GĨCUNJĨ KĨA 23
“Thikĩrĩriai Ngĩĩtetera”
Paulo gũtetera ũhoro ũrĩa wa ma mbere ya kĩrĩndĩ kĩrakaru na Sanhedrini
Gĩcunjĩ gĩkĩ kĩĩhocetie harĩ Atũmwo 21:18–23:10
1, 2. Paulo aathiire Jerusalemu nĩkĩ, na nĩ moritũ marĩkũ aacemanirie namo kuo?
PAULO aragerera barabara ngunderu cia Jerusalemu iria irĩ na andũ aingĩ. Kwa ihinda rĩa mĩaka mĩingĩ, Jerusalemu ĩkoretwo ĩrĩ gatũũrũ ka ũthathaiya wa Jehova thĩinĩ wa thĩ. Andũ aingĩ a itũũra rĩu nĩ merahagĩra mũno ũndũ ũcio. Paulo nĩ aramenya atĩ Akristiano aingĩ kũu maigaga meciria mao harĩ njĩra ĩrĩa maathathayagia nayo tene, na matiĩhaarĩirie gwĩtĩkĩra njĩra njerũ ĩrĩa Jehova arahũthĩra kũmaruta. Kwoguo rĩrĩa Paulo aarĩ Efeso, nĩ aabangire gũceerera Akristiano acio a Jerusalemu, nĩguo amateithie na mabataro mao ma kĩĩmwĩrĩ na arũnge mwĩcirĩrie ũcio wao. (Atũm. 19:21) Nĩ aathiire kuo o na gũtuĩka nĩ angĩaingĩririe muoyo wake ũgwati-inĩ.
2 Hihi nĩ moritũ marĩkũ Paulo aacemanirie namo Jerusalemu? Ũritũ ũmwe nĩ atĩ ariũ a Ithe witũ amwe nĩ meetĩkĩtie mĩhuhu ya maheeni ĩgiĩ Paulo. Na moritũ mangĩ manene nĩ mooimanire na thũ cia Kristo. Maamũigĩrĩire thitango cia maheeni, makĩmũhũũra, na makĩgeria kũmũũraga. Maũndũ macio mothe nĩ maaheire Paulo mweke wa gũtetera wĩtĩkio wake. Paulo nĩ oonanirie wĩnyihia, ũmĩrĩru, na wĩtĩkio rĩrĩa aahiũranagia na moritũ macio, na kĩonereria gĩake no gĩtũrute ũrĩa o na ithuĩ tũngĩka ũguo.
“Makĩambĩrĩria Kũgooca Ngai” (Atũmwo 21:18-20a)
3-5. (a) Paulo maagĩire na mũcemanio ũrĩkũ Jerusalemu, na nĩ maũndũ marĩkũ maarĩrĩirie? (b) Nĩ maũndũ marĩkũ tũngĩĩruta kuumana na mũcemanio ũcio?
3 Paulo na arĩa maarĩ hamwe nake makinya Jerusalemu, maathiire kũrĩ athuri a kĩũngano mũthenya ũrĩa warũmĩrĩire. Gũtirĩ mũtũmwo o na ũmwe ũgwetetwo rũgano-inĩ rũu. No kũhoteke nĩ maathiĩte gũtungata icigo-inĩ ingĩ. O na kũrĩ ũguo, Jakubu mũrũ wa nyina na Jesu aarĩ o kuo. (Gal. 2:9) No kũhoteke Jakubu nĩwe watongoririe mũcemanio ũrĩa “athuri a kĩũngano othe maarĩ kuo” hamwe na Paulo.—Atũm. 21:18.
4 Paulo aageithirie athuri acio “na akĩambĩrĩria kũmataarĩria maũndũ marĩa mothe Ngai eekĩire andũ a ndũrĩrĩ kũgerera ũtungata wake.” (Atũm. 21:19) No mũhaka akorũo nĩ meekĩrirũo ngoro mũno. O na ithuĩ nĩ tũkenaga rĩrĩa twaigua riboti njega ĩgiĩ wĩra wa kũhunjia kuuma mabũrũri-inĩ mangĩ.—Thim. 25:25.
