigonsa, Yonatani sadisaka yandi “na kubaka kikesa na Yehowa.” Yandi tulaka nkutu luzingu na yandi na kigonsa sambu na Davidi. (1 Samuele 23:16, 17) Davidi vandaka mpi nduku ya kwikama. Yandi silaka na kukeba dibuta ya Yonatani,  mpi yandi lungisaka lusilu yina ata na nima ya lufwa ya Yonatani.—1 Samuele 18:1; 20:15-17, 30-34; 2 Samuele 9:1-7.

10. Mbandu ya kinduku ya baleke tatu ya Baebreo ke longa nge inki?

¹⁰ Shadraki, Meshaki, ti Abedi-Nego kele baleke tatu ya Baebreo yina vandaka banduku; bo katulaka bo na insi na bo ntangu bo vandaka bana. Ntangu bo vandaka ntama ti mabuta na bo, bo sadisanaka sambu na kubikala ya kwikama na Yehowa. Na nima, ntangu bo kumaka bambuta, bo mekaka lukwikilu na bo ntangu ntotila Nebukadenezare songaka bo na kusambila kiteki mosi ya wolo. Shadraki, Meshaki, ti Abedi-Nego buyaka kusambila kiteki yina mpi bo songaka ntotila nde: “Beto ta sadila ve banzambi na nge mpi ta sambila ve kiteki ya wolo yina nge me tedimisa.” Ntangu bo mekaka lukwikilu na bo, banduku yai tatu bikalaka ya kwikama na Nzambi na bo.—Daniele 1:1-17; 3:12, 16-28.

11. Inki mutindu beto me zaba nde Polo ti Timoteo vandaka banduku ya ngolo?

¹¹ Ntangu ntumwa Polo kutanaka ti leke Timoteo, yandi monaka nde Timoteo vandaka kuzola Yehowa mpi kudiyangisa kibeni sambu na dibundu. Yo yina, Polo longaka Timoteo na kusadisa bampangi na bisika ya mutindu na mutindu. (Bisalu 16:1-8; 17:10-14) Timoteo vandaka kusala ngolo yo yina Polo tubaka nde: “Yandi salaka ti mono bonso mpika sambu na kunata nsangu ya mbote na ntwala.” Polo zabaka nde Timoteo ta “kudibanzaka na masonga yonso” sambu na bampangi ya babakala ti ya bankento. Yo yina, sambu bo vandaka kusala ngolo na kusadila Yehowa kumosi, Polo ti Timoteo kumaka banduku ya ngolo.—Bafilipi 2:20-22; 1 Bakorinto 4:17.

12, 13. (a) Sambu na nki beto fwete pona na mayele yonso banduku na beto ata na dibundu? (b) Sambu na nki ntumwa Polo pesaka lukebisu yina kele na 1 Bakorinto 15:33?

¹² Na dibundu, beto lenda longuka mambu mingi na bampangi mpi beto lenda sadisana na kubikala ya kwikama. (Tanga Baroma 1:11, 12.) Kansi ata na dibundu, beto fwete keba na bantu yina beto ke pona na kuvanda banduku na beto ya ngolo. Beto kele ti bampangi mingi ya me katukaka na bisika ya kuswaswana mpi mutindu na bo ya kuzinga me swaswana. Bampangi ya nkaka kele bantu ya mpa na dibundu, kansi bankaka ke sadilaka Yehowa  banda bamvula mingi. Yo ke lombaka ntangu sambu kinduku ya muntu ti Yehowa kukuma ngolo, kaka mutindu yo ke lombaka ntangu sambu dimbuma kutela. Yo yina, beto fwete monisa ntima-nda mpi zola na kati na beto mpi kupona ntangu yonso banduku na beto na mayele yonso.—Baroma 14:1; 15:1; Baebreo 5:12–6:3.

