Inki Malongi Beto Lenda Baka na Bankento Yina Biblia Ke Tubilaka?

TALA NA

Mvutu ya Biblia

Beto lenda baka malongi mingi ya mfunu na bankento yina Biblia ke tubilaka. (Baroma 15:4; 2 Timoteo 3:16, 17) Disolo yai ke tubila na bunkufi ndambu ya bankento yina Biblia ke tubilaka. Mingi na kati na bo kele bambandu ya mbote yina beto lenda landa. Kansi bankaka kele bambandu yina beto lenda landa ve.—1 Bakorinto 10:11; Baebreo 6:12.

Abigaile

Abigaile vandaka nani? Yandi vandaka nkento ya bakala mosi ya mvwama kansi bakala yango vandaka muntu ya mbi. Zina yandi Nabale. Kansi Abigaile vandaka nkento mosi ya mayele mpi ya kudikulumusa. Yandi vandaka mpi nkento mosi ya kitoko mpi yandi vandaka ti bikalulu yina vandaka kusepedisa Yehowa.—1 Samuele 25:3.

Inki yandi salaka? Abigaile salaka mambu na mayele yonso mpi ti luswasukusu sambu diambu mosi ya mbi kusalama ve. Yandi ti bakala na yandi Nabale vandaka kuzinga pene-pene ti kisika yina Davidi, muntu yina fwete kuma ntotila ya Izraele, kwendaka kubumbana ntangu yandi vandaka kutina. Ntangu Davidi ti bantu na yandi vandaka kuna, bo taninaka mameme ya Nabale sambu bantu kuyiba yo ve. Kansi ntangu bantu yina vandaka kunata nsangu katukaka na Davidi mpi kwendaka kulomba bima ya kudia na Nabale, Nabale buyaka kupesa bo madia na nku. Davidi waka makasi ya ngolo. Yo yina yandi ti bantu na yandi kwendaka sambu na kufwa Nabale ti babakala yonso ya nzo na yandi.—1 Samuele 25:10-12, 22.

Abigaile sukininaka ve na kusala kima mosi ntangu yandi waka mambu yina bakala na yandi katukaka kusala. Yandi pesaka bansadi na yandi madia sambu bo natila Davidi ti bantu na yandi, mpi yandi landaka bo sambu na kulomba Davidi pardo. (1 Samuele 25:14-19, 24-31) Ntangu Davidi monaka dikabu ya Abigaile, ntangu yandi monaka nde Abigaile kele nkento mosi ya kudikulumusa mpi ntangu yandi waka ndongisila ya mbote ya Abigaile, Davidi bakisaka nde Nzambi muntu sadilaka nkento yina sambu yandi fwa ve Nabale ti bantu na yandi. (1 Samuele 25:32, 33) Ntangu fioti na nima, Nabale fwaka mpi Abigaile kumaka nkento ya Davidi.—1 Samuele 25:37-41.

Inki malongi beto lenda baka na mbandu ya Abigaile? Ata Abigaile vandaka nkento mosi ya kitoko, yandi vandaka ve kuyindula nde yandi kele mfunu mingi. Sambu na kutula ngemba, yandi kwendaka na luzolo yonso kulomba ndolula ata yandi salaka ve mbi. Yandi manisaka diambu mosi ya mpasi na mpima yonso mpi yandi salaka yo na mutindu ya mbote, ti kikesa mpi ti mayele.

▸ Sambu na kuzaba mambu mingi na yina me tala Abigaile, tala disolo “Yandi Salaka Mambu ti Mayele.”

Debora

Debora vandaka nani? Yandi vandaka profete yina Yehowa, Nzambi ya Izraele sadilaka sambu na kuzabisa bansadi na yandi mambu yina yandi zolaka nde bo sala. Nzambi sadilaka yandi mpi sambu na kusambisa makambu yina vandaka kubwa na kati ya bantu ya Izraele.—Bazuzi 4:4, 5.

Inki yandi salaka? Profete Debora sadisaka na kikesa yonso bantu yina vandaka kusambila Nzambi. Yandi pesaka nsiku mpi lombaka Baraki na kutwadisa basoda ya Izraele sambu na kunwana ti bambeni na bo bantu ya Kanana. (Bazuzi 4:6, 7) Ntangu Baraki lombaka Debora na kukwenda ti yandi, Debora waka ve boma kansi yandi kwendaka ti yandi.—Bazuzi 4:8, 9.

Ntangu Nzambi nungisaka bantu ya Izraele, Debora sonikaka nkunga yina yandi ti Baraki yimbaka. Nkunga yango vandaka kutubila diambu yina. Na nkunga yango, Debora tubilaka diambu yina Yaele, nkento ya nkaka ya kikesa salaka sambu na kubedisa bantu ya Kanana.—Bazuzi kapu 5.

Inki malongi beto lenda baka na mbandu ya Debora? Debora vandaka nkento ya kikesa mpi yandi vandaka ti kikalulu ya kuditambika. Yandi siamisaka bantu ya nkaka na kusala mambu ya mbote na meso ya Nzambi. Ntangu bo salaka mutindu yina, yandi kumisaka bo sambu na mambu yina bo salaka.