5 Ihinda-inĩ rĩu, no kũhoteke Paulo nĩ aagwetire ũhoro wĩgiĩ mĩhothi ĩrĩa aamareheire kuuma Europe. Ariũ a Ithe witũ acio nĩ maahutirio mũno nĩ wendo ũrĩa moonirio nĩ Akristiano acio a kũraihu. Athuri acio maigua maũndũ marĩa Paulo aataarĩirie, “makĩambĩrĩria kũgooca Ngai”! (Atũm. 21:20a) O na ũmũthĩ, aarĩ na ariũ a Ithe witũ arĩa mahiũranagia na icanjama na mĩrimũ, nĩ mahutagio ngoro mũno nĩ ũteithio ũrĩa maheagwo nĩ Akristiano arĩa angĩ, o hamwe na ciugo cia gwĩkĩra ngoro.
Andũ Aingĩ Maarĩ o “na Kĩyo Harĩ Kũrũmĩrĩra Watho” (Atũmwo 21:20b, 21)
6. Nĩ thĩna ũrĩkũ woimĩrĩte?
6 Athuri acio maacokire makĩra Paulo atĩ nĩ kwarĩ na thĩna Judea ũrĩa woimanĩte na mũhuhu ũmwĩgiĩ. Maamwĩrire ũũ: “Mũrũ wa Ithe witũ, nĩ wona ũrĩa kũrĩ na Ayahudi ngiri nyingĩ matuĩkĩte etĩkia, na othe makoragwo na kĩyo harĩ kũrũmĩrĩra Watho. No nĩ maiguĩte mũhuhu atĩ ũkoretwo ũkĩruta Ayahudi othe arĩa marĩ gatagatĩ-inĩ ka ndũrĩrĩ atĩ maregane na Watho wa Musa, ũkameera matikaruithagie ciana ciao na matikarũmagĩrĩre mĩtugo ĩrĩa ĩtũire ĩrũmagĩrĩrũo.” a—Atũm. 21:20b, 21.
7, 8. (a) Akristiano aingĩ a Judea maarĩ na mwĩcirĩrie ũrĩkũ mũhĩtanu? (b) Nĩ kĩĩ kĩngĩtũma tuge atĩ Akristiano acio no maarĩ ehokeku?
7 Nĩ kĩĩ gĩatũmĩte Akristiano aingĩ mathiĩ na mbere kũnyitĩrĩra Watho wa Musa o na gũtuĩka mĩaka makĩria ma 20 nĩ yathirĩte kuuma rĩrĩa waniinirũo? (Kol. 2:14) Thutha wa mũcemanio ũrĩa wekirũo Jerusalemu nĩ atũmwo na athuri mwaka-inĩ wa 49 M.M., ciũngano nĩ ciatũmĩirũo marũa maataaragĩria atĩ Andũ a Ndũrĩrĩ matiabataraga kũrua kana kũrũmĩrĩra Watho wa Musa. (Atũm. 15:23-29) O na kũrĩ ũguo, marũa macio matiagwetete Akristiano Ayahudi arĩa aingĩ ao mataataũkĩirũo atĩ Watho wa Musa nĩ watigĩte kũhũthĩka.
8 Hihi mwĩcirĩrie ũcio mũhĩtanu nĩ watũmire Akristiano acio Ayahudi monwo ta matarĩ ehokeku? Aca, tondũ ti atĩ mbere ĩyo maathathayagia ngai cia maheeni na rĩu marathiĩ na mbere kũrũmĩrĩra mĩtugo ya ũthathaiya ũcio. Watho ũcio woonagwo ũrĩ wa bata nĩ Ayahudi acio woimĩte kũrĩ Jehova, na kwoguo ndwarĩ na maũndũ ma ndaimono na ndwarĩ na mahĩtia. Ĩndĩ watho ũcio warĩ rungu rwa kĩrĩkanĩro kĩrĩa gĩkũrũ, no Akristiano maarĩ rungu rwa kĩrĩkanĩro kĩrĩa kĩerũ. Kwoguo Jehova ndeerĩgagĩrĩra marũmĩrĩre Watho wa Musa nĩguo etĩkĩre ũthathaiya wao. Akristiano Ayahudi arĩa maanyitagĩrĩra Watho wa Musa matiehokete njĩra njerũ ya Jehova ya ũthathaiya. Nĩ maabataraga kũrũnga mwĩcirĩrie wao nĩguo ũtwarane na njĩra ĩyo njerũ. b—Jer. 31:31-34; Luk. 22:20.
