GĨCUNJĨ KĨA 20
Kiugo “Gĩgĩthiĩ na Mbere Gũkũra” o na Kũrĩ na Ũkararia
Ũrĩa Apolo na Paulo maateithirie andũ aingĩ kũigua ũhoro ũrĩa mwega
Gĩcunjĩ gĩkĩ kĩĩhocetie harĩ Atũmwo 18:23–19:41
1, 2. (a) Paulo na arĩa maathiaga nake maangʼethanĩire na ũgwati ũrĩkũ thĩinĩ wa Efeso? (b) Tũkwarĩrĩria maũndũ marĩkũ gĩcunjĩ-inĩ gĩkĩ?
BARABARA cia Efeso ciyũire andũ maranegena matengʼerete. Kũrĩ na mũrũrũngano wa gĩkundi kĩa andũ arakaru. Andũ erĩ harĩ arĩa maathiaga na Paulo makanyitwo na makambĩrĩria gũkururio. Andũ aingĩ arĩa marĩ matuka-inĩ ma barabara-inĩ ĩrĩa nene makanyitanĩra na kĩrĩndĩ kĩu merekeire kĩhaaro-inĩ kĩa mũingĩ, kĩrĩa kĩngĩaiganĩrire andũ 25,000. Andũ aingĩ o na matiramenya kĩrĩa gĩtũmĩte kũgĩe na ngũĩ, no nĩ marecirĩria atĩ hekarũ yao na ngai yao ya Aritemi irĩ ũgwati-inĩ. Kwoguo makambĩrĩria kwanĩrĩra makiugaga: “Aritemi wa Aefeso nĩ mũnene!”—Atũm. 19:34.
2 O rĩngĩ Shaitani akageria kũhũthĩra kĩrĩndĩ kĩrakaru kũgirĩrĩria ũhoro ũrĩa mwega wa Ũthamaki wa Ngai ndũgathereme. No ĩyo toyo njĩra ĩrĩa Shaitani ahũthagĩra kũgirĩrĩria wĩra wa kũhunjia. Gĩcunjĩ-inĩ gĩkĩ, nĩ tũkwarĩrĩria njĩra cigana ũna Shaitani aahũthagĩra kũgirĩrĩria wĩra wa kũhunjia na gũthũkia ũrũmwe wa Akristiano a karine ya mbere. Makĩria ma ũguo, nĩ tũkuona atĩ ndaahotire gwĩka ũguo, tondũ “kiugo kĩa Jehova [gĩathiire] na mbere gũkũra na kũhootana na njĩra nene.” (Atũm. 19:20) Nĩ kĩĩ kĩahotithirie Akristiano acio gũtooria? Nĩ ũndũ ũrĩa o na ithuĩ ũtũhotithagia gũtooria ũmũthĩ. Hatarĩ nganja, Jehova nĩwe ũtũhotithagia gũtooria. O na kũrĩ ũguo, o ta Akristiano a karine ya mbere, no mũhaka tũhingie itemi ritũ. Kũgerera ũteithio wa roho wa Jehova, no tũhote gũkũria ngumo irĩtũteithagia kũgaacĩra ũtungata-inĩ witũ. Reke twambe twarĩrĩrie kĩonereria kĩa Apolo.
“Nĩ Ooĩ Maandĩko Wega” (Atũmwo 18:24-28)
3, 4. Nĩ ũndũ ũrĩkũ Akila na Pirisila moonire wĩgiĩ Apolo, na maamũteithirie atĩa?
3 Paulo erekeire Efeso rũgendo-inĩ rwake rwa gatatũ rwa ũmishonarĩ, Mũyahudi wetagwo Apolo nĩ ookire itũũra-inĩ rĩu. Ooimĩte bũrũri-inĩ wa Misiri, itũũra-inĩ rĩoĩkaine mũno rĩa Aleksandiria. Apolo aarĩ na ngumo nyingĩ njega. Aarĩ na kĩheo gĩa kwaria, na “nĩ ooĩ Maandĩko wega.” Makĩria ma ũguo, nĩ “[aahĩahĩaga] nĩ ũndũ wa roho.” Ningĩ aarĩ na kĩyo, na aaragĩria Ayahudi thunagogi-inĩ arĩ na ũmĩrĩru.—Atũm. 18:24, 25.