▸ Sambu na kuzaba mambu mingi na yina me tala Debora, tala disolo “Mono Kwisaka Kubasika Bonso Mama ya Izraele.”

Dalila

Dalila vandaka nani? Yandi vandaka nkento yina zuzi ya Izraele Samsoni zolaka.—Bazuzi 16:4, 5.

Inki yandi salaka? Yandi ndimaka kubaka mbongo yina bamfumu ya bantu ya Filistia pesaka yandi sambu na kuteka Samsoni, zuzi yina Nzambi sadilaka sambu na kugulusa bantu ya Izraele na maboko ya bantu ya Filistia. Bantu ya Filistia vandaka ve kukuka kununga yandi sambu ngolo na yandi vandaka ya kuyituka. (Bazuzi 13:5) Yo yina, bamfumu ya bantu Filistia sosaka nde Dalila kusadisa bo.

Bantu ya filistia pesaka Dalila mbongo sambu yandi zabaka kisika ngolo yina ya Samsoni vandaka kukatuka. Dalila bakaka mbongo yina. Yandi pukumunaka Samsoni mbala mingi, mpi nsuka-nsuka yandi zabaka kisika ngolo ya Samsoni vandaka kukatuka. (Bazuzi 16:15-17) Yandi kwendaka kusonga yo na bantu ya Filistia. Bo kangaka Samsoni mpi bo tulaka yandi na boloko.—Bazuzi 16:18-21.

Inki malongi beto lenda baka na mbandu ya Dalila? Dalila kele mbandu ya mbi. Sambu yandi vandaka ti nzala ya mbongo mingi, yandi vandaka ti lukasi ya mbongo, yo yina yandi sadilaka nsadi ya Yehowa Nzambi mambu na mutindu ya mbi, ya kukonda kwikama mpi ya bwimi.

Estere

Estere vandaka nani? Yandi vandaka Muyuda yina Asuerusi, ntotila ya Persia kwelaka mpi yandi kumaka ntotila-nkento.

Inki yandi salaka? Ntotila-nkento Estere sadilaka kiyeka na yandi sambu bo fwa ve bantu ya bwala na yandi. Yandi zabaka nde bamfumu tulaka kilumbu mosi yina bo fwete fwa Bayuda yonso yina vandaka kuzinga na Kimfumu ya Persia. Muntu salaka komplo yai vandaka bakala mosi na zina ya Amani. Yandi vandaka mfumu ya luyalu. (Estere 3:13-15; 4:1, 5) Muntu sadisaka Estere vandaka kisoni na yandi Mordekai. Estere tulaka luzingu na yandi na kigonsa mutindu yandi songaka bakala na yandi ntotila Asuerusi komplo yina. (Estere 4:10-16; 7:1-10) Asuerusi pesaka Estere ti Mordekai nzila ya kupesa nsiku ya nkaka. Nsiku yango vandaka kupesa Bayuda nzila ya kunwana sambu na kugulusa luzingu na bo. Bayuda nungaka bambeni na bo.—Estere 8:5-11; 9:16, 17.

Inki malongi beto lenda baka na mbandu ya Estere? Ntotila-nkento Estere pesaka mbandu ya mbote na yina me tala kuvanda kikesa mpi kudikulumusa. (Nkunga 31:24; Bafilipi 2:3) Kitoko na yandi mpi kiyeka ya kuvanda ntotila-nkento lendaka kukumisa yandi nkento ya lulendo, kansi yandi vandaka nkento mosi ya kudikulumusa mpi vandaka kulomba bandongisilal mpi lusadisu na bantu ya nkaka. Ntangu yandi vandaka kusolula ti bakala na yandi, yandi vandaka kutuba ti kikesa kansi na mutindu ya mbote mpi ti luzitu. Na ntangu yina Bayuda vandaka na kigonsa ya nene, yandi tubaka na kikesa yonso nde yandi mpi kele Muyuda.

▸ Sambu na kuzaba mambu mingi na yina me tala Estere, tala disolo “Yandi Tulaka Luzingu na Yandi na Kigonsa Sambu na Bantu ya Nzambi” mpi disolo “Yandi Salaka Mambu ti Mayele, Kikesa, mpi Kukonda Bwimi.”

Eva

Eva vandaka nani? Yandi vandaka nkento ya ntete mpi yandi kele nkento ya ntete yina Biblia ke tubilaka.

Inki yandi salaka? Eva kondaka bulemfu na nsiku mosi ya pwelele ya Nzambi. Bonso Adami bakala na yandi, Nzambi gangaka Eva muntu ya kukuka. Yandi vandaka ti kimpwanza ya kupona mpi makuki ya kuvanda ti bikalulu bonso ya Nzambi, mu mbandu zola mpi mayele. (Kuyantika 1:27) Eva zabaka nde Nzambi songaka Adami nde kana bo dia mbuma ya nti mosi buna, bo ta fwa. Kansi Satana kusaka yandi na kundima nde yandi ta fwa ve. Yo yina yandi diaka mbuma yina mpi na yandi siamisaka bakala na yandi na kudia yo mpi.—Kuyantika 3:1-6; 1 Timoteo 2:14.