“No Mũhuhu” (Atũmwo 21:22-26)
9. Paulo aarutanaga atĩa igũrũ rĩgiĩ Watho wa Musa?
9 Ĩ naguo mũhuhu wa atĩ Paulo aarutaga Ayahudi arĩa maarĩ gatagatĩ ka ndũrĩrĩ atĩ “matikaruithagie ciana ciao na matikarũmagĩrĩre mĩtugo ĩrĩa ĩtũire ĩrũmagĩrĩrũo”? Tondũ Paulo aahunjagĩria Andũ a Ndũrĩrĩ, nĩ aamataaragĩria itua rĩrĩa rĩatuĩtwo atĩ Andũ a Ndũrĩrĩ matiabataraga kũrũmĩrĩra Watho wa Musa. Ningĩ nĩ oonanirie atĩ arĩa maanyitagĩrĩra atĩ no mũhaka Andũ a Ndũrĩrĩ marue na marũmĩrĩre Watho wa Musa nĩ maahĩtagia. (Gal. 5:1-7) Makĩria ma ũguo, nĩ aahunjagĩria Ayahudi arĩa maarĩ matũũra-inĩ marĩa aathiiaga. No mũhaka akorũo nĩ aataaragĩria Ayahudi arĩa maamũthikagĩrĩria atĩ gĩkuũ kĩa Jesu nĩ kĩaniinire Watho wa Musa na atĩ mangĩatuirũo athingu nĩ ũndũ wa kuonania wĩtĩkio, no ti tondũ wa kũrũmĩrĩra Watho.—Rom. 2:28, 29; 3:21-26.
10. Paulo aarĩ na mawoni marĩkũ maigananĩru megiĩ Watho na kũrua?
10 No Paulo ndaamenereirie arĩa meendaga gũthiĩ na mbere kũrũmĩrĩra mĩtugo ĩmwe ya Kĩyahudi, ta kwaga kũruta wĩra mũthenya wa Thabatũ kana kwaga kũrĩa mĩthemba ĩmwe ya irio. (Rom. 14:1-6) Ningĩ ndaigire mawatho megiĩ kũrua. O na Paulo nĩ aaruithirie Timotheo nĩguo Ayahudi matikage kũmwĩhoka, tondũ ithe aarĩ Mũngiriki. (Atũm. 16:3) Kũrua kwarĩ itua rĩa mũndũ kĩũmbe. Paulo erire Agalatia ũũ: “Kũrua kana kwaga kũrua gũtirĩ bata, no ũndũ ũrĩa wa bata nĩ wĩtĩkio ũrĩa ũrutaga wĩra kũgerera wendo.” (Gal. 5:6) No mũndũ angĩaruire nĩguo arũmĩrĩre Watho kana nĩguo onanie atĩ kũrua nĩ kwa bata nĩguo mũndũ etĩkĩrĩke nĩ Jehova, ũndũ ũcio ũngĩonanirie atĩ ndaarĩ na wĩtĩkio.
11. Athuri maaheire Paulo ũtongoria ũrĩkũ, na nĩ ũndũ ũrĩkũ atekire? (Ningĩ rora kohoro ka magũrũ-inĩ.)
11 Akristiano Ayahudi no maatangĩkaga nĩ ũndũ wa mũhuhu ũcio maaiguĩte, o na gũtuĩka ndwarĩ wa ma. Kwoguo athuri makĩhe Paulo ũtongoria ũyũ: “Tũrĩ na arũme ana mehĩtĩte mwĩhĩtwa. Thiĩ na arũme acio, wĩtherie mũrĩ hamwe nao kũringana na watho, na ũmarĩhĩre mahũthĩro mao nĩguo menjwo mĩtwe yao. Hĩndĩ ĩyo andũ othe nĩ mekuona atĩ maũndũ macio mareeragwo makwĩgiĩ no mũhuhu, no atĩ mĩthiĩre yaku nĩ mĩega na nĩ wathĩkagĩra Watho.” c—Atũm. 21:23, 24.
