1, 2. Nĩ ũndũ ũrĩkũ wa mwanya wĩgiĩ rũgendo rũrĩa Baranaba na Saulu marehaarĩria gũthiĩ, na wĩra wao ũkũhingia atĩa ũrathi wa Atũmwo 1:8?

 NĨ MŨTHENYA wa gĩkeno mũno harĩ kĩũngano kĩa Antiokia. Harĩ anabii na arutani othe thĩinĩ wa kĩũngano gĩkĩ, Baranaba na Saulu nĩo mathuurĩtwo nĩ roho mũtheru nĩguo matware ũhoro ũrĩa mwega icigo-inĩ cia kũraihu. a (Atũm. 13:1, 2) Nĩ ma atĩ mbere ĩyo kwanatũmwo arũme angĩ agĩrĩru. O na kũrĩ ũguo, mahinda-inĩ mahĩtũku, amishonarĩ maathiiaga icigo-inĩ iria andũ meetĩkĩrĩte Ũkristiano. (Atũm. 8:14; 11:22) Ihinda-inĩ rĩrĩ, Baranaba na Saulu—hamwe na Johana o we wetagwo Mariko, ũrĩa ũgũkorũo arĩ ndungata yao—maratũmwo icigo-inĩ andũ aingĩ matarĩ maigua ũhoro ũrĩa mwega.

² Mĩaka 14 mbere ĩyo, Jesu eerĩte arũmĩrĩri ake ũũ: “Nĩ mũgaatuĩka aira akwa thĩinĩ wa Jerusalemu, Judea guothe, Samaria, o nginya ituri ciothe cia thĩ.” (Atũm. 1:8) Kwamũrũo kwa Baranaba na Saulu matungate marĩ amishonarĩ, nĩ gũgũteithĩrĩria kũhingia ũrathi ũcio wa Jesu! b

3. Nĩ kĩĩ gĩatũmaga thabarĩ ndaihu ĩkorũo na mĩnoga hĩndĩ ya karine ya mbere?

³ Ũmũthĩ, nĩ ũndũ wa indo ta ngaari na ndege, andũ no mahote gũthiĩ rũgendo rũraihu na ihinda ta rĩa ithaa rĩmwe kana merĩ. No ũguo tiguo gwatariĩ hĩndĩ ya karine ya mbere. Hĩndĩ ĩyo, kaingĩ andũ maathiaga magũrũ, magereire kũndũ gũtarĩ barabara njega. Rũgendo rwa mũthenya ũmwe, hihi ta rwa kilomita 30 nĩ rwatũmaga mũndũ anoge mũno. c Kwoguo, o na gũtuĩka Baranaba na  Saulu nĩ meeriragĩria kwambĩrĩria wĩra ũcio maahetwo, nĩ maamenyaga atĩ nĩ maabataraga kĩyo kĩingĩ na kwĩima.—Mat. 16:24.

4. (a) Nĩ kĩĩ gĩatongoririe harĩ kwamũrũo kwa Baranaba na Saulu, na Akristiano arĩa angĩ meekire atĩa? (b) Tũngĩnyita mbaru atĩa arĩa mamũkĩra mĩeke ya ũtungata kĩũngano-inĩ?

⁴ No nĩ kĩĩ gĩatũmire roho mũtheru uuge Baranaba na Saulu mamũrũo arĩ o “nĩ ũndũ wa wĩra”? (Atũm. 13:2) Bibilia ndiugĩte. Ũrĩa tũĩ nĩ atĩ roho mũtheru nĩguo watongoririe harĩ gũthuurũo kwa arũme acio. Gũtirĩ ũndũ wonanagia atĩ anabii na arutani arĩa maarĩ Antiokia nĩ maareganire na itua rĩu. Handũ ha ũguo, maanyitire mbaru biũ kwamũrũo kwao. Ta wĩcirie ũrĩa Baranaba na Saulu maaiguire, tondũ handũ ha Akristiano arĩa angĩ kũmaiguĩra ũiru, meehingire na makĩhoya, “makĩmaigĩrĩra moko na makĩmareka mathiĩ.” (Atũm. 13:3) O na ithuĩ twagĩrĩirũo kũnyita mbaru arĩa maheo mĩeke ya ũtungata kĩũngano-inĩ hamwe na arũme arĩa mamũrũo matuĩke arori thĩinĩ wa kĩũngano. Handũ ha kũiguĩra ũiru andũ arĩa mamũkĩra mĩeke ta ĩyo, twagĩrĩirũo kũmeciragia “na njĩra ya mwanya [tũrĩ] na wendo nĩ ũndũ wa wĩra wao.”—1 Thes. 5:13.