Inki malongi beto lenda baka na mbandu ya Eva? Dalila kele ve mbandu ya mbote. Yo kele kigonsa na kulanda kutula dikebi na bampusa ya mbi. Yandi kondaka bulemfu na nsiku ya pwelele ya Nzambi, yo yina yandi yedisaka mpusa ya ngolo ya kubaka kima yina vandaka ve ya yandi.—Kuyantika 3:6; 1 Yoane 2:16.

Ana

Ana vandaka nani? Yandi vandaka nkento ya Elkana mpi mama ya Samuele yina kumaka profete mosi ya zabanaka mingi na Izraele ya ntama.—1 Samuele 1:1, 2, 4-7.

Inki yandi salaka? Ntangu Ana vandaka ve ti mwana, yandi lombaka Nzambi na kupesa yandi kikesa. Bakala ya Ana vandaka ti bankento zole. Penina, nkento ya nkaka ya Elkana vandaka ti bana; kansi Ana vandaka ve ata ti mwana mosi bamvula mingi na nima ya makwela na yandi. Penina vandaka kuseka Ana kansi Ana vandaka kusamba Nzambi sambu Nzambi kupesa yandi kikesa. Yandi salaka lusilu na Nzambi mpi tubaka nde kana Nzambi kupesa yandi mwana ya bakala, yandi ta pesa mwana yina na Nzambi sambu na kusala na nzo-tenta yina bantu ya Izraele vandaka kusadila sambu na kusambila Yehowa.—1 Samuele 1:11.

Nzambi pesaka mvutu na bisambu ya Ana mpi Ana butaka samuele. Ana lungisaka lusilu na yandi mpi nataka Samuele sambu na kusala na nzo-tenta ntangu Samuele vandaka ntete mwana ya fioti. (1 Samuele 1:27, 28) Konso mvula, Ana vandaka kutunga bilele sambu na kunatila Samuele. Na ntangu yina, Nzambi sakumunaka Ana mpi pesaka yandi bana tanu, babakala tatu mpi bankento zole.—1 Samuele 2:18-21.

Inki malongi beto lenda baka na mbandu ya Ana? Bisambu yina Ana vandaka kusala na ntima ya mvimba sadisaka yandi na kukanga ntima na bampasi. Kisambu na yandi ya masonga yina kele na 1 Samuele 2:1-10 ke monisa lukwikilu ya ngolo yina yandi vandaka na yo na Nzambi.

▸ Sambu na kuzaba mambu mingi ya me tala Ana, tala disolo “Yandi Sambaka Nzambi na Ntima ya Mvimba.”
▸ Sambu na kuzaba kikuma yina Nzambi ndimaka nde bansadi na yandi ya ntangu ya ntama kuvanda ti bankento mingi, tala disolo “Dieu approuve-t-il la polygamie?”

Yaele

Yaele vandaka nani? Yandi vandaka nkento ya Hebere yina vandaka ve muntu ya Izraele. Yaele sadisaka bansadi ya Nzambi na kikesa yonso.

Inki yandi salaka? Yaele bakaka lukanu mosi ya kikesa ntangu Sisera, mfumu ya basoda ya Kanana kwendaka kubumbana na nzo ya Yaele. Ntangu Sisera nungaka ve bitumba yina yandi nwanaka ti bantu ya Izraele, yo yina yandi sosaka kisika yina yandi fwete bumbana sambu na kupema. Yaele lombaka yandi na kubumbana na tenta na yandi sambu na kupema. Ntangu Sisera vandaka na mpongi, Yaele fwaka yandi.—Bazuzi 4:17-21.

Mambu yina Yaele salaka vandaka kulungana ya mambu yina Debora tubaka: “Yehowa ta pesa Sisera na maboko ya nkento.” (Bazuzi 4:9) Mambu yina Yaele salaka kumisaka yandi “nkento yina bo me sakumunaka mingi kuluta.”—Bazuzi 5:24.

Inki malongi beto lenda baka na mbandu ya Yaele? Yaele salaka mambu na mayele yonso mpi ti kikesa. Mambu yina yandi salaka ke monisa nde Nzambi lenda sala yonso sambu na kulungisa lusilu na yandi.

Yezabele

Yezabele vandaka nani? Yandi vandaka nkento ya Akabi, ntotila ya Izraele. Yezabele vandaka ve muntu ya Izraele mpi vandaka ve kusambila Yehowa. Kansi yandi vandaka kusambila Baale, nzambi ya bantu ya Kanana.

Inki yandi salaka? Ntotila-nkento Yezabele vandaka kuyala bantu na mutindu ya mbi, vandaka nku mpi kingolo-ngolo. Yandi vandaka kupesa nswa nde bantu kusambila baale mpi kuvukisa nitu na mitindu ya mbi. Kaka na ntangu yina, yandi sosaka kubuyisa bantu yonso na kusambila Yehowa, Nzambi ya kieleka.—1 Bantotila 18:4, 13; 19:1-3.

Yezabele salaka mambu yina yandi zolaka kusala sambu na kukusila mpi kufwa bantu yina vandaka kusambila Yehowa. (1 Bantotila 21:8-16) Mutindu Nzambi tubilaka yo, Yezabele fwaka lufwa mosi ya mpasi mpi bo zikaka ve mvumbi na yandi.—1 Bantotila 21:23; 2 Bantotila 9:10, 32-37.

