Hĩndĩ ya njũragano cia Nazi bũrũri-inĩ wa Njĩrĩmani, Aira a Jehova ta 1,500 nĩ maakuire kuuma harĩ Aira a Jehova ta 35,000 arĩa maaikaraga bũrũri-inĩ ũcio na mabũrũri mangĩ marĩa maarĩ rungu rwa Njĩrĩmani. Ti othe maamenyekire kĩrĩa gĩatũmire makue. Tondũ ũthuthuria wĩgiĩ ikuũ icio no ũrathiĩ na mbere, no kũhoteke nĩ tũrĩmenyithio ũhoro makĩria thutha-inĩ.

•  Hihi maakuire atĩa?

•  Nĩ kĩĩ gĩatũmaga manyarirũo?

•  Maakuĩrĩire kũ?

•  Amwe arĩa mooragirũo

•   Kũũragwo: Aira a Jehova ta 400 nĩ mooragirũo bũrũri-inĩ wa Njĩrĩmani na mabũrũri marĩa maarĩ rungu rwa Njĩrĩmani. Amwe maambaga gũciirithio igooti-inĩ, magatuĩrũo gĩkuũ, na makarengwo mũtwe. Angĩ nao maarathagwo kana magaitwo na mũkanda matambĩte gũciirithio.

•   Moritũ thĩinĩ wa njera: Aira a Jehova makĩria ma 1,000 maakuĩrĩire kambĩ-inĩ cia wĩra mũritũ na thĩinĩ wa njera hĩndĩ ya Nazi. Maakuire tondũ wa kũrutithio wĩra mũritũ, ngʼaragu, heho, kũrwara, kana kwaga kũrigitwo na njĩra ĩrĩa yagĩrĩire. Angĩ nao makuire ihinda inini thutha wa kũrekererio hĩndĩ ya Mbaara ya Kerĩ ya Thĩ, nĩ ũndũ wa moritũ marĩa maagereire marĩ njera.

•   Itũmi ingĩ: Aira a Jehova amwe maakuire thutha wa gũikio nyũmba-inĩ irĩ na rĩera rĩa thumu, angĩ magĩkua thutha wa mandagĩtarĩ kũmahũthĩra kũgeria ndawa kana makĩenda kuona ũrĩa ũrigitani mũna ũraruta wĩra, na angĩ magĩthecwo cindano ya kũmoraga.

 Aira a Jehova maanyariragwo tondũ wa kũrũmia morutani ma Bibilia. Thirikari ya Nazi yameera meke ũndũ ũtaratwarana na Bibilia, nĩ maaregaga kũwĩka. Maathuuraga ‘gwathĩkĩra Ngai arĩ we mũtongoria, no ti andũ.’ (Atũmwo 5:29) Reke tuone ũrĩa meekire ũguo maũndũ-inĩ maya merĩ.

1.   Kwaga kwĩingĩria maũndũ-inĩ ma gĩũteti. O ta Aira a Jehova thĩinĩ wa mabũrũri mothe mahinda-inĩ maya, Aira a Jehova hĩndĩ wa wathani wa Nazi matieingĩragia maũndũ-inĩ ma gĩũteti. (Johana 18:36) Na kwoguo nĩ maaregaga

   •   Kũingĩra njeshi-inĩ kana kũnyita mbaara mbaru.—Isaia 2:4; Mathayo 26:52.

   •   Gũthuurana kana kũnyitanĩra na ciama cia Nazi.—Johana 17:16.

   •   Kũhũũrĩra rũũri rwa swastika thurutia kana kuuga “Heil Hitler!” —Mathayo 23:10; 1 Akorintho 10:14.

2.   Kũrũmia wĩtĩkio wao. O na ndini yao ĩhũũrĩtwo marubuku, Aira a Jehova no maathiire na mbere

   •   Gũcemania nĩ ũndũ wa kũhoya na gũthathaiya.—Ahibirania 10:24, 25.