4 Rĩrĩa Akila na Pirisila maiguire Apolo akĩaria, hatarĩ nganja nĩ maakenire kũigua ‘akĩrutana maũndũ megiĩ Jesu atekũhĩtia.ʼ O na gũtuĩka maũndũ marĩa aarutanaga megiĩ Jesu matiarĩ na mahĩtia, Akila na Pirisila nĩ moonire atĩ harĩ ũndũ wa bata ataamenyete. “Ooĩ ũhoro wa ũbatithio wa Johana tu.” Akila na Pirisila, arĩa maarutaga wĩra wa gũtuma hema, matietigĩrire Apolo atĩ tondũ aarĩ na kĩheo gĩa kwaria na aarĩ mũthomu. “[Maathiire] nake na makĩmũtaarĩria njĩra ya Ngai na ũrũngĩrĩru makĩria.” (Atũm. 18:25, 26) Ĩ nake Apolo aaiyũkirie ũndũ ũcio atĩa? Eekire ũndũ woonanirie atĩ aarĩ na ngumo ĩmwe ya bata mũno harĩ Mũkristiano—wĩnyihia.
5, 6. Nĩ kĩĩ gĩateithirie Apolo kũhũthĩrũo makĩria nĩ Jehova, na tũngĩĩruta atĩa kuuma kũrĩ we?
5 Tondũ Apolo nĩ eetĩkĩrire ũteithio wa Akila na Pirisila, aatuĩkire ndungata njega makĩria ya Jehova. Thutha-inĩ nĩ aathiire Akaia kũrĩa “aateithirie mũno” arĩa maatuĩkĩte etĩkia. Ningĩ nĩ aarutire ũira mwega kũrĩ Ayahudi a gĩcigo kĩu arĩa meetĩkĩtie atĩ Jesu tiwe warĩ Mesia ũrĩa weranĩirũo. Luka aandĩkire ũũ: “Nĩ akĩragĩrĩria biũ kuonania . . . atĩ Ayahudi nĩ maahĩtĩtie, akamonia kuuma Maandĩko-inĩ atĩ Jesu nĩwe Kristo.” (Atũm. 18:27, 28) Apolo nĩ aatuĩkire ũteithio mũnene mũno harĩ ciũngano! Kwoguo o nake, nĩ aateithĩrĩirie “kiugo kĩa Jehova” gũthiĩ na mbere gũkũra. Tũngĩĩruta atĩa kuumana na kĩonereria kĩa Apolo?
6 Akristiano othe nĩ magĩrĩirũo gũkũria wĩnyihia. Ithuothe nĩ tũkoragwo na ũhoti ũtiganĩte, ũrĩa tũciarĩtwo naguo kana tũkeruta. No wĩnyihia nĩ wa bata gũkĩra ũhoti o wothe tũngĩkorũo naguo. Tũngĩaga wĩnyihia no tũkũrie mwĩtĩo nĩ ũndũ wa ũhoti ũrĩa tũrĩ naguo. (1 Kor. 4:7; Jak. 4:6) Tũngĩkorũo na wĩnyihia, tũrĩonaga andũ arĩa angĩ marĩ a bata gũtũkĩra. (Afil. 2:3) Tũtirĩrakaraga rĩrĩa twarũngwo, na nĩ tũrĩtĩkagĩra kũrutwo nĩ andũ arĩa angĩ. Tũtirĩonanagia mwĩtĩo na njĩra ya kũnyitĩrĩra mawoni maitũ rĩrĩa roho mũtheru waheana ũtongoria ngũrani. Tũngĩtũũra tũrĩ enyihia, Jehova na mũrũ wake nĩ megũthiĩ na mbere gũtũhũthĩra kũhingia wendi wao.—Luk. 1:51, 52.