Inki malongi beto lenda baka na mbandu ya Yezabele? Yezabele kele mbandu mosi ya mbi sambu yandi vandaka ve kuwa nsoni na kusala mambu ya mbi, vandaka ve kuzitisa bantu yina vandaka ti kiyeka mpi kudiyangisaka ve sambu ma mambu ya mbi yina yandi vandaka kusala.

Lea

Yandi vandaka nani? Yandi vandaka nkento ya ntete ya Yakobi. Leke na yandi ya nkento Rashele vandaka nkento ya zole ya Yakobi.—Kuyantika 29:20-29.

Nki yandi salaka? Lea butaka bana ya babakala sambanu ti Yakobi. (Ruti 4:11) Lukanu ya Yakobi vandaka ya kukwela Rashele kansi ve Lea. Ata mpidina, papa na bo Labani zolaka nde Yakobi kukwela Lea na kisika ya Rashele. Ntangu Yakobi zabaka nde yandi fwete kwela Lea, yandi buyaka. Labani songaka Yakobi nde nsiku ya dikanda na bo ke tubaka nde bantu fwete kwela ntete mbuta mpi na nima leki. Mposo mosi na nima, Yakobi kwelaka Rashele.—Kuyantika 29:26-28.

Yakobi vandaka kuzola Rashele mingi kuluta Lea. (Kuyantika 29:30) Yo yina, Lea wilaka mpangi na yandi kimbeni sambu na zola mpi dikebi yina Yakobi vandaka kutudila yandi. Nzambi bakisaka bangindu ya Lea, sakumunaka yandi mpi Lea butaka bana nsabwadi; babakala sambanu mpi nkento mosi.—Kuyantika 29:31.

Inki malongi beto lenda baka na mbandu ya Lea? Lea vandaka kusamba mpi kutudila Nzambi ntima kansi yandi bikaka ve nde bampasi yina yandi vandaka kukutana ti yo na dibuta kukanga yandi nzila ya kundima nde Nzambi vandaka kusadisa yandi. (Kuyantika 29:32-35; 30:20) Disolo ya luzingu ya Lea ke monisa nde Yehowa vandaka kupesa nswa nde bakala mosi kukwela bankento mingi. Nsiku ya Nzambi ya me tala makwela ke tubaka nde bakala to nkento fwete vanda kaka ti nkwelani mosi.—Matayo 19:4-6.

▸ Sambu na kuzaba mambu ya me tala Lea, tala disolo “Deux sœurs tourmentées qui ont ‘bâti la maison d’Israël.’”
▸ Sambu na kuzaba kikuma yina Nzambi ndimaka nde bansadi na yandi ya ntangu ya ntama kuvanda ti bankento mingi, tala disolo “Dieu approuve-t-il la polygamie?”

Marta

Yandi vandaka nani? Marta vandaka mpangi ya Lazare ti Maria mpi bo tatu vandaka kuzinga na Betanie, bwala yina vandaka pene-pene ya Yeruzalemi.

Inki yandi salaka? Marta vandaka nduku ya Yezu yina “vandaka kuzola Marta ti mpangi na yandi ya nkento mpi Lazare.” (Yoane 11:5) Marta vandaka ti kikalulu ya kuyamba bantu. Ntangu Yezu kwendaka kutala bo, Maria ponaka kuwidikila Yezu kansi Marta vandaka kusala bisalu ya nzo. Marta songaka Yezu nde Maria ke buya kusadisa yandi. Na mawete yonso, Yezu sungikaka bangindu ya Marta.—Luka 10:38-42.

Ntangu Lazare belaka, Marta ti mpangi na yandi ya nkento lombaka Yezu na kukwisa kutala bo sambu bo zabaka nde Yezu ta belula mpangi na bo. (Yoane 11:3, 21) Kansi Lazare fwaka. Ntangu Marta vandaka kusolula ti Yezu, yandi zabaka nde Biblia ke silaka lufutumuku mpi nde Yezu kele ti kiyeka ya kufutumuna mpangi na yandi.—Yoane 11:20-27.

Inki malongi beto lenda baka na mbandu ya Marta? Marta vandaka kibeni ti kikalulu ya kuyamba bantu. Yandi vandaka kundima bandongisila na luzolo yonso. Yandi monisaka pwelele mutindu yandi vandaka kudiwa mpi mambu yina yandi vandaka kukwikila.

▸ Sambu na kuzaba mambu mingi ya me tala Marta, tala disolo “Mono Me Kwikilaka.”

Maria (mama ya Yezu)

Maria vandaka nani? Yandi vandaka muyuda mpi yandi vandaka mwense na ntangu yina yandi butaka Yezu; yandi bakaka divumu ya Yezu na na mutindu ya kuyituka.

Inki yandi salaka? Maria salaka luzolo ya Nzambi na kudikulumusa yonso. Yandi vandaka nkento yina Yozefi zolaka kukwela ntangu wanzio basikilaka yandi mpi songaka yandi nde yandi ta baka divumu mpi ta buta Mesia yina bo vandaka kuvingila banda ntama. (Luka 1:26-33) Yandi ndimaka mambu yina wanzio songaka yandi. Na nima ya kubuta Yezu, Maria mpi Yozefi butaka bana-babakala iya mpi bana-bankento zole. Yo yina, Maria vandaka diaka ve mwense. (Matayo 13:55, 56) Ata Nzambi pesaka yandi mukumba mosi ya nene, Maria zolaka ve nde bantu kukumisa yandi to nde bantu kusadila yandi mambu na mutindu ya kuluta mbote ata ntangu Yezu salaka kisalu na yandi ya kusamuna to mutindu yandi vandaka na kati ya Bakristu ya mvu-nkama ya ntete.