5. Taarĩria ũrĩa Baranaba na Saulu maabatarire kwĩrutanĩria nĩguo mahunjie gĩcigĩrĩra gĩa Kuporo.

⁵ Thutha wa gũthiĩ Seleukia magũrũ, gĩcukĩro kĩa meri kĩrĩ hakuhĩ na Antiokia, Baranaba na Saulu maathiire na meri nginya gĩcigĩrĩra gĩa Kuporo, rũgendo rwa kilomita ta 200. d Tondũ Baranaba aaciarĩirũo Kuporo, no kũhoteke nĩ eeriragĩria mũno gũtwara ũhoro ũrĩa mwega gĩcigo-inĩ kĩu gĩa kwao. Rĩrĩa maakinyire Salamisi, itũũra rĩarĩ mwena wa irathĩro wa gĩcigĩrĩra kĩu, arũme acio matiateire ihinda. O rĩo, “makĩambĩrĩria kũhunjia kiugo kĩa Ngai thunagogi-inĩ cia Ayahudi.” e (Atũm. 13:5) Baranaba na Saulu maathiire kuuma mũico ũmwe nginya ũrĩa ũngĩ wa Kuporo, hihi makĩhunjagia matũũra-inĩ manene marĩa maarĩ kũrĩa maahĩtũkagĩra. Gũkĩringana na njĩra ĩrĩa maagereire, no kũhoteke amishonarĩ acio maathiire magũrũ rũgendo rwa hakuhĩ kilomita 160!

6, 7. (a) Serigio Paulo aarĩ ũũ, na nĩ kĩĩ gĩatũmĩte Bari-Jesu agerie kũmũgirĩrĩria ndagathikĩrĩrie ũhoro ũrĩa mwega? (b) Saulu aahiũranirie atĩa na ũkararia ũcio wa Bari-Jesu?

⁶ Hĩndĩ ya karine ya mbere, Kuporo kwaiyũrĩte ũthathaiya wa  maheeni. Baranaba na Saulu nĩ moonire ũndũ ũcio wega rĩrĩa maakinyire itũũra rĩa Pafo, rĩrĩa rĩarĩ mwena wa ithũĩro wa gĩcigĩrĩra kĩu. Marĩ kũu, magĩcemania na “Bari-Jesu, [ũrĩa] warĩ mũrogi na mũnabii wa maheeni. Aarutaga wĩra kwa mũtongoria Serigio Paulo, mũndũ warĩ mũũgĩ.” f Hĩndĩ ya karine ya mbere, Aroma aingĩ a kĩrathi kĩa igũrũ—nginya ‘andũ ogĩ’ ta Serigio Paulo—kaingĩ nĩ maathiaga kũrĩ arogi kana atuĩria a njata nĩgetha mateithio gũtua matua ma bata. O na kũrĩ ũguo, Serigio Paulo nĩ aagucĩrĩirio nĩ ndũmĩrĩri ya Ũthamaki na akĩgĩa na “wendi mũnene wa kũigua kiugo kĩa Ngai.” Ũndũ ũcio ndwakenirie Bari-Jesu, ũrĩa woĩkaine ta Elima, rĩĩtwa rĩrĩa riugĩte “Mũrogi.”—Atũm. 13:6-8.