7. Paulo na Apolo maatũigĩire kĩonereria kĩrĩkũ kĩa wĩnyihia?
7 Ningĩ wĩnyihia nĩ ũtũteithagia gwĩthema macindano. Ta wĩcirie ũrĩa Shaitani eeriragĩria kũgayũkania Akristiano acio a karine ya mbere! Shaitani nĩ angĩakenire mũno korũo Apolo na Paulo, arĩa maarĩ na ũhoti mũingĩ, nĩ maaiguanĩire ũiru, na mambĩrĩrie gũcindana nũũ warĩ mũnene kĩũngano-inĩ! Nĩ ũngĩarĩ ũndũ mũhũthũ harĩ o gwĩka ũguo, tondũ Akristiano amwe thĩinĩ wa Korintho nĩ mooigaga ũũ: “Niĩ ndĩ wa Paulo,” angĩ nao makoiga, “Niĩ ndĩ wa Apolo.” Hihi Paulo na Apolo nĩ maanyitire mbaru mawoni ta macio ma ngayũkano? Aca. Paulo nĩ oonanirie wĩnyihia na akĩgaathĩrĩria Apolo nĩ ũndũ wa itemi rĩake wĩra-inĩ wa kũhunjia na nginya akĩmuongerera wĩra ũngĩ wa kũruta. Nake Apolo nĩ aarũmĩrĩire ũtongoria wa Paulo. (1 Kor. 1:10-12; 3:6, 9; Tit. 3:12, 13) Na githĩ matiatũigĩire kĩonereria kĩega gĩa kũrutithania wĩra tũrĩ na wĩnyihia!
“Akahũthĩra Ihooto Kũmaiguithia” Ũhoro Wĩgiĩ Ũthamaki wa Ngai (Atũmwo 18:23; 19:1-10)
8. Paulo aagereire njĩra ĩrĩkũ agĩcoka Efeso, na nĩkĩ?
8 Paulo nĩ aaugĩte atĩ nĩ angĩacokire Efeso, na nĩ eekire ũguo. a (Atũm. 18:20, 21) No ta wĩcirie njĩra ĩrĩa aagereire agĩcoka kuo. Aambĩrĩirie rũgendo rwake arĩ Antiokia ya Siria. Nĩ angĩathiire rũgendo rũkuhĩ nginya Seleukia, acoke athiĩ na meri nginya Efeso. Handũ ha ũguo, aatuĩkanĩirie “icigo-inĩ cia kũraya na iria.” Nĩguo Paulo athiĩ rũgendo rũrĩa rũgwetetwo thĩinĩ wa Atũmwo 18:23 na 19:1, no kũhoteke aathiire kilomita ta 1,600! Nĩ kĩĩ gĩatũmire Paulo athuure kũgerera njĩra ndaihu ũguo? Tondũ nĩ eendaga “[gwĩkĩra] arutwo othe hinya.” (Atũm. 18:23) Rũgendo rũu rwake rwa gatatũ rwa ũmishonarĩ, o ta ngʼendo icio ingĩ igĩrĩ, nĩ rũngĩarĩ na moritũ, no nĩ oonaga atĩ nĩ rũngĩahingirie ũndũ wa bata. Ũmũthĩ arori a mũthiũrũrũko hamwe na atumia ao monanagia mwerekera o ta ũcio. Na githĩ tũtikenaga mũno nĩ ũndũ wa wendo ũcio wao wa kwĩima?
9. Arutwo amwe maabatarire kũbatithio rĩngĩ nĩkĩ, na tũngĩĩruta atĩa kuumana nao?
9 Paulo aakinya Efeso, nĩ aakorire gĩkundi kĩa arutwo ta 12 a Johana Mũbatithania. Maabatithĩtio na ũbatithio wa Johana ũrĩa wahĩtũkĩtwo nĩ mahinda. Makĩria ma ũguo, matioonekaga ta maamenyaga ũhoro wĩgiĩ roho mũtheru. Paulo nĩ aamatarĩirie bata wa kũbatithio thĩinĩ wa rĩĩtwa rĩa Jesu, na o ta Apolo maarĩ enyihia na nĩ meeharĩirie kũrutwo. Thutha wao kũbatithio thĩinĩ wa rĩĩtwa rĩa Jesu, nĩ maamũkĩrire roho mũtheru na iheo imwe ciaguo. Hatarĩ nganja, Jehova nĩ arathimaga arĩa makoragwo mehaarĩirie gũtwarana na ithondeka rĩake.—Atũm. 19:1-7.
10. Paulo aambĩrĩirie kũhunjagĩria nyũmba-inĩ ĩrĩa yathomithanagĩrio nĩkĩ, na tũngĩĩgerekania nake atĩa ũtungata-inĩ?
10 Harĩ ũndũ ũngĩ wacokire ũgĩkĩka. Paulo aahunjirie na kĩyo thunagogi-inĩ kwa ihinda rĩa mĩeri ĩtatũ. O na gũtuĩka nĩ “[aahũthagĩra] ihooto kũmaiguithia” ũhoro wĩgiĩ Ũthamaki wa Ngai, andũ amwe nĩ maaregire kũmũthikĩrĩria na makĩambĩrĩria kũmũkararia. Handũ ha gũte mahinda na andũ acio ‘maaragia ũũru igũrũ rĩgiĩ Njĩra Ĩrĩa,ʼ Paulo aambĩrĩirie kũhunjagĩria nyũmba-inĩ ĩrĩa yathomithanagĩrio. (Atũm. 19:8, 9) Andũ arĩa meendaga gũthiĩ na mbere kwĩruta ũhoro wĩgiĩ Ũthamaki wa Ngai, maabataraga gũthiaga nyũmba-inĩ ĩyo yathomithanagĩrio handũ ha thunagogi. O ta Paulo, no tũbatare kũniina ndeereti tũngĩona atĩ mũndũ ũrĩa tũrahunjĩria ndarenda gũthikĩrĩria kana arenda o tũkararanie. Kũrĩ o na andũ aingĩ a ngoro njega marabatara kũigua ndũmĩrĩri itũ ya gwĩkĩra ngoro!
11, 12. (a) Paulo oonanirie atĩa atĩ aarĩ na kĩyo ũtungata-inĩ na nĩ eehaarĩirie kũgarũrĩra kwabatarania? (b) Aira a Jehova meerutanagĩria atĩa gũkorũo na kĩyo ũtungata-inĩ na kũgarũrĩra rĩrĩa kwabatarania?
11 No kũhoteke Paulo aahunjagia o mũthenya nyũmba-inĩ ĩyo yathomithanagĩrio, kuuma ta thaa ithano cia rũcinĩ nginya thaa ikũmi cia hwaĩ-inĩ. (Atũm. 19:9) No kũhoteke mathaa macio nĩ gwakoragwo na ũrugarĩ mũingĩ na nĩrĩo andũ aingĩ maatigaga mawĩra mao nĩguo marĩe na mahurũke. Angĩkorũo Paulo aahunjirie o mũthenya mathaa-inĩ macio kwa ihinda rĩa mĩaka ĩrĩ, nĩ aahũthĩrire mathaa makĩria ma 3,000 kũrutana. b Ũcio nĩ ũndũ ũngĩ watũmire Kiugo kĩa Jehova gĩthiĩ na mbere gũkũra na kũhootana. Paulo aahunjagia na kĩyo na nĩ aakoragwo ehaarĩirie kũgarũrĩra rĩrĩa kwabatarania. Nĩ aagarũragĩra mũtaratara wake wa kũhunjia nĩguo ahote gũkinyĩra andũ aingĩ. Moimĩrĩro maarĩ marĩkũ? “Arĩa othe maaikaraga gĩcigo kĩu kĩa Asia makĩigua kiugo kĩa Mwathani, Ayahudi o hamwe na Angiriki.” (Atũm. 19:10) Hatarĩ nganja, Paulo nĩ aarutire ũira kĩhinyio!