Inki malongi beto lenda baka na mbandu ya Maria? Maria vandaka nkento mosi ya kwikama yina ndimaka na luzolo yonso mukumba ya nene yina bo pesaka yandi. Yandi vandaka kuzaba masonuku mbote. Yo ke monana nde Maria sadilaka bareferansi kiteso ya 20 ya masonuku ntangu yandi tubaka mambu yina kele na Luka 1:46-55.

▸ Sambu na kuzaba mambu yina me tala Maria, tala disolo “Une vie exemplaire riche d’enseignements.”

Maria (mpangi ya Marta mpi Lazare)

Maria vandaka nani? Yandi, mpangi na yandi ya nkento Marta mpi Lazare vandaka banduku ya Yezu ya ngolo.

Inki yandi salaka? Mbala na mbala, Maria vandaka kumonisa ntonda ya mingi na Yezu, mwana ya Nzambi. Yandi ndimaka nde Yezu ta sala na mpila nde mpangi na bo Lazare kufwa ve mpi yandi monaka mutindu Yezu futumunaka Lazare. Mpangi na yandi Marta nganinaka yandi ntangu yandi vandaka kuwidikila Yezu na kisika ya kusadisa Marta na bisalu ya nzo. Kansi, Yezu sikisika Maria sambu yandi tulaka mambu ya kimpeve na kisika ya ntete.—Luka 10:38-42.

Na dibaku ya nkaka, Maria monisaka diaka kikalulu ya kuyamba ntangu yandi pakulaka Yezu “mafuta ya nsudi ya kitoko ya ntalu mingi” na ntu mpi na makulu. (Matayo 26:6, 7) Bantu ya nkaka yina vandaka pana monaka nde Maria me bebisa mbongo. Kansi Yezu kotilaka Maria mpi tubaka nde: “Bisika yonso yina bo ta samuna nsangu yai ya mbote [ya Kimfumu ya Nzambi] na nsi-ntoto ya mvimba, bo ta tubila mpi diambu ya nkento yai me sala sambu na kuyibuka yandi”—Matayo 24:14; 26:8-13.

Inki malongi beto lenda baka na mbandu ya Maria? Maria monisaka lukwikilu ya ngolo. Yandi tulaka lusambu ya Nzambi na kisika ya ntete. Ti kudikulumusa yonso, yandi pesaka Yezu lukumu ntangu yandi pakulaka yandi mafuta yina ata yandi basisaka mbongo mingi sambu na kusumba yo.

Maria Magdala

Maria Magdala vandaka nani? Yandi vandaka longoki ya kwikama ya Yezu.

Inki yandi salaka? Maria Magdala vandaka mosi na kati ya bankento yina vandaka kutambula ti Yezu mpi balongoki na yandi. Yandi sadilaka mbongo na yandi na luzolo yonso sambu na kulungisa bampusa na bo. (Luka 8:1-3) Yandi landaka Yezu tii na nsuka ya kisalu ya Yezu ya kusamuna mpi yandi kangamaka ngolo na Yezu ata ntangu bo vandaka pesa Yezu mpasi. Yandi vandaka ti dibaku ya kuvanda na kati ya bantu yina monaka Yezu na nima ya lufutumuku ya Yezu.—Yoane 20:11-18.

Inki malongi beto lenda baka na mbandu ya Maria Magdala? Maria Magdala sadisaka Yezu na luzolo yonso na kisalu ya kusamuna mpi bikalaka longoki ya Yezu ya kwikama.

Miriami

Miriami vandaka nani? Yandi vandaka mpangi ya Moize mpi ya Aroni. Yandi vandaka profete ya ntete ya nkento yina Biblia ke tubilaka.

Inki yandi salaka? Mutindu yandi vandaka profete ya nkento, kisalu na yandi vandaka ya kusonga bantu nsangu ya Nzambi. Yandi vandaka ti kiyeka ya nene na Izraele mpi longaka bantu nkunga ya kununga kaka na nima ya ntangu yina Nzambi fwaka basoda ya Ezipte na Nzadi-Mungwa ya Mbwaki.—Kubasika 15:1, 20, 21.

Ntangu fioti na nima, Miriami mpi Aroni tubaka mambu ya mbi sambu na Moize. Lulendo mpi kimbeni bo na kutuba mutindu yina. Nzambi “vandaka kuwa” mpi yandi pesaka Miriami ti Aroni bandongisila. (Kutanga 12:1-9) Yo ke monana nde Nzambi losilaka Miriami maladi ya lepre sambu na mambu ya mbi yina Miriami vandaka kutuba. Ntangu Moize bondilaka Nzambi na kubelula Miriami, Nzambi belulaka Miriami. Na nima ya bilumbu nsambwadi yina bo vandaka kutula muntu na kingenga, bo pesaka Miriami nswa ya kuvutuka diaka mbanza.—Kutanga 12:10-15.