¹³ Bantangu ya nkaka, diambu mosi ya mpasi lenda salama na dibundu, mpi yo ta lomba nde beto vanda mayele kibeni. Yo lenda vanda nde mpangi mosi ke sala mambu yina Biblia ke tubaka nde yo kele mbi. To muntu mosi lenda yedisa kikalulu ya kubokuta-bokuta yina lenda bebisa dibundu. Diambu yai ke yitukisa beto ve, sambu ata na mvu-nkama ya ntete, bantangu ya nkaka mambu ya mpasi vandaka kubasika na dibundu. Yo yina, ntumwa Polo kebisaka Bakristu nde: “Beno kudikusa ve. Banduku ya mbi ke bebisaka bikalulu ya mbote.” (1 Bakorinto 15:12, 33) Polo kebisaka mpi Timoteo na kukeba na bantu yina yandi vandaka kupona na kuvanda banduku na yandi ya ngolo. Beto fwete sala mpi mutindu mosi bubu yai.—Tanga 2 Timoteo 2:20-22.

14. Inki mutindu kupona banduku lenda vanda ti bupusi na kinduku na beto ti Yehowa?

¹⁴ Beto fwete tanina kinduku na beto ti Yehowa. Yo kele kima ya kuluta mfunu yina beto kele na yo. Yo yina, beto fwete buya kuvanda banduku ya ngolo ya bantu yina lenda lembisa lukwikilu na beto mpi kubebisa kinduku yai. Kana beto dindisa lele na mafuta, beto lenda vingila ve nde yo ta basisa masa, mutindu mosi beto lenda vanda ve ti banduku yina ke salaka mambu ya mbi mpi kuvingila nde yo ta vanda pete sambu beto sala mambu ya mbote. Beto fwete pona na mayele yonso banduku na beto ya ngolo.—1 Bakorinto 5:6; 2 Batesalonika 3:6, 7, 14.

15. Inki nge lenda sala sambu na kuzwa banduku ya mbote na dibundu?

 ¹⁵ Na dibundu, nge lenda zwa bantu yina ke zolaka kibeni Yehowa. Bo lenda kuma banduku na nge ya ngolo. (Nkunga 133:1) Kusala ve kinduku kaka ti bantu yina kele mvula mosi ti nge to bayina mutindu na bo ya kuzinga kele kiteso mosi ti ya nge. Kuvila ve nde Yonatani vandaka ti bamvula mingi kuluta Davidi, mpi nde Ruti vandaka leke mingi na ntwala ya Naomi. Beto ke zolaka kuzitisa ndongisila yai ya Biblia: “Beno kangula kibeni ntima na beno.” (2 Bakorinto 6:13; tanga 1 Piere 2:17.) Kana nge ke landa kibeni mbandu ya Yehowa, bantu ya nkaka ta zola kuvanda banduku na nge.

16, 17. Inki beto fwete sala ve kana muntu mosi na dibundu me pesa beto mpasi?

¹⁶ Na konso dibuta, bantu ke vandaka ve ti bikalulu mpi bangindu ya mutindu mosi, mpi bo ke salaka ve mambu mutindu mosi. Yo kele mpi mutindu mosi na dibundu. Luswaswanu yai ke kumisaka luzingu kitoko, mpi yo ke sadisaka beto na kulonguka mambu mingi na bantu ya nkaka. Kansi, bantangu ya nkaka luswaswanu yai lenda sala nde beto wakana mbote ve ti bampangi na beto mpi beto wila bo makasi. Bantangu ya nkaka bo lenda lwadisa beto. (Bingana 12:18) Keti beto fwete bika mambu yai kulembisa beto to yo pusa beto na kuyambula dibundu?

¹⁷ Ve. Nkutu ata muntu mosi me pesa beto mpasi ya nki mutindu, beto ta yambula ve dibundu. Yehowa ve muntu lwadisaka beto. Yandi me pesaka beto luzingu mpi bima yonso ya nkaka. Yo me fwana nde beto zola yandi mpi beto vanda ya kwikama na yandi. (Kusonga 4:11) Dibundu kele dikabu ya Yehowa yina ke sadisaka  beto na kulanda kuvanda ti lukwikilu ya ngolo. (Baebreo 13:17) Beto ta yambula ve ata fioti dikabu na yandi kaka sambu muntu mosi me pesa beto mpasi.—Tanga Nkunga 119:165.

18. (a) Inki lenda sadisa beto na kuvanda kisika mosi ti bampangi na beto? (b) Sambu na nki beto fwete lolula bantu ya nkaka?