12. Paulo oonanirie atĩa atĩ nĩ eehaarĩirie kũrũmĩrĩra ũtongoria wa athuri?
12 Paulo nĩ angĩaugire atĩ thĩna warĩ Akristiano acio Ayahudi maanyitagĩrĩra Watho wa Musa, no ndwarĩ mũhuhu ũcio ũmwĩgiĩ. No nĩ eehaarĩirie gwĩka ũrĩa athuri acio maamwĩrire eke, angĩkorũo ndangĩoinire watho wa Ngai. Aandĩkĩte ũũ mbere ĩyo: “Harĩ arĩa marĩ rungu rwa watho ngĩtuĩka ta ndĩ rungu rwa watho, o na gũtuĩka niĩ ndirĩ rungu rwa watho, nĩguo ngucĩrĩrie arĩa marĩ rungu rwa watho.” (1 Kor. 9:20) Hĩndĩ ĩyo Paulo nĩ aarũmĩrĩire ũtongoria wa athuri arĩa maarĩ Jerusalemu na agĩtuĩka “ta [arĩ] rungu rwa watho.” Nĩ ũndũ ũcio agĩtũigĩra kĩonereria gĩa kũrũmagĩrĩra ũtongoria wa athuri a kĩũngano handũ ha kũnyitagĩrĩra mawoni maitũ.—Ahib. 13:17.
Paulo nĩ aarũmĩrĩire ũtongoria wa athuri, tondũ ndwabinganaga na motaaro ma Bibilia. Hihi wee nĩ wĩkaga ũguo?
“Ndagĩrĩire Gũtũũra!” (Atũmwo 21:27–22:30)
13. (a) Nĩ kĩĩ gĩatũmire Ayahudi amwe mambĩrĩrie ngũĩ hekarũ-inĩ? (b) Paulo aahonokirio atĩa?
13 Maũndũ matiathiire wega hekarũ-inĩ. Rĩrĩa ihinda rĩa mwĩhĩtwa wa arũme acio rĩakuhĩrĩirie gũthira, Ayahudi a kuuma Asia moonire Paulo, makĩmũthitangĩra thitango ya maheeni atĩ nĩ aatwarĩte Andũ a Ndũrĩrĩ hekarũ-inĩ, na makĩambĩrĩria ngũĩ. Tiga nĩ mũtongoria ũmwe wa mbũtũ ya Roma waingĩrĩire maũndũ, nĩ mangĩahũũrire Paulo nginya mamũũrage. No mũtongoria ũcio wa mbũtũ eerire thigari ciake inyite Paulo. Paulo aaikarire mĩaka ĩna atarekereirio. No Paulo aarĩ o ũgwati-inĩ. Rĩrĩa mũtongoria ũcio wa mbũtũ ooririe Ayahudi acio kĩrĩa gĩatũmaga matharĩkĩre Paulo, makĩambĩrĩria kuuga maũndũ ngũrani. No ndaahotire kũigua ũndũ tondũ wa ngũĩ ĩyo. Mũthia-inĩ, thigari ciabatarire gũkuua Paulo imweherie kĩrĩndĩ-inĩ kĩu. Rĩrĩa Paulo na thigari icio maarĩ hakuhĩ kũingĩra nyũmba-inĩ cia thigari, Paulo akĩĩra mũtogoria ũcio wa mbũtũ atĩrĩ, “Ndagũthaitha njĩtĩkĩria njarĩrie andũ.” (Atũm. 21:39) Thutha wa gwĩtĩkĩrio, akĩambĩrĩria gũtetera wĩtĩkio wake arĩ na ũmĩrĩru.
14, 15. (a) Nĩ maũndũ marĩkũ Paulo aataarĩirie Ayahudi? (b) Mũtongoria wa mbũtũ ya Roma eekire atĩa nĩguo amenye kĩrĩa gĩatũmĩte Ayahudi marakarĩre Paulo?