Biblia ke monisa nde Miriami ndimaka kifu na yandi. Bamvula mingi na nima, Nzambi vutudilaka yandi mukumba yina yandi vandaka na yo ntete mpi songaka diaka bantu ya Izraele nde: “Mono tindaka Moize, Aroni, mpi Miriami na ntwala na beno.”—Mika 6:4.

Inki malongi beto lenda baka na mbandu ya Miriami? Disolo ya Miriami ke monisa nde Nzambi ke tulaka dikebi na mambu yina bansadi na yandi ke tubaka sambu na bantu ya nkaka. Beto lenda baka mpi dilongi nde, sambu na kusepedisa Nzambi, beto fwete buya lulendo mpi kimbeni; bikalulu yina lenda sala nde beto tuba mambu yina lenda bebisa lukumu ya bantu ya nkaka.

Rashele

Rashele vandaka nani? Yandi vandaka mwana ya Labani mpi nkento ya Yakobi.

Inki yandi salaka? Rashele kwelaka Yakobi mpi butaka ti yandi bana ya babakala zole, yina kumaka batata ya makanda 12 ya Izraele ya ntama. Rashele kutanaka ti bakala na yandi ntangu yandi vandaka kudisa mameme ya papa na yandi. (Kuyantika 29:9, 10) Yandi vandaka “kitoko mingi” kuluta mbuta na yandi Lea.—Kuyantika 29:17.

Yakobi zolaka Rashele mpi ndimaka kusala bamvula nsambwadi sambu na kukwela yandi. (Kuyantika 29:18) Kansi, Labani songaka Yakobo na kukwela ntete Lea mpi na nima yandi pesaka Yakobi nswa ya kukwela Rashele.—Kuyantika 29:25-27.

Yakobi vandaka kuzola mingi Rashele mpi bana na yandi zole kuluta Lea ti bana na yandi. (Kuyantika 37:3; 44:20, 27-29) Yo yina, kimbeni kotaka na kati ya bankento yai zole.—Kuyantika 29:30; 30:1, 15.

Inki malongi beto lenda baka na mbandu ya Rashele? Rashele kangaka ntima na bampasi yina yandi kutanaka ti yo mpi vandaka kundima nde Nzambi ta wa bisambu na yandi (Kuyantika 30:22-24) Disolo na yandi ke monisa nde kana bakala kukwela bankento mingi, yo ke nataka bampasi na dibuta. Mambu yina Rashele kutanaka ti yo ke monisa nde Nzambi kele mayele ntangu yandi tubaka nde bakala mosi fwete vanda kaka ti nkento mosi.—Matayo 19:4-6.

▸ Sambu na kuzaba mambu mingi ya me tala Rashele, tala disolo ““Deux sœurs tourmentées qui ont ‘bâti la maison d’Israël.’”
▸ Sambu na kuzaba kikuma yina Nzambi ndimaka nde bansadi na yandi ya ntangu ya ntama kuvanda ti bankento mingi, tala disolo “Dieu approuve-t-il la polygamie?”

Rahabi

Rahabi vandaka nani? Yandi vandaka nkento ya ndumba yina vandaka kuzinga na mbanza ya Kanana ya Yeriko mpi yandi kumaka kusambila Yehowa, Nzambi ya kieleka.

Inki yandi salaka? Rahabi bumbaka bantu zole ya Izraele yina bo tindaka sambu na kutala nsi na bo. Yandi salaka yo sambu yandi waka mutindu Yehowa, Nzambi ya Israele gulusaka bansadi na yandi na maboko ya bantu ya Ezipte mpi na nima na maboko ya bantu ya dikanda yina bo vandaka kubinga Amore.

Rahabi sadisaka bantu yina kwisaka kutala mbanza na bo mpi yandi lombaka bantu yina na kugulusa dibuta na bo ntangu bantu ya Izraele ta fwa mbanza Yeriko. Bo ndimaka kansi bo songaka yandi mambu yina yandi fwete sala: yandi fwete tubila ve ata muntu mambu yai, Rahabi ti dibuta na yandi fwete bikala na kati ya nzo ntangu bantu ya Izraele ta nwanisa mbanza Yeriko mpi yandi fwete tula nsinga ya mbwaki na fenetre ya nzo na yandi sambu bantu ya Izraele kuzaba mbote nzo na yandi. Rahabi lemfukaka na mambu yai mpi yandi ti dibuta na yandi gulukaka ntangu bantu ya Izraele fwaka mbanza Yeriko.

Na nima Rahabi kwelaka muntu ya Izraele mpi yandi kumaka nkaka ya Ntotila Davidi mpi ya Yezu Kristu.—Yozue 2:1-24; 6:25; Matayo 1:5, 6, 16.

Inki malongi beto lenda baka na mbandu ya Rahabi? Rahabi kele mbandu ya mbote ya lukwikilu yina Biblia ke tubilaka. (Baebreo 11:30, 31; Yakobo 2:25) Disolo na yandi ke monisa nde Nzambi ke lolulaka, ke pona-ponaka ve mpi ke sakumunaka bantu yina ke tudilaka yandi ntima kukonda kutala kisika ya bantu yina me katuka.

▸ Sambu na kuzaba mambu mingi ya me tala Rahabi, tala disolo “Nzambi Ndimaka Yandi ‘Bonso Muntu ya Lunungu na Nzila ya Bisalu.’”

Rebeka

Rebeka vandaka nani? Yandi vandaka nkento ya Izaki mpi mama ya Yakobi mpi Ezau.

Inki yandi salaka? Rebeka salaka luzolo ya Nzambi ata yo vandaka mpasi na kusala yo. Ntangu yandi kwendaka kubaka na dibulu, bakala mosi lombaka yandi masa ya kunwa. Na mbala mosi Rebeka pesaka yandi masa ya kunwa mpi bakilaka bashamo na yandi masa. (Kuyantika 24:15-20) Bakala yina vandaka nsadi ya Abrahami mpi yandi salaka nzietelo ya nda sambu na kusosila Izaki, mwana ya Abrahami nkento. (Kuyantika 24:2-4) Nsadi yina sambaka mingi sambu Nzambi kusadisa yandi na kuzwa nkento. Ntangu yandi monaka nde Rebeka kele masonga mpi ti kikalulu ya kuyamba, yandi bakisaka nde Nzambi me pesa mvutu na bisambu na yandi mpi tubaka nde yai kele nkento yina mono fwete pona sambu na Izaki.—Kuyantika 24:10-14, 21, 27.

Ntangu Rebeka zabaka nde nsadi yina me pona yandi na kuvanda nkento ya Izaki, yandi ndimaka na kukuma nkento ya Izaki mpi bo kwendaka ti nsadi yina. (Kuyantika 24:57-59) Nsuka-nsuka Rebeka butaka mapasa ya babakala. Nzambi tubilaka Rebeka nde mwana na yandi ya ntete Ezau ta sadila leke na yandi Yakobi. (Kuyantika 25:23) Ntangu Izaki zolaka kupesa Ezau lusakumunu ya mwana ya ntete, Rebeka salaka yonso na mpila nde Yakobi kubaka lusakumunu kaka mutindu Nzambi tubaka.—Kuyantika 27:1-17.

Inki malongi beto lenda baka na mbandu ya Rebeka? Rebeka vandaka nkento mosi ya kudikulumusa, ya masonga mpi vandaka ti kikalulu ya kuyamba bantu; bikalulu yina sadisaka yandi na kuvanda nkento, mama mpi nsadi ya Nzambi ya kieleka.

▸ Sambu na kuzaba mambu mingi ya me tala Rebeka, tala disolo “Mono me zola.”

Ruti

Ruti vandaka nani? Yandi vandaka muntu ya Moabi yina bikisaka banzambi na yandi, bwala na yandi mpi kumaka kusambila Yehowa na Izraele.

Inki yandi salaka? Ruti monisaka zola ya mingi na bokilo na yandi Noemi. Noemi, bakala na yandi mpi bana na yandi zole ya babakala kwendaka na moabi sambu na kutina nzala yina vandaka na Izraele. Nsuka-nsuka, bana na yandi zole ya babakala kwelaka bankento ya moabi, Ruti mpi Orpa. Ntangu bakala ya Noemi mpi bana na yandi zole ya babakala fwaka, Noemi, Ruti mpi Orpa kumaka mifwidi.

Noemi bakaka lukanu ya kuvutuka na Izraele, ntangu nzala manaka. Ruti mpi Orpa ndimaka kuvutuka ti Noemi. Kansi Noemi lombaka bo na kuvutuka na bwala na bo. Orpa vutukaka. (Ruti 1:1-6, 15) Kansi Ruti kangamaka kaka ti bokilo na yandi. Ruti vandaka kuzola Noemi mpi ndimaka kusambila Yehowa, Nzambi ya Noemi.—Ruti 1:16, 17; 2:11.

Sambu Ruti kangamaka na bokilo na yandi mpi vandaka kusala ngolo, yandi vandaka ti lukumu ya mbote na Betelemi, bwala ya Noemi. Mvwama mosi vandaka na Betelemi na zina ya Boazi sepelaka mingi ti Ruti mpi monisilaka yandi kikalulu ya kuyamba ntangu yandi vandaka kupesa Ruti mpi Noemi madia. (Ruti 2:5-7, 20) Na nima Ruti kwelaka Boazi mpi kumaka nkaka ya Ntotila Davidi mpi Yezu Kristu.—Matayo 1:5, 6, 16.

Inki malongi beto lenda baka na mbandu ya Ruti? Zola ya Yehowa mpi ya Noemi pusaka Ruti na kubikisa dibuta mpi nzo bo. Yandi salaka ngolo, monisaka kikesa mpi bikalaka ya kwikama ata yandi kutanaka ti bampasi mingi.

▸ Sambu na kuzaba mambu mingi ya me tala Ruti, tala disolo “Kisika ya Nge Ta Kwenda, Mono mpi Ta Kwenda” mpi “Nkento ya Bikalulu ya Mbote.”

Sara

Sara vandaka nani? Yandi vandaka nkento ya Abrahami mpi mama ya Izaki.