⁷ Bari-Jesu nĩ aakararagia ndũmĩrĩri ya Ũthamaki. Ma nĩ atĩ, njĩra ĩrĩa tu angĩahũthĩrire kũgitĩra wĩra wake arĩ mũtaarani wa Serigio Paulo yarĩ “kũgarũra mũtongoria ũcio ndakagĩe na wĩtĩkio.” (Atũm. 13:8) No Saulu ndarekire mũrogi ũcio agirĩrĩrie wendi wa Serigio Paulo. Hihi Saulu eekire atĩa? Bibilia yugaga ũũ: “Saulu ũrĩa ningĩ wĩtagwo Paulo, aiyũirũo nĩ roho mũtheru, akĩmũkũũrĩra maitho [Bari-Jesu] na akiuga: ‘Wee mũndũ ũyũ ũiyũirũo nĩ ũtunyani  na waganu wa mĩthemba yothe, mũrũ wa Mũcukani, thũ ya maũndũ mothe ma ũthingu, hihi nĩ ũgũtiga kũhongʼora njĩra iria nũngĩrĩru cia Jehova? Atĩrĩrĩ, guoko kwa Jehova nĩ gũgũgũũkĩrĩra, na nĩ ũgũtuĩka mũtumumu, ũtige kuona ũtheri wa riũa kwa ihinda.’ Na o rĩo akĩambĩrĩria kuona marundurundu na akĩgĩĩo nĩ nduma, agĩthiĩ akĩhambataga agĩcaria mũndũ wa kũmũnyita guoko amuonie njĩra.” g Kĩama kĩu kĩarĩ na maumĩrĩro marĩkũ? “Rĩrĩa mũtongoria ũcio oonire ũguo, agĩtuĩka mwĩtĩkia, nĩ gũkorũo nĩ aagegirio nĩ ũrutani wa Jehova.”—Atũm. 13:9-12.

8. Tũngĩĩgerekania atĩa na ũcamba wa Paulo?

⁸ Paulo ndeetigagĩra Bari-Jesu. O na ithuĩ tũtiagĩrĩirũo gwĩtigĩra rĩrĩa akararia mageria kũgarũra wĩtĩkio wa andũ arĩa marakenio nĩ ndũmĩrĩri ya Ũthamaki. O na kũrĩ ũguo, twagĩrĩirũo kũreka ciugo citũ “ikoragwo irĩ cia ũtugi hingo ciothe, ta ciĩkĩrĩtwo cumbĩ.” (Kol. 4:6) Ihinda-inĩ o rĩu, tũtiagĩrĩirũo kwaga kũhunjĩria mũndũ ũrakenio nĩ ũhoro no getha twĩtheme gũũkĩrĩrũo nĩ andũ. Ningĩ tũtiagĩrĩirũo gwĩtigĩra kumbũrania ndini ya maheeni, ĩrĩa ĩthiaga na mbere “kũhongʼora njĩra iria nũngĩrĩru cia Jehova” ta ũrĩa Bari-Jesu eekaga. (Atũm. 13:10) O ta Paulo, twagĩrĩirũo kũhunjia ũhoro ũrĩa wa ma tũrĩ na ũcamba, na tũgucĩrĩrie andũ arĩa marĩ na ngoro njega. O na gũtuĩka no twage kũheo  ũhoti wa kũringa ciama ta Paulo, no tũkorũo na ma atĩ Jehova nĩ arĩhũthagĩra roho wake mũtheru kũgucĩrĩria andũ arĩa magĩrĩire harĩ ũhoro wa ma.—Joh. 6:44.

9. Paulo na Baranaba maaigire kĩonereria kĩega atĩa gĩa kũrũmĩrĩrũo nĩ arĩa matongoragia ciũngano-inĩ?

⁹ Kũroneka atĩ nĩ kwagĩire na ũgarũrũku rĩrĩa gĩkundi kĩu kĩa arũme kĩoimire Pafo gĩgĩthiĩ Periga na meri gĩcũa-inĩ kĩa Asia Nini, rũgendo rwa kilomita ta 250. Thĩinĩ wa Atũmwo 13:13, twĩrĩtwo atĩ gĩkundi kĩu nĩ “Paulo hamwe na arĩa maarĩ nake.” Ciugo icio ironania atĩ rĩu Paulo nĩwe watongoragia mawĩra ma gĩkundi kĩu. O na kũrĩ ũguo, gũtirĩ ũndũ wonanagia atĩ Baranaba nĩ aaiguĩrĩire Paulo ũiru. Arũme acio maathiire na mbere kũrutithania wĩra hamwe nĩguo mahingie wendi wa Ngai. Paulo na Baranaba nĩ maaigire kĩonereria kĩega gĩa kũrũmĩrĩrũo nĩ arĩa matongoragia ciũngano-inĩ ũmũthĩ. Handũ ha kũrũĩrĩra ũnene, Akristiano nĩ maririkanaga atĩ Jesu aaugire: “Inyuothe mũrĩ ariũ a Ithe ũmwe.” Ningĩ akiuga: “Mũndũ ũrĩa wothe wĩtũũgagĩria nĩ akaanyihio, na ũrĩa wothe wĩnyihagia nĩ agaatũũgĩrio.”—Mat. 23:8, 12.