14 Paulo aambĩrĩirie na kuuga: “Thikĩrĩriai ngĩĩtetera.” (Atũm. 22:1) Paulo aarĩirie kĩrĩndĩ kĩu na Kĩhibirania, ũndũ ũrĩa watũmire mamũthikĩrĩrie mahooreire. Aamataarĩirie cara-rũkũ kĩrĩa gĩatũmĩte atuĩke mũrũmĩrĩri wa Kristo. Paulo nĩ aagwetire maũndũ Ayahudi mangĩahotire gwĩthuthurĩria. No kũhoteke amwe ao nĩ mooĩ atĩ aathomithĩirio magũrũ-inĩ ma Gamalieli na atĩ nĩ aanyarirĩte arũmĩrĩri a Kristo. No arĩ njĩra-inĩ erekeire Dameski, nĩ aarĩirio nĩ Jesu kĩoneki-inĩ. Andũ arĩa maarĩ hamwe nake moonire ũtheri mũnene, na makĩigua mũgambo, no matiataũkĩirũo nĩ ũrĩa waugaga. (Atũm. 9:7; 22:9) Thutha ũcio, andũ acio maabatarire gũtongoria Paulo nginya Dameski, tondũ nĩ aatumumarĩtio nĩ kĩoneki kĩu. Arĩ kũu nĩ aacokeirio na njĩra ya kĩama ũhoti wake wa kuona nĩ mũndũ wetagwo Anania, woĩkaine nĩ Ayahudi a kũu.
15 Paulo nĩ aamatarĩirie atĩ acoka Jerusalemu, Jesu nĩ aamumĩrĩire hekarũ-inĩ. Rĩrĩa Ayahudi acio maaiguire ũguo, makĩrakara mũno na makĩanĩrĩra ũũ: “Eheriai mũndũ ũcio gũkũ thĩ, nĩ gũkorũo ndagĩrĩire gũtũũra!” (Atũm. 22:22) Nĩguo ahonokie Paulo, mũtongoria wa mbũtũ agĩathana atwarũo nyũmba-inĩ cia thigari. Agĩcoka agĩathana Paulo ahũngwo mahũri akĩhũũragwo iboko nĩguo amenye wega kĩrĩa gĩatũmĩte kĩrĩndĩ kĩmũrakarĩre. No matamũhũũrĩte, Paulo akĩhũthĩra ihooto ciake cia kĩĩwatho kwĩgitĩra, akĩmeera atĩ we na nĩ raia wa Roma. O na ũmũthĩ, athathaiya a Jehova nĩ mahũthagĩra ihooto cia kĩĩwatho gũtetera wĩtĩkio wao. (Rora gathandũkũ ka, “ Watho wa Roma na Raiya a Roma” na ga “ Kũrũĩrĩra Ũhoro Ũrĩa Mwega Mahinda-inĩ Maitũ.”) Rĩrĩa mũtongoria ũcio wa mbũtũ aamenyire atĩ Paulo aarĩ Mũroma, akĩona nĩ aabataraga gũcaria njĩra ĩngĩ ya kũmũhũnga mahũri. Mũthenya ũrĩa warũmĩrĩire, agĩtwara Paulo mbere ya Sanhedrini, igooti rĩrĩa inene rĩa Ayahudi.
“Niĩ Ndĩ Mũfarisai” (Atũmwo 23:1-10)
16, 17. (a) Taarĩria ũrĩa gwekĩkire rĩrĩa Paulo aaragia arĩ mbere ya Sanhedrini. (b) Paulo oonanirie wĩnyihia atĩa rĩrĩa aagũthirũo?
16 Paulo akĩambĩrĩria gwĩtetera mbere ya Sanhedrini aaugire ũũ: “Athuri aya, ariũ a baba, ndũire ndungatagĩra Ngai ndĩ na thamiri ĩtarĩ na ũcuke o na hanini nginya ũmũthĩ ũyũ.” (Atũm. 23:1) Ndaahotire kuuga ũndũ ũngĩ o na ũrĩkũ. Bibilia yugaga ũũ: “Nake Anania, mũthĩnjĩri-Ngai ũrĩa mũnene agĩatha arĩa maarũgamĩte hakuhĩ na Paulo mamũgũthe kanua.” (Atũm. 23:2) Rĩu rĩarĩ ihĩtia inene! Ningĩ ũndũ ũcio nĩ woonanirie atĩ mũthĩnjĩri-Ngai ũcio aarĩ na mũthutũkanio tondũ aatuire atĩ Paulo aaragia maheeni, o na atambĩte gwĩtetera. Nĩkĩo Paulo aamwĩrire ũũ: “Wee rũthingo rũrũ rũhake rangi mwerũ, Ngai nĩ egũkũgũtha. Ũikarĩte thĩ hau ũnduĩre na Watho na no ũroina Watho ũcio na njĩra ya gwathana ngũthwo?”—Atũm. 23:3.
17 Andũ arĩa maarĩ hau nĩ maamakire—ti tondũ wa ũrĩa Paulo aagũthirũo, no nĩ ũndũ wa ũrĩa aaugire! Maamũũririe ũũ: “Nĩ mũthĩnjĩri-Ngai ũrĩa mũnene ũraruma?” O rĩo Paulo akĩĩnyihia na agĩtĩa Watho, akiuga ũũ: “Ariũ a baba, ndikũmenyaga atĩ nĩ mũthĩnjĩri-Ngai ũrĩa mũnene. Nĩ gũkorũo nĩ kwandĩkĩtwo atĩrĩ, ‘Ndũkanaarĩrie mũtongoria wa andũ anyu ũũru.’” d (Atũm. 23:4, 5; Tham. 22:28) Rĩu Paulo akĩambĩrĩria gwĩtetera na njĩra ngũrani. Tondũ nĩ aamenyaga Sanhedrini yarĩ na Afarisai na Asadukai, akiuga ũũ: “Athuri aya, ariũ a baba, niĩ ndĩ Mũfarisai, na ndĩ mũrũ wa Afarisai. Ndĩraciirithio nĩ ũndũ wa kĩĩrĩgĩrĩro gĩa kũriũkio kwa arĩa akuũ.”—Atũm. 23:6.
O ta Paulo, rĩrĩa tũrahunjĩria andũ a ndini itiganĩte, nĩ tũcaragia ũndũ ũrĩa tũraiguithanĩria nao
18. Paulo eeĩtire Mũfarisai nĩkĩ, na tũngĩĩgerekania nake atĩa?
18 Paulo eeĩtire Mũfarisai nĩkĩ? Aarĩ “mũrũ wa Afarisai” kuuma famĩlĩ ya Afarisai. Kwoguo andũ aingĩ maamuonaga arĩ Mũfarisai. e No Paulo eeĩtire Mũfarisai nĩkĩ na Afarisai maarĩ na wĩtĩkio mũhĩtanu wĩgiĩ ũriũkio? Afarisai meetĩkĩtie atĩ nĩ harĩ kĩndũ gĩthiaga na mbere gũtũũra rĩrĩa mũndũ akua, na atĩ mĩoyo ya andũ athingu nĩ ĩngĩgatũũra rĩngĩ thĩinĩ wa mĩĩrĩ ĩngĩ ya andũ. Paulo ndeetĩkĩtie morutani ta macio. Eetĩkĩtie ũrutani wa ũriũkio ũrĩa Jesu aarutanĩte. (Joh. 5:25-29) O na kũrĩ ũguo, Paulo aarĩ na mawoni ta ma Afarisai, ma atĩ nĩ kũrĩ na kĩĩrĩgĩrĩro gĩa gũgaatũũra muoyo thutha wa gũkua—ngũrani na Asadukai arĩa mateetĩkĩtie ũndũ ũcio. No tũhũthĩre njĩra ta ĩyo tũkĩaria na andũ marĩ na mawĩtĩkio ngũrani ma kĩĩndini. No tũmeere atĩ o na ithuĩ nĩ twĩtĩkĩtie Ngai, o na gũtuĩka no gũkorũo o metĩkĩtie Ũtatũ, na ithuĩ twĩtĩkĩtie Ngai ũrĩa warĩrĩirio Bibilia-inĩ. Kwoguo o tao, nĩ twĩtĩkĩtie atĩ nĩ kũrĩ Ngai.
19. Nĩ kĩĩ gĩatũmire aciirithania a Sanhedrini magayũkane?
19 Ciugo cia Paulo ciatũmire aciirithania a Sanhedrini magayũkane. Bibilia yugaga ũũ: “Gũkiumĩra ngũĩ nene, na andĩki-watho amwe a kĩama kĩa Afarisai makĩrũgama makĩambĩrĩria gũkararania mũno makiugaga: ‘Gũtirĩ ũndũ mũũru tũrona harĩ mũndũ ũyũ, no angĩkorũo nĩ arĩirio nĩ roho kana nĩ mũraika—.’” (Atũm. 23:9) Rĩrĩa Asadukai maaiguire ũguo makĩrakara mũno, tondũ matietĩkĩtie nĩ kũrĩ araika! (Rora gathandũkũ ka, “ Asadukai na Afarisai.” ) Ngarari icio ciaingĩhire mũno, nginya mũtongoria wa mbũtũ ya Roma akĩhonokia Paulo rĩngĩ. (Atũm. 23:10) No Paulo aarĩ o ũgwati-inĩ. Hihi kũngĩathiire atĩa harĩ we? Nĩ tũkuona gĩcunjĩ-inĩ kĩrĩa kĩrũmĩrĩire.