Twĩrutanagĩria gũkinyĩra andũ kũrĩa guothe mangĩoneka
12 O na Aira a Jehova ũmũthĩ mahunjagia na kĩyo na nĩ makoragwo mehaarĩirie kũgarũrĩra nĩguo makinyĩre andũ aingĩ. Nĩ twĩrutanagĩria kũhunjia kũrĩa kũrĩ na andũ aingĩ na rĩrĩa mangĩoneka. Tũhunjagia barabara-inĩ, thoko-inĩ, na kũndũ kũngĩ kũrĩa kũrĩ na andũ aingĩ. Ningĩ nĩ tũhunjagia kũgerera thimũ kana marũa. Na ũtungata-inĩ witũ wa nyũmba kwa nyũmba, nĩ twĩrutanagĩria gũthiĩ rĩrĩa tũngĩkora andũ aingĩ mĩciĩ.
Kiugo kĩa Jehova “Gũkũra na Kũhootana” o na Kũrĩ na Maroho Moru (Atũmwo 19:11-22)
13, 14. (a) Jehova aahotithirie Paulo gwĩka atĩa? (b) Ariũ a Sikeva meekire ihĩtia rĩrĩkũ, na andũ aingĩ thĩinĩ wa ndini iria ciĩĩtaga cia Gĩkristiano mekaga ihĩtia rĩrĩkũ rĩhaanaine na rĩu?
13 Luka atwĩrĩte atĩ Paulo nĩ aagĩire na moimĩrĩro mega mũno ũtungata-inĩ, makĩria tondũ Jehova nĩ aamũhotithirie “gwĩka mawĩko ma hinya mũno.” O na nguo na itambaya iria Paulo eehumbaga nĩ ciatwaragĩrũo arwaru na makahona na andũ makarutwo maroho moru. c (Atũm. 19:11, 12) Andũ aingĩ nĩ maagegaga mona ndaimono ikĩingatwo, no ti andũ othe maakenagio nĩ ũndũ ũcio.
14 “Ayahudi amwe arĩa maathiaga makĩrutaga andũ ndaimono” maageragia kwĩgerekania na ũrĩa Paulo aaringaga ciama. Amwe ao maageragia kũingata ndaimono makĩhũthĩra rĩĩtwa rĩa Jesu na rĩa Paulo. Luka nĩ aheanĩte ngerekano ya ariũ mũgwanja a mũnene wa athĩnjĩri-Ngai wetagwo Sikeva arĩa maageririe gwĩka ũguo. No ndaimono ĩyo ĩkĩmoria ũũ: “Nĩ njũĩ Jesu na Paulo; no inyuĩ mũrĩ a?” Mũndũ ũcio warĩ na ndaimono agĩcoka akĩmarũgĩra o ta nyamũ ya gĩthaka, akĩmaingatithia, nao makĩũra marĩ njaga na magurarĩtio. (Atũm. 19:13-16) Ũcio warĩ ũhootani mũnene harĩ “kiugo kĩa Jehova” tondũ nĩ woonanirie atĩ Jehova nĩ aahete Paulo hinya wa mwanya, no ndaheete athathaiya acio a maheeni. O na ũmũthĩ nĩ kũrĩ andũ milioni nyingĩ meciragia atĩ o kũgweta rĩĩtwa rĩa Jesu kana kuuga atĩ nĩ Akristiano nĩ kũiganu. No Jesu nĩ oonanirie wega atĩ, andũ arĩa mekaga wendi wa Ithe, no o tu makoragwo na kĩĩrĩgĩrĩro kĩa ma kĩa ihinda rĩũkĩte.—Mat. 7:21-23.