10. Taarĩria ũrĩa rũgendo rwa kuuma Periga nginya Antiokia ya Pisidia rwatariĩ.

¹⁰ Rĩrĩa maakinyire Periga, Johana ũrĩa wetagwo Mariko nĩ aatigire Paulo na Baranaba na agĩcoka Jerusalemu. Tũtitaarĩirio kĩrĩa gĩatũmire amatige o rĩmwe. Paulo na Baranaba magĩthiĩ na mbere na rũgendo rwao, makiuma Periga magĩthiĩ Antiokia ya Pisidia, itũũra rĩrĩ gĩcigo-inĩ kĩa Galatia. Rũgendo rũu rũtiarĩ rũhũthũ, tondũ Antiokia ya Pisidia yarĩ handũ kĩrĩma-inĩ kĩraihu mũno. Ningĩ njĩra cia gũthiĩ kuo ciarĩ ũgwati tondũ nĩ ciakoragwo na mĩkora. Gũthũkia mũno, no kũhoteke ihinda-inĩ rĩu Paulo aarĩ na mathĩna ma mwĩrĩ. h

11, 12. Paulo eekire atĩa nĩguo arahũre wendi wa athikĩrĩria ake rĩrĩa aamaragĩria thunagogi-inĩ ya Antiokia ya Pisidia?

 ¹¹ Paulo na Baranaba marĩ Antiokia ya Pisidia nĩ maatonyire thunagogi-inĩ mũthenya wa thabatũ. Bibilia yugaga ũũ: “Thutha wa andũ othe gũthomerũo Watho o hamwe na maandĩko ma Anabii, arũgamĩrĩri a thunagogi makĩmatũmanĩra makiuga: ‘Athuri aya, ariũ a baba, angĩkorũo nĩ harĩ kiugo mũrĩ nakĩo gĩa gwĩkĩra andũ ngoro, merei.’” (Atũm. 13:15) Nake Paulo akĩrũgama nĩguo amaarĩrie.

¹² Paulo aambĩrĩirie na kwĩra athikĩrĩria ake ũũ: “Athuri aya, Aisiraeli na inyuĩ aya angĩ mwĩtigĩrĩte Ngai.” (Atũm. 13:16) Athikĩrĩria a Paulo maarĩ Ayahudi na andũ arĩa maagarũrũkĩte magatuĩka Ayahudi. Hihi Paulo eekire atĩa nĩguo arahũre wendi wa athikĩrĩria acio mataamenyete itemi rĩa Jesu harĩ muoroto wa Ngai? Paulo aambire gũtaarĩria na njĩra nguhĩ historĩ ya rũrĩrĩ rwa Ayahudi. Aatarĩirie ũrĩa Jehova aatũũgĩririe “andũ acio rĩrĩa maatũũraga marĩ ageni bũrũri-inĩ wa Misiri,” na ũrĩa thutha wa kũmaruta kuo ‘aamakirĩrĩrie werũ-inĩ’ kwa ihinda rĩa mĩaka 40. Ningĩ Paulo nĩ aataarĩirie ũrĩa Aisiraeli meegwatĩire Bũrũri wa Kĩĩranĩro na ũrĩa Jehova “[aagayanirie] bũrũri ũcio wao ũtuĩke igai rĩao.” (Atũm. 13:17-19) Andũ amwe maugaga atĩ no kũhoteke Paulo aagwetaga maũndũ mamwe maathometwo kuuma Maandĩko-inĩ ihinda inini mbere ĩyo magĩkũngũĩra Thabatũ. Angĩkorