1, 2. (a) Sambu na nki yo kevandaka mpasi na kumonisa luzitu na kiyeka? (b) Inki bangyufula beto tatadila?

KETI nge memonaka dezia mambu yina mwana-fyoti kesalaka kana bo melomba yandi na kusala kima mosi ya yandi kezola mpenza ve kusala? Nge lenda mona na ilungi na yandi nde yandi kele na kunwana na ntima. Yandi mewa ndinga ya kibuti na yandi, mpi yandi kezaba nde yandi fwete zitisa kiyeka ya kibuti na yandi. Kansi na dyambu yai, yandi kezola mpenza ve kulemfuka. Mvita ya mwana yai kemonisa kyeleka mosi ya beto yonso kekutanaka na yo.

² Yo kevandaka ve ntangu yonso pete na kuzitisa kiyeka. Keti nge kemonaka mpasi bantangu yankaka na kuzitisa bantu yina kele ti ndambu ya kiyeka na zulu na nge? Kana yo kele mutindu yina, nge mosi mpamba ve muntu kenwanaka ti dyambu yai. Beto kezinga na ntangu yina luzitu sambu na kiyeka mekulumukaka mingi mpenza. Kansi, Biblia ketuba nde beto fwete monisa luzitu na bantu yina kele ti kiyeka na zulu na beto. (Bingana 24:21) Ya kyeleka, kusala mutindu yina kele mfunu kana beto kezola kubikala na zola ya Nzambi. Kansi beto lenda kudiyula bangyufula yai: Sambu na nki bantangu yankaka yo kevandaka mpasi mingi na kuzitisa kiyeka? Sambu na nki Yehowa kelomba beto na kusala yo, mpi nki tasadisa beto na kulemfuka? Nsukansuka, na nki mitindu beto lenda monisa luzitu sambu na kiyeka?

3, 4. Inki mutindu disumu mpi kukonda kukuka kuyantikaka, mpi sambu na nki kukonda kukuka na beto kesalaka nde beto mona mpasi mingi na kuzitisa kiyeka?

³ Bika beto tadila na bunkufi bikuma zole ya kesalaka nde beto  mona mpasi mingi na kumonisa luzitu na bantu yina kele na kiyeka. Ya ntete, beto kele bantu ya kukonda kukuka; ya zole, bantu yina kele na kiyeka na zulu na beto kele mpi bantu ya kukonda kukuka. Masumu mpi kukonda kukuka ya bantu meyantikaka banda ntama, banda na masamba ya Edeni ntangu Adami ti Eva kukolamaka na kiyeka ya Nzambi. Disumu kuyantikaka ti kukolama. Banda na ntangu yina, beto kebutukaka ti kikalulu ya kukolama.—Kuyantika 2:15-17; 3:1-7; Nkunga 51:7; Roma 5:12.

⁴ Sambu beto kele bantu ya masumu, bantu mingi na kati na beto lenda kuma lulendo mpi kudisonga kukonda mpasi, kansi kudikulumusa kele kikalulu mosi ya kemonanaka mingi ve yina beto fwete sala ngolo na kuyedisa mpi kutanina. Ata na nima ya kusadila Nzambi na kwikama yonso bamvula mingi, beto lenda kuma ntu-ngolo mpi lulendo. Beto tadila mbandu ya Kore, yina kukangamaka na kwikama yonso ti bantu ya Yehowa na bampasi mingi. Ata mpidina, yandi kunaka mpusa ya ngolo ya kuvanda ti kiyeka mingi mpi kukonda nsoni yandi nataka bantu na kukolama na Moize, muntu ya kudikulumusa kuluta bantu yonso ya ntangu yina. (Kutanga 12:3; 16:1-3) Yindula mpi, Ntotila Oziasi, yina lulendo kupusaka yandi na kukota na tempelo ya Yehowa mpi kusala kisalu ya santu yina banganga-Nzambi mpamba vandaka ti nswa ya kusala. (2 Bansangu 26:16-21) Bantu yai kubakaka ndola ya ngolo sambu na lulendo na bo. Kansi, bambandu na bo ya mbi kele bangibusa ya mfunu sambu na beto yonso. Beto fwete nwanisa lulendo yina kesalaka nde beto mona mpasi na kuzitisa kiyeka.

5. Inki mutindu bantu ya kukonda kukuka mesadilaka kiyeka na bo na mutindu ya mbi?

⁵ Na ndambu yankaka, bantu ya kukonda kukuka yina kuvandaka ti kiyeka mesalaka mambu mingi sambu na kukulumusa luzitu sambu na kiyeka. Mingi na kati na bo kuvandaka nku, makambu ngolo, mpi kusalaka bonso badiktatere. Na kutuba ya kyeleka, luzingu ya bantu mefuluka ti masolo ya kemonisa mutindu bantu mesadilaka kiyeka na mutindu mosi ya mbi. (Tanga Longi 8:9) Mu mbandu, Saule kuvandaka muntu ya mbote mpi ya  kudikulumusa ntangu Yehowa kuponaka yandi na kuvanda ntotila. Kansi, yandi kumaka lulendo mpi kimpala; mpi na nima yandi nyokulaka Davidi, yina vandaka ya kwikama. (1 Samuele 9:20, 21; 10:20-22; 18:7-11) Na nima Davidi kukumaka mosi na kati ya bantotila ya kuluta mbote ya Izraele, kansi yandi sadilaka kiyeka na yandi na mutindu ya mbi ntangu yandi yibaka nkento ya Uria, muntu ya dikanda ya Heti, mpi kutindaka bakala yina ya salaka ve ata kima mosi ya mbi na ndonga ya ntete ya bitumba sambu bo fwa yandi. (2 Samuele 11:1-17) Ya kyeleka, kukonda kukuka kesalaka nde bantu kumona mpasi na kusadila kiyeka mbote. Mpi kana bantu yina kele ti kiyeka kezitisa ve Yehowa, bo kesalaka mbi mingi kuluta. Na nima ya kutendula mutindu bapape yankaka ya Katolika kukotisaka mbangika na kitamina ya nda, mfumu mosi ya insi ya Grande-Bretagne kusonikaka nde: “Kiyeka kebebisaka, mpi kiyeka ya mvimba kebebisaka na mutindu ya mvimba.” Ti mambu yai na ntu, bika beto tadila ngyufula yai: Sambu na nki beto fwete zitisa kiyeka?

6, 7. (a) Zola na beto sambu na Yehowa kepusaka beto na kusala inki, mpi sambu na inki? (b) Bulemfu ketendula inki, mpi nki mutindu beto lenda monisa yo?

⁶ Bikuma ya kuluta mbote ya kepusaka na kuzitisa kiyeka kekatukaka na zola: zola na beto sambu na Yehowa, sambu na bantu yankaka, mpi nkutu sambu na beto mosi. Sambu beto kezolaka Yehowa kuluta bima yonso, beto kezolaka kupesa yandi kyese. (Tanga Bingana 27:11; Marko 12:29, 30) Beto mezaba nde banda kukolama ya kusalamaka na Edeni, bo metulaka ntembe na luyalu na yandi—nswa na yandi ya kuyala luyalanganu—na ntoto mpi bantu mingi meponaka simu ya Satana mpi mebuyaka luyalu ya Yehowa. Beto kele na kyese sambu beto meponaka simu ya Yehowa. Ntangu beto ketangaka bangogo ya kitoko ya kele na Kusonga 4:11, yo kesimbaka ntima na beto. Yo kele pwelele mpenza sambu na beto nde Yehowa kele Mfumu ya mefwana na kuyala luyalanganu! Beto kepesaka maboko na luyalu ya Yehowa mpi kendimaka yo na luzingu na beto ya konso kilumbu.

⁷ Luzitu ya mutindu yai kesuka kaka ve na kulemfuka. Beto kelemfukilaka  Yehowa mbala mosi sambu beto kezolaka yandi. Kansi, beto lenda kutana kilumbu yankaka ti mambu yina tasala nde beto mona mpasi mingi na kulemfukila yandi. Na bantangu ya mutindu yai, bonso mwana-fyoti yina beto tubilaka na luyantiku, beto fwete longuka bulemfu. Beto keyibuka nde Yezu kulemfukaka na luzolo ya Tata na yandi ata ntangu kusala mutindu yina lendaka kumonana mpasi mingi. Yandi tubilaka Tata na yandi nde: “Kulanda luzolo na mono ve, kansi luzolo na nge.”—Luka 22:42.

8. (a) Kulemfuka na kiyeka ya Yehowa bubu yai ketendulaka mbala mingi inki, mpi nki dyambu kemonisa mawi ya Yehowa na dyambu yai? (b) Inki lenda sadisa beto na kuwidikila bandongisila mpi kundima disipline? (Tala lupangu “ Wa Ndongisila mpi Ndima Disipline.”)

⁸ Ya kyeleka, Yehowa ketubilaka ve konso muntu na kati na beto bubu yai; yandi kesadilaka Ndinga na yandi mpi bantu yina kemonisaka yandi na ntoto. Yo yina, mbala mingi beto kelemfukaka na kiyeka ya Yehowa na kuzitisaka bantu yina yandi meponaka na kuvanda, to bayina yandi mebikaka na kulanda na kuvanda, ti kiyeka na zulu na beto. Kana beto kolama na bantu yina, mu mbandu, na kubuya kundima bandongisila na bo ya kekatuka na Masonuku, beto tapesa Nzambi makasi. Ntangu bantu ya Izraele kubokutaka mpi kukolamaka na Moize, Yehowa kumonaka nde bo salaka mambu yina na yandi mosi.—Kutanga 14:26, 27.

9. Sambu na nki zola na beto sambu na bantu yankaka tapusa beto na kuzitisa kiyeka? Pesa mbandu.

⁹ Beto kemonisaka mpi luzitu na kiyeka sambu beto kezolaka bantu yankaka. Inki mutindu? Yindula nde nge kele soda na kati ya kimvuka mosi ya basoda. Sambu kimvuka ya basoda kununga mpi nkutu kuguluka, konso soda fwete wakana, kulemfuka, mpi kuzitisa muntu yina kele ti kiyeka na zulu na yandi. Kana nge lemfuka ve na kiyeka yina, nge lenda tula luzingu ya basoda yonso yankaka na kigonsa. Ata mpidina, minkangu ya bantu kesalaka mambi mingi na nsi-ntoto bubu yai. Kansi, Yehowa kele ti minkangu yina kesalaka kaka mambu ya mbote. Biblia kebingaka Nzambi bambala mingi nde “Yehowa ya minkangu.” (1 Samuele 1:3, NW) Yandi kele Komanda ya kimvuk ya nene ya  bigangwa ya ngolo ya kimpeve. Bantangu yankaka, Yehowa kefwanisaka bansadi na yandi ya kele na ntoto ti basoda. (Nkunga 68:12; Ezekiele 37:1-10) Kana beto kolama na bantu yina Yehowa mepesaka kiyeka na zulu na beto, keti beto tatula ve bampangi na beto basoda ya kimpeve na kigonsa? Kana Mukristu mosi kukolama na bankuluntu, bampangi yankaka na dibundu lenda mpi kumona mpasi. (1 Korinto 12:14, 25, 26) Kana mwana mosi kukolama, dibuta ya mvimba lenda mona mpasi. Yo yina, kumonisa luzitu mpi kuvanda ya kuyilama na kuwakana ti bantu yankaka kele mutindu ya kumonisa zola sambu na bantu yankaka.

10, 11. Inki mutindu kuzaba nde kulemfuka kele sambu na mambote na beto kepusaka beto na kulemfuka na kiyeka?

¹⁰ Beto kezitisaka mpi kiyeka sambu kusala mutindu yina kenatilaka beto mosi mambote. Ntangu Yehowa kelombaka beto na kuzitisa kiyeka, mbala mingi yandi ketubilaka mambote yina beto tabaka kana beto sala mutindu yina. Mu mbandu, yandi kesonga bana na kulemfukila bibuti na bo sambu bo vanda na luzingu ya nda mpi ya mbote. (Kulonga 5:16; Efezo 6:2, 3) Yandi  kesonga beto na kuzitisa bankuluntu sambu kukonda kusala mutindu yina tanatila beto bampasi na kimpeve. (Baebreo 13:7, 17) Mpi yandi kesonga beto na kulemfukila bamfumu ya leta sambu na lutaninu na beto.—Roma 13:4.

¹¹ Keti nge tandima ve nde kuzaba sambu na nki Yehowa kezolaka nde beto lemfuka tasadisa beto na kuzitisa kiyeka? Ebuna, bika beto tadila mutindu beto lenda monisa luzitu sambu na kiyeka na bitini tatu ya mfunu ya luzingu.

12. Inki mukumba Yehowa mepesaka bakala mpi tata na dibuta, mpi inki mutindu bakala lenda lungisa mukumba yina?

¹² Yehowa yandi mosi muntu kusalaka dibuta. Sambu yandi kele Nzambi ya ndonga, yandi meyidikaka dibuta na mpila nde yo tambula mbote. (1 Korinto 14:33) Yandi kepesa bakala mpi tata kiyeka ya kusala bonso mfumu ya dibuta. Bakala kemonisaka luzitu sambu na Mfumu na yandi, Kristu Yezu, kana yandi kelanda mbandu ya Yezu na mutindu yandi kesadilaka kiyeka na dibundu. (Efezo 5:23) Yo yina, bakala fwete yambula ve mukumba na yandi kansi yandi fwete lungisa yo ti kikesa yonso; yandi fwete vanda ve diktatere to makambu ngolo, kansi yandi fwete monisa zola, bukatikati, mpi ntima ya mbote. Yandi kevilaka ve nde kiyeka na yandi kele ti ndilu, yo meluta ve kiyeka ya Yehowa.

13. Inki mutindu nkento mpi mama lenda lungisa mukumba na yandi na mutindu yina kepesa Yehowa kyese?

¹³ Nkento mpi mama fwete sala bonso nsadisi ya  bakala. Yandi mpi kele ti kiyeka na dibuta, sambu Biblia ketubilaka nsiku “ya mama na nge.” (Bingana 1:8) Ya kyeleka, kiyeka na yandi kele na nsi ya kiyeka ya bakala na yandi. Mpangi-nkento yina mekwelaka kemonisaka luzitu sambu na kiyeka ya bakala na yandi na kusadisaka yandi na kulungisa mukumba na yandi bonso mfumu ya dibuta. Yandi kefyotunaka ve bakala na yandi, kesadilaka ve mayele ya mbi sambu na kunata yandi na kusala mambu ya yandi mezola, mpi kesosaka ve kubaka kisika na yandi. Kansi, yandi kepesaka bakala na yandi maboko mpi kesalaka kumosi ti yandi. Kana badesizio ya bakala na yandi kesepedisa yandi ve, yandi kepesaka ngindu na yandi na luzitu yonso, mpi yandi kelandaka na kulemfuka. Kana bakala na yandi kele ve Mukristu, yandi lenda kutana ti mambu ya mpasi, kansi kikalulu na yandi ya bulemfu lenda pusa bakala na yandi na kusosa Yehowa.—Tanga 1 Piere 3:1.

14. Inki mutindu bana lenda pesa bibuti na bo ti Yehowa kyese?

¹⁴ Bana kepesaka Yehowa kyese ntangu bo kelemfukilaka tata ti mama na bo. Bo kepesaka mpi lukumu ti kyese na bibuti  na bo. (Bingana 10:1) Na mabuta yina kele kaka ti kibuti mosi, bana kezitisaka munsiku yai ya bulemfu mpi bo kezabaka nde kibuti na bo lenda vanda ti mfunu mingi ya lusadisu mpi kuwakana na bo. Mabuta yina konso muntu kelungisaka mukumba ya Nzambi mepesaka yandi kevandaka na ngemba ya nene mpi kyese ya mingi. Yo kepesaka lukumu na Muntu yina kele na kisina ya mabuta yonso, Yehowa Nzambi.—Efezo 3:14, 15.