   •   Kũhunjia ũhoro wa Bibilia na kũheana mabuku marĩa maragĩrĩria Bibilia.—Mathayo 28:19, 20.

   •   Kuonia andũ arĩa angĩ ũtugi nginya Ayahudi.—Mariko 12:31.

   •   Kũrũmia wĩtĩkio wao, na nĩ maaregaga gwĩkĩra thaĩri marũa ma kuuga nĩ matigana na wĩtĩkio wao.—Mariko 12:30.

 Profesa wĩtagwo Robert Gerwarth aandĩkire atĩ Aira a Jehova no o tu maanyaririrũo nĩ ũndũ tu wa wĩtĩkio wao hĩndĩ ya wathani wa Nazi. a Andũ arĩa angĩ moohetwo na Aira a Jehova nĩ maakenagio nĩ mũrũgamo wao mũrũmu. Muohwo ũmwe kuuma bũrũri wa Austria aaugire ũũ: “Matithiaga mbaara-inĩ. Mathuuraga gũkua gũkĩra kũraga mũndũ ũrĩa ũngĩ.”

•   Kambĩ-inĩ cia wĩra mũritũ: Aira a Jehova aingĩ maakuĩrĩire kambĩ-inĩ cia wĩra mũritũ. Kambĩ imwe nĩ ta Auschwitz, Buchenwald, Dachau, Flossenbürg, Mauthausen, Neuengamme, Niederhagen, Ravensbrück, na Sachsenhausen. Nĩ gwĩkĩrĩtwo mũkonde atĩ Aira a Jehova ta 200 maakuĩrĩire kambĩ-inĩ ya Sachsenhausen.

•   Njera: Aira a Jehova amwe maaherithirio nginya magĩkua marĩ njera. Angĩ nao maakuire kuumana na nguraro iria maagĩaga nacio makĩhũngwo mahũri.

•   Kũndũ gwa kũũragĩrũo andũ: Aira a Jehova kaingĩ mooragagĩrũo njera-inĩ cia Berlin-Plötzensee, Brandenburg, na Halle/Saale. Makĩria ma ũguo, nĩ kuonekete kũndũ kũngĩ ta 70 kũrĩa Aira a Jehova mooragĩirũo.

•  Rĩĩtwa: Helene Gotthold

   Kũrĩa ooragĩirũo: Plötzensee (Berlin)

   Helene aarĩ mũhiku na aarĩ na ciana igĩrĩ na nĩ aanyitĩtwo maita maigana ũna. Mwaka-inĩ wa 1937, hĩndĩ ĩmwe akĩhũngwo mahũri nĩ aaherithirio mũno nginya mwana wake ũtaarĩ mũciare agĩkuĩra nda. Kũrĩ Dicemba 8, 1944, nĩ aatinirio mũtwe na macini njera-inĩ ya Plötzensee, Berlin.

•  Rĩĩtwa: Gerhard Liebold

   Kũrĩa ooragĩirũo: Brandenburg

   Gerhard ũrĩa warĩ na ũkũrũ wa mĩaka 20 aatinirio mũtwe Mĩĩ 6, 1943, na mĩaka ĩĩrĩ mbere ĩyo baba wao nĩ ooragĩtwo na njĩra o ta ĩyo njera-inĩ o ĩyo. Marũa-inĩ marĩa aandĩkĩire famĩlĩ yao na mũirĩtu maabangaga kũhikania ma kũmoigĩra ũhoro aaugire ũũ: “Tiga nĩ hinya wa Mwathani, ndingĩrahotire kũgerera njĩra ĩno.”

•  Rĩĩtwa: Rudolf Auschner

   Kũrĩa ooragĩirũo: Halle/Saale

   Rudolf aatinirio mũtwe arĩ na ũkũrũ wa mĩaka 17 tu, Septemba 22, 1944. Marũa-inĩ marĩa aandĩkĩire mami wao ma kũmuugĩra ũhoro aandĩkire ũũ: “Ariũ a Ithe witũ aingĩ nĩ magereire njĩra ĩno, na niĩ noyo ngũgerera.”