15. Tũngĩĩgerekania atĩa na kĩonereria kĩa Aefeso?
15 Rĩrĩa kuoonekire wega atĩ ariũ a Sikeva matiarĩ na hinya wa mwanya, andũ aingĩ nĩ maatuĩkire Akristiano na magĩtigana na maũndũ ma ndaimono. Aefeso aingĩ nĩ meetĩkĩtie maũndũ ma ndaimono. Nĩ moohaga andũ na mahinya moru, makahũthĩra ithitũ, na magakorũo na mabuku megiĩ maũndũ ma ndaimono. Aefeso arĩa maagĩire na wĩtĩkio harĩ Ngai, maarutire mabuku mao megiĩ maũndũ ma ndaimono, na makĩmacina andũ othe makĩĩyonagĩra o na gũtuĩka mabuku macio maarĩ ma goro mũno. d Luka aaugire: “Nĩ ũndũ ũcio, kiugo kĩa Jehova gĩgĩthiĩ na mbere gũkũra na kũhootana na njĩra nene.” (Atũm. 19:17-20) Ũcio warĩ ũhootani mũnene mũno harĩ Jehova na athathaiya ake kwerekera ũthathaiya wa maheeni na maũndũ ma ndaimono! Ndungata icio njĩhokeku nĩ ciatũigĩire kĩonereria kĩega. O na ũmũthĩ, tũkoragwo tũthiũrũrũkĩirio nĩ andũ meingĩragia maũndũ-inĩ ma ndaimono. Tũngĩmenya atĩ tũrĩ na kĩndũ kĩhutanĩtie na maũndũ ma ndaimono, twagĩrĩirũo kwĩgerekania na Aefeso tũkĩeherie o na ihenya! Rekei twĩyeheranie biũ na maũndũ ta macio marĩ magigi, nginya rĩrĩa atarĩ ũndũ mũhũthũ gwĩka ũguo.
“Gũkiumĩra Ngũĩ Nene” (Atũmwo 19:23-41)
“Athuri aya, nĩ mũĩ wega atĩ ũtonga witũ uumaga biacara-inĩ ĩno.” —Atũmwo 19:25
16, 17. (a) Taarĩria ũrĩa Demeterio aambĩrĩirie ngũĩ thĩinĩ wa Efeso. (b) Andũ a Efeso moonanirie atĩa atĩ nĩ maanyitagĩrĩra mũno mawĩtĩkio ma ndini?
16 Thutha ũcio, nĩ tũthomaga ũrĩa Shaitani aahũthĩrire kĩrĩndĩ kĩrĩ na marakara. Luka aaugire atĩ nĩ kwoimĩrire “ngũĩ nene ĩgiĩ Njĩra Ĩrĩa.” Luka ndongereire cumbĩ ũhoro-inĩ ũcio. e (Atũm. 19:23) Mũturi ũmwe wa indo cia betha wetagwo Demeterio nĩwe woimĩririe ngũĩ ĩyo. Aambire akĩririkania mabundi arĩa angĩ atĩ ũtonga wao waumanaga na kwendia mĩhianano. Agĩcoka akĩmeera atĩ ndũmĩrĩri ĩrĩa Paulo aahunjagia nĩ ĩngĩathũkirie biacara yao, tondũ Akristiano matiathathayagia mĩhianano. Na tondũ nĩ aamenyaga atĩ andũ acio nĩ meerahagĩra itũũra na rũrĩrĩ rwao, akĩmeera atĩ andũ mangĩathikĩrĩirie Paulo, ngai wao Aritemi na hekarũ yake nĩ “[ingĩonirũo] ĩtarĩ kĩene”—Atũm. 19:24-27.
17 Demeterio nĩ aahotire kũiguithia andũ maregane na ndũmĩrĩri ya Paulo. Aturi acio a indo cia betha makĩrakara na makĩambĩrĩria kwanĩrĩra makiugaga “Aritemi wa Aefeso nĩ mũnene!” Ũndũ ũcio watũmire itũũra rĩu rĩiyũre ngũĩ, na gũkĩgĩa na gĩcanjama kĩrĩa kĩgwetetwo kĩambĩrĩria-inĩ gĩa gĩcunjĩ gĩkĩ. f Tondũ Paulo aarĩ na ũcamba, nĩ eendaga kũingĩra kĩhaaro-inĩ kĩu arĩrie kĩrĩndĩ kĩu, no arutwo makĩmũthaitha ndakeingĩrie ũgwati-inĩ. Mũndũ wetagwo Aleksanda nĩ aarũgamire mbere ya kĩrĩndĩ kĩu akĩenda gũkĩarĩria. Tondũ aarĩ Mũyahudi, no kũhoteke nĩ eendaga mũno gũtaarĩria ngũrani gatagatĩ ka Ayahudi na Akristiano acio. No kĩrĩndĩ kĩu gĩtingĩamũthikĩrĩirie. Rĩrĩa maamenyire atĩ nĩ Mũyahudi, makĩambĩrĩria kwanĩrĩra marĩ hamwe ta mathaa merĩ makiugaga: “Aritemi wa Aefeso nĩ mũnene!” O na ũmũthĩ nĩ kũrĩ andũ ta acio manyitagĩrĩra mũno mawĩtĩkio ma ndini. Makĩria ma ũguo, matiendaga gũthikĩrĩria ihooto.—Atũm. 19:28-34.
18, 19. (a) Karani wa itũũra aakiririe kĩrĩndĩ atĩa thĩinĩ wa Efeso? (b) Rĩmwe andũ a Jehova magitĩrĩtwo atĩa nĩ anene a thirikari, na nĩ itemi rĩrĩkũ tũkoragwo narĩo nĩguo tũgitĩrũo?
18 Mũthia-inĩ, karani wa itũũra nĩ aakiririe kĩrĩndĩ kĩu. Karani ũcio nĩ aarutĩire andũ acio ihooto, akĩmeera atĩ gũtirĩ ũndũ mũũru Akristiano acio mangĩekire hekarũ yao o na ngai yao. Agĩcoka akĩmeera atĩ gũtirĩ ũndũ mũũru Paulo na arata ake meekĩte kwerekera hekarũ ya Aritemi, na atĩ angĩkorũo matiakenagio nĩ ũrĩa Paulo na arata ake meekaga, maagĩrĩirũo kũmathitanga kũrĩ atongoria. No ũndũ ũrĩa mũnene aameerire nĩ atĩ, nĩ mangĩathitangirũo, tondũ mũcemanio ũcio nĩ waunĩte watho wa Roma. Arĩkia kuuga ũguo, akĩniina mũcemanio ũcio. Nĩ ũndũ wa ihooto icio, andũ acio makĩhoorera o na ihenya.—Atũm. 19:35-41.
19 Rĩu tirĩo rĩarĩ riita rĩa mbere harĩ mũtongoria wa thirikari warĩ na ũtaũku kũgitĩra arũmĩrĩri a Jesu, na rĩtiarĩ rĩa mũico. O na mũtũmwo Johana nĩ oonete kĩoneki-inĩ atĩ matukũ-inĩ ma kũrigĩrĩria atongoria a thirikari marĩ na ũtaũku arĩa maringithanĩtio na thĩ nĩ mangĩkaameria rũũĩ rwa mĩnyamaro ya Shaitani kwerekera arũmĩrĩri a Jesu. (Kũg. 12:15, 16) Na ũndũ ũcio nĩ wĩkĩkĩte. Maciira-inĩ maingĩ, aciirithania marĩ na ũigananĩru nĩ magitĩrĩte ihooto cia Aira a Jehova cia gũcemania nĩ ũndũ wa ũthathaiya na kũhunjĩria andũ arĩa angĩ ũhoro ũrĩa mwega. Hatarĩ nganja, mĩthiĩre itũ mĩega nĩ ĩnyitaga itemi harĩ ũhootani ũcio. Kuonekaga atĩ, mĩthiĩre mĩega ya Paulo, nĩ yatũmĩte anene amwe a thirikari thĩinĩ wa Efeso mamũtĩĩe na mende kũmũgitĩra. (Atũm. 19:31) Rekei hingo ciothe tũkoragwo tũrĩ ehokeku na tũrĩ na gĩtĩo, na ũndũ ũcio nĩ ũrĩtũmaga andũ arĩa othe twacemania nao matũtĩĩe. Ciĩko citũ njega no ikorũo na moimĩrĩro mega.
20. (a) Ũiguaga atĩa igũrũ rĩgiĩ ũrĩa kiugo kĩa Jehova kĩahootanire hĩndĩ ya karine ya mbere na ũrĩa kĩhootanĩte mahinda-inĩ maya? (b) Ũtuĩte itua rĩa gwĩka atĩa?
20 Na githĩ ti ũndũ wa gũcanjamũra kuona ũrĩa “kiugo kĩa Jehova [gĩathiire] na mbere gũkũra na kũhootana” hĩndĩ ya karine ya mbere? Ningĩ nĩ tũcanjamũkaga tuona ũrĩa Jehova atũheete ũhootani nginya mahinda-inĩ maya maitũ. Hihi no wende kũnyita itemi harĩ ũhootani ũcio? Angĩkorũo no wende, wĩrute kuumana na cionereria icio twarĩrĩria. Koragwo ũrĩ na wĩnyihia, rũmagĩrĩra ũtongoria wa ithondeka rĩa Jehova, koragwo na kĩyo wĩra-inĩ wa kũhunjia, reganaga na maũndũ ma ndaimono, na wĩrutanagĩrie biũ kũruta ũira mwega kũgerera mĩthiĩre ya wĩhokeku na gũkoragwo na gĩtĩo.
a Rora gathandũkũ ka, “ Efeso—Itũũra Inene rĩa Asia.”
b Ningĩ Paulo aandĩkire marũa ma 1 Akorintho arĩ Efeso.
c No kũhoteke Paulo nĩ eyohaga gĩtambaya thithi-inĩ nĩguo thithino ndĩkaingĩre maitho. Nguo iria igwetetwo haha nĩ nguo cia wĩra. Gũkorũo atĩ Paulo nĩ eekĩrĩte nguo cia wĩra ihinda-inĩ rĩu, kũronania atĩ no kũhoteke nĩ aarutaga wĩra wa gũtuma hema rĩrĩa atarahunjia, hihi mathaa-inĩ ma rũcinĩ tene.—Atũm. 20:34, 35.
d Luka augĩte atĩ thogora wa mabuku macio warĩ icunjĩ 50,000 cia betha. Angĩkorũo aaragĩrĩria dinari, mũndũ angĩabatarire kũruta wĩra thikũ 50,000—mĩaka ta 137—akĩrutaga wĩra thikũ mũgwanja o kiumia nĩguo athũkũme mbeca icio.
e Andũ amwe maugaga atĩ Paulo aaragĩrĩria ũndũ ũcio rĩrĩa eerire andũ a Korintho ũũ: “Tũtiarĩ na ũũma kana nĩ tũgũtũũra muoyo.” (2 Kor. 1:8) O na kũrĩ ũguo, no kũhoteke aaragĩrĩria ũndũ ũngĩ warĩ na ũgwati mũnene makĩria. Rĩrĩa Paulo aandĩkire atĩ ‘anahũũrana na nyamũ cia gĩthaka Efeso,ʼ no kũhoteke aaragĩrĩria ũhoro wa kũrũa na nyamũ cia gĩthaka kĩhaaro-inĩ, kana ũkararia ũrĩa aacemanirie naguo. (1 Kor. 15:32) No gũkorũo aaragĩrĩria ũndũ ũmwe wa macio merĩ.
f Ikundi ta icio nĩ ingĩakorirũo na ũgucania mũnene mũno. Kwa ngerekano, ta mĩaka 100 thutha ũcio, gĩkundi kĩmwe kĩa arugi mĩgate, nĩ gĩacogerire ngũĩ o ta ĩyo thĩinĩ wa Efeso.