a Tondũ kwarĩ na Akristiano aingĩ Ayahudi, no kũhoteke nĩ kwarĩ na ciũngano nyingĩ ciacemanagĩria mĩciĩ ya aarĩ na ariũ a Ithe witũ.
b Mĩaka ĩigana ũna thutha ũcio, mũtũmwo Paulo nĩ aandĩkĩire Ahibirania marũa, akĩmataarĩria ũrĩa kĩrĩkanĩro kĩerũ kĩrĩ kĩega gũkĩra kĩrĩa gĩkũrũ. Marũa-inĩ macio nĩ aamataarĩirie atĩ kĩrĩkanĩro kĩrĩa kĩerũ gĩokire ithenya-inĩ rĩa kĩrĩkanĩro kĩrĩa gĩkũrũ. Maũndũ marĩa Paulo aamaandĩkĩire nĩ maateithirie Akristiano Ayahudi kũruta ihooto makĩaria na Ayahudi arĩa maamakararagia. Ihinda-inĩ o rĩu, ciugo ciake nĩ ciekĩrire hinya wĩtĩkio wa Akristiano amwe arĩa maanyitagĩrĩra Watho wa Musa.—Ahib. 8:7-13.
c Athomi meciragia atĩ arũme acio nĩ meehĩtĩte mwĩhĩtwa wa gũtuĩka Mũnaziri. (Ndar. 6:1-21) Watho wa Musa, ũrĩa warĩ na mĩĩhĩtwa ta ĩyo, nĩ watigĩte kũhũthĩka. O na kũrĩ ũguo, no kũhoteke Paulo nĩ oonire atĩ ndũngĩarĩ ũndũ mũũru harĩ arũme acio kũhingia mwĩhĩtwa ũrĩa meehĩtĩire Jehova. Kwoguo, ndũngĩarĩ ũndũ mũũru harĩ Paulo kũmarĩhĩra mahũthĩro mao na gũthiĩ hamwe nao. Gũtiũĩkaine mwĩhĩtwa ũrĩa arũme acio meehĩtĩte. No tondũ kaingĩ Anaziri maarutaga igongona rĩa nyamũ nĩguo matherie mehia mao, no tũkorũo na ma atĩ Paulo ndangĩanyitanĩire na ũndũ ta ũcio. Thutha wa Jesu kũruta muoyo wake mũkinyanĩru ũrĩ igongona, magongona ma nyamũ matingĩahũthĩkire rĩngĩ kũhumbĩra mehia. O ũrĩa gwathiire, no tũkorũo na ma atĩ Paulo ndangĩetĩkĩrire gwĩka ũndũ o wothe ũngĩathũkirie thamiri yake.
d Andũ amwe maugaga atĩ no kũhoteke Paulo aarĩ na thĩna wa maitho, na nĩkĩo ataahotire gũkũũrana mũthĩnjĩri-Ngai ũrĩa mũnene. Kana akorũo nĩ aaikarĩte mũno atacokete Jerusalemu ũũ atĩ ndaamenyaga nũũ warĩ mũthĩnjĩri-Ngai ũrĩa mũnene hĩndĩ ĩyo. Kana hihi tondũ kwarĩ na andũ aingĩ, Paulo ndoonire nũũ waathanire agũthwo.
e Mwaka-inĩ wa 49 M.M., rĩrĩa atũmwo na athuri maaragĩrĩria kana Andũ a Ndũrĩrĩ nĩ magĩrĩirũo kũrũmĩrĩra Watho wa Musa, Akristiano amwe arĩa maarĩ kuo maarĩ arũmĩrĩri a “gĩkundi kĩa nyamũkano kĩa Afarisai arĩa maatuĩkĩte etĩkia.” (Atũm. 15:5) No kũhoteke meetirũo ũguo tondũ maarĩ Afarisai matanatuĩka Akristiano.