15. (a) Inki mutindu beto lenda monisa na dibundu nde beto kezitisaka kiyeka ya Yehowa? (b) Inki minsiku lenda sadisa beto na kulemfuka na bantu yina ketwadisaka beto? (Tala lupangu “ Beno Lemfuka na Bambuta na Beno ya Dibundu.”)

¹⁵ Yehowa metulaka Mwana na yandi Mfumu ya dibundu ya Bukristu. (Kolosai 1:13) Ebuna Yezu mepesaka ‘mpika na yandi ya kwikama mpi ya mayele’ mukumba ya kukeba mambote ya kimpeve ya bantu ya Nzambi ya kele na ntoto. (Matayo 24:45-47, NW) Nto-Kimvuka ya Bambangi ya Yehowa kesalaka bonso mumonisi ya kimvuka ya mpika. Bonso na mabundu ya Bukristu ya mvu-nkama ya ntete, bubu yai bankuluntu kebakaka bantuma mpi bandongisila ya kekatukaka na Nto-Kimvuka, yo vanda mbala mosi to na nzila ya mimonisi na yandi, bonso bankengi-ntambudi. Ntangu konso muntu na kati na beto kezitisaka kiyeka ya bankuluntu, beto kelemfukilaka Yehowa.—Tanga Baebreo 13:17.

16. Na nki mutindu bo keponaka bankuluntu na nsadisa ya mpeve santu?

¹⁶ Bankuluntu ti bansadi ya kisalu kele ve bantu ya kukuka. Bo kele ti bifu bonso beto. Ata mpidina, bankuluntu kele ‘makabu ya bantu,’ ya bo mepesaka sambu na kusadisa dibundu na kubikala ngolo na kimpeve. (Efezo 4:8) Bo keponaka bankuluntu na nsadisa ya mpeve santu. (Bisalu 20:28) Inki mutindu? Sambu babakala yai fwete lungisa ntete mambu ya bo kelombaka ya kele na Ndinga ya Nzambi, yina kele ya kupemama na mpeve santu. (1 Timoteo 3:1-7, 12; Tito 1:5-9) Dyaka, bankuluntu yina ketalaka kana mpangi mosi melungisa mambu yina bo kelombaka, kesambaka na masonga yonso sambu na kulomba lutwadisu ya mpeve santu ya Yehowa.

17. Kana bo kelungisa mikumba ya dibundu, sambu na nki bampangi-bankento kelwataka bitambala bantangu yankaka?

 ¹⁷ Na dibundu, yo lenda salama nde ata nkuluntu to nsadi ya kisalu mosi ve kele pana sambu na kusala bisalu yina bampangi yai kesalaka, mu mbandu kutwadisa lukutakanu sambu na kisalu ya bilanga. Na bantangu ya mutindu yai, bampangi-babakala yankaka ya mebakaka mbotika lenda sala yo. Kana ata mpangi-bakala mosi ya mebakaka mbotika kele ve, bampangi-bankento ya kufwana lenda sala yo. Kansi, kana nkento mosi kesala mukumba yina kelombaka nde bakala mpamba kusala, yandi fwete lwata kitambala. * (1 Korinto 11:3-10) Dyambu yai kefyotunaka ve bankento. Kansi, yo kepesaka bo dibaku ya kumonisa luzitu sambu na ngidika ya kimfumu ya Yehowa metulaka, yo vanda na dibuta to na dibundu.

18, 19. (a) Inki mutindu nge lenda tendula minsiku yina kele na Roma 13:1-7? (b) Inki mutindu beto kemonisaka luzitu sambu na bamfumu ya leta?