Inki yandi salaka? Sara bikisaka luzingu na yandi ya kitoko na Ure, bwala yina yandi vandaka kuzinga sambu yandi tulaka ntima na mambu yina Nzambi silaka bakala na yandi Abrahami. Nzambi songaka Abrahami na kukatuka na Ure mpi kukwenda na mbanza Kanana. Nzambi silaka Abrahami nde yandi ta sakumuna yandi mpi ta kumisa yandi dikanda ya nene. (Kuyantika 12:1-5) Na ntangu yina, ziku Sara vandaka ti bamvula 60 ti ndambu. Sara ti Abrahami vandaka ti kuzinga na batenta mpi kukwenda na bisika ya nkaka.

Luzingu ya mutindu yina vandaka kigonsa sambu na Sara kansi yandi sadisaka Abrahami na kulanda lutwadisu ya Nzambi. (Kuyantika 12:10, 15) Bamvula mingi, Sara vandaka ve ti mwana mpi yo vandaka kupesa yandi mpasi mingi. Kansi, Nzambi songaka Abrahami nde yandi ta sakumuma bana na yandi. (Kuyantika 12:7; 13:15; 15:18; 16:1, 2, 15) Na ntangu yina, Nzambi silaka Sara nde yandi ta buta. Yandi butaka na bamvula yina nkento ke butaka diaka ve. Sara vandaka ti bamvula 90 mpi bakala na yandi vandaka ti bamvula 100. (Kuyantika 17:17; 21:2-5) Bo pesaka mwana yina bo butaka zina Izaki.

Inki malongi beto lenda baka na mbandu ya Sara? Mbandu ya Sara ke longa beto nde ntangu yonso beto fwete tula ntima nde Nzambi ta lungisa balusilu na yandi ata bantu ke mona nde yo lenda salama ve. (Baebreo 11:11) Mpi mbandu na yandi ke monisa mfunu ya luzitu na kati ya makwela.—1 Piere 3:5, 6.

▸ Sambu na kuzaba mambu mingi ya me tala Sara, tala disolo “Nge Kele Nkento ya Kitoko Mingi” mpi “Nzambi Bingaka Yandi ‘Mwana-Nkento ya Ntotila.’”

Mwana-nkento ya Shulami

Mwana-nkento ya Shulami vandaka nani? Yandi vandaka nkento mosi ya kitoko na insi na bo mpi yandi mosi mpamba vandaka ti bikalulu ya mbote yina Biblia ke tubilaka na Nkunga ya Salomo. Biblia ke tubilaka ve zina na yandi.

Inki yandi salaka? Mwana-nkento ya Shulami vandaka ya kwikama na bakala na yandi ya ngungudi yina yandi zolaka. (Nkunga ya Salomo 2:16) Kansi, kitoko na yandi bendaka dikebi ya ntotila Salomo yina zolaka nde mwana-nkento ya Shulami kukuma nkento na yandi. (Nkunga ya Salomo 7:6) Bantu vandaka kupusa yandi na kukwela Salomo kansi mwana-nkento ya Shulami buyaka. Yandi zolaka kibeni bakala na yandi ya ngungudi mpi bikalaka ya kwikama na yandi.—Nkunga ya Salomo 3:5; 7:10; 8:6.

Inki malongi beto lenda baka na mbandu ya Mwana-nkento ya Shulami? Yandi vandaka nkento ya kudikulumusa ata yandi vandaka kitoko mpi ata bantu vandaka kutudila yandi dikebi. Yandi bikaka ve nde mambu yina bantu vandaka kutuba to bima yina ntotila silaka na kupesa yandi kukanga yandi nzila ya kuzola bakala na yandi ya ngungudi. Yandi yalaka bangindu na yandi mpi bikalaka bunkete na mabanza.

Nkento ya Loti

Nkento ya Loti vandaka nani? Biblia ke tubilaka ve zina na yandi. Kansi, yo ke tubilaka beto nde yandi vandaka ti bana-bankento mpi yandi ti dibuta na yandi vandaka kuzinga na mbanza Sodome.—Kuyantika 19:1, 15.

Inki yandi salaka? Yandi lemfukaka ve na nsiku ya Nzambi. Nzambi bakaka lukanu ya kufwa Sodome mpi babwala yina vandaka pene-pene na yo sambu bo vandaka kuvukisa nitu na mutindu ya mbi. Sambu Nzambi vandaka kuzola Loti, yina vandaka muntu ya lunungu mpi dibuta na yandi yina vandaka kuzinga na Sodome, Nzambi tindaka bawanzio zole sambu na kutanina bo.—Kuyantika 18:20; 19:1, 12, 13.

Bawanzio songaka dibuta ya Loti na kukatuka na Sodome mpi lombaka bo na kutala diaka ve na nima kana ve, bo ta fwa. (Kuyantika 19:17) Nkento ya Loti “yantikaka kutala na nima, ebuna yandi kumaka dikunzi ya mungwa”—Kuyantika 19:26.

Inki malongi beto lenda baka na mbandu ya Nkento ya Loti? Disolo na yandi ke monisa nde kana beto ke zola mingi bima ya kinsuni, yo ta sala nde beto lemfukila ve Nzambi. Yezu tubaka nde beto fwete landa ve mbandu ya nkento ya Loti. Yandi tubaka nde: “Beno yibuka nkento ya Loti”—Luka 17:32.