¹⁸ Beto ke zolaka bampangi na beto mpi beto ke zolaka kuvanda kisika mosi ti bo. Yehowa ke lombaka beto ve na kuvanda bantu ya kukuka, mpi beto fwete lomba yo ve na bantu ya nkaka. (Bingana 17:9; 1 Piere 4:8) Beto yonso ke salaka bifu, kansi zola ta sadisa beto na kulanda “kulolulana na ntima ya mvimba.” (Bakolosai 3:13) Zola ta kanga beto nzila ya kukumisa nene diambu mosi ya fioti. Ya kieleka, kana muntu me pesa beto mpasi, yo lenda vanda mpasi na kuvila yo. Yo kele mpasi ve na kuwa makasi mpi kubumbila muntu yina kimbeni. Kansi kusala mutindu yai ta natila beto kaka bampasi. Kana beto me lolula muntu yina pesaka beto mpasi, beto lenda vanda ti ngemba ya mabanza, bumosi na dibundu, mpi kima ya kuluta mfunu, kinduku ya mbote ti Yehowa.—Matayo 6:14, 15; Luka 17:3, 4; Baroma 14:19.

19. Inki ntangu beto fwete yambula kuvukana ti muntu mosi na dibundu?

¹⁹ Na dibuta yina bantu ke zolanaka, konso muntu ke salaka yonso sambu na kupesa bankaka kiese. Kansi, yindula kana muntu mosi me kolama. Bantu yonso na dibuta me meka kusadisa yandi mbala mingi, kansi yandi me buya lusadisu na bo. Yandi lenda baka lukanu ya kukatuka na nzo, to mfumu ya dibuta lenda lomba yandi na kukatuka na nzo. Diambu ya mutindu mosi lenda salama na dibundu. Muntu mosi lenda pona kulanda kusala mambu yina ke pesa ve Yehowa kiese mpi yina ke  bebisa dibundu. Yandi ke buya lusadisu mpi ke monisa na bisalu na yandi nde yandi ke zola diaka ve kuvanda na dibundu. Yandi lenda pona na kudikatula na dibundu, to bo lenda basisa yandi na dibundu. Kana yo salama, Biblia ke tuba pwelele nde beto fwete ‘yambula kuvukana ti’ yandi. (Tanga 1 Bakorinto 5:11-13; 2 Yoane 9-11) Yo lenda vanda mpasi kibeni kana muntu yango kele nduku na beto to muntu ya dibuta na beto. Kansi na mambu ya mutindu yai, beto fwete vanda ntete-ntete ya kwikama na Yehowa.—Tala Noti 8.

20, 21. (a) Inki mutindu kubasisa muntu na dibundu ke monisaka zola? (b) Sambu na nki yo kele mfunu na kupona na mayele yonso banduku na beto?

²⁰ Kubasisa muntu na dibundu kele ngidika ya zola yina Yehowa me bakaka. Yo ke taninaka dibundu na bantu yina ke zitisaka ve minsiku ya Yehowa. (1 Bakorinto 5:7; Baebreo 12:15, 16) Yo ke sadisaka beto na kumonisa zola sambu na zina ya santu ya Yehowa, sambu na minsiku na yandi ya mfunu, mpi sambu na Yehowa yandi mosi. (1 Piere 1:15, 16) Kubasisa muntu na dibundu ke monisaka mpi zola sambu na muntu yina kele diaka ve na dibundu. Ndola yai ya ngolo lenda sadisa yandi na kubakisa nde yandi ke sala mambu ya mbi mpi yo lenda pusa yandi na kusoba. Bantu mingi yina bo basisaka ntete na dibundu me vutukilaka Yehowa mpi bo yambaka bo na kiese mingi na dibundu.—Baebreo 12:11.

²¹ Banduku na beto ke vandaka ti bupusi na luzingu na beto na mitindu mingi. Yo yina, yo kele mfunu na kupona na mayele yonso banduku na beto. Kana beto ke zola bantu yina Yehowa ke zolaka, beto ta vanda ti banduku yina ta sadisa beto na kubikala ya kwikama na yandi mvula na mvula.