¹⁸ Bakristu ya kyeleka kelandaka mbote-mbote minsiku ya kele na Roma 13:1-7. (Tanga.) Ntangu nge ketanga baverse yai, nge lenda mona nde “bamfumu ya leta” ya bo ketubila awa kele baluyalu. Mutindu Yehowa kepesa nzila nde baluyalu yai kuvanda, yo kelungisaka mikumba ya mfunu, yo ketulaka ndonga na kiteso mosi buna, mpi yo kesalaka bisalu yina bantu kevandaka na yo mfunu. Beto kemonisaka luzitu na bamfumu yai na kuzitisaka bansiku. Beto kefutaka bitadi yonso, beto kefulusaka mbote mikanda yonso yina Leta kelombaka, mpi beto kezitisaka konso nsiku yina ketadila beto mosi, dibuta, mumbongo, to bima na beto. Kansi, beto kelemfukaka ve na bamfumu ya leta kana bo lomba beto na kukolama na Nzambi. Na kisika ya kusala buna, beto kesalaka bonso bantumwa ya mvu-nkama ya ntete: “Beto fweti lemfuka ntete na Nzambi, kansi na bantu ve.”—Bisalu 5:28, 29; tala lupangu “ Mono Fwete Lemfuka na Kiyeka ya Nani?”.

 ¹⁹ Beto kemonisaka mpi luzitu sambu na bamfumu ya leta na bikalulu na beto. Bantangu yankaka, beto lenda kutana ti bamfumu ya luyalu. Ntumwa Polo kukutanaka ti bamfumu bonso Ntotila Erode Agripa mpi Guvernere Festusi. Bamfumu yina kuvandaka ti bifu ya nene, kansi Polo kutubilaka bo ti luzitu yonso. (Bisalu 26:2, 25) Beto kelandaka mbandu ya Polo, yo vanda mfumu ya beto kesolula ti yandi kele ti kiyeka ya nene to yandi kele kaka polisi. Na nzo-nkanda, batoko ya Bakristu kesalaka ngolo na kumonisa luzitu ya mutindu mosi na balongi na bo mpi na bamfumu ya nzo-nkanda mpi na bantu yankaka ya kele ti mwa ndambu ya kiyeka. Ya kyeleka, beto kezitisaka ve kaka bantu yina kendimaka balukwikilu na beto; beto kezitisaka mpi bayina kemengaka Bambangi ya Yehowa. Ee, bantu yonso yina kele ve Bakristu fwete mona luzitu na beto.—Tanga Roma 12:17, 18; 1 Piere 3:15.

20, 21. Inki mambote beto tabaka kana beto kemonisa luzitu ya mefwana na bamfumu?

²⁰ Beto fwete vanda ntangu yonso ya kuyilama na kumonisa luzitu. Ntumwa Piere kusonikaka nde: “Beno zitisa bantu yonso.” (1 Piere 2:17) Kana bantu kemona nde beto kezitisa bo na masonga yonso, yo lenda simba ntima na bo ngolo mpenza. Kuvila ve nde kikalulu yai kemonanaka mingi ve bubu yai. Yo yina, kumonisa yo kele mutindu mosi ya kuzitisa ntuma yai ya Yezu: “Mwinda na beno fweti pela na meso ya bantu. Mpidina bo ta mona mambu ya mbote ya beno ke salaka, ebuna bo ta pesa lukumu na Tata na beno kele na zulu.”—Matayo 5:16.

²¹ Na nsi-ntoto yai ya kele na mpimpa, nsemo ya kimpeve kebendaka bantu ya ntima ya mbote. Yo yina, kumonisa luzitu na dibuta, na dibundu, mpi na bangwisana na beto ti bamfumu ya leta lenda benda bantu yankaka mpi kupusa bo na kutambula na nsemo ti beto. Yo kele kivuvu mosi ya kitoko mpenza! Kansi, ata yo salama ve mutindu yina, beto lenda ndima nde: luzitu na beto sambu na bantu kepesaka Yehowa Nzambi kyese mpi yo kesadisaka beto na kubikala na zola na yandi. Keti kele ti mambote ya meluta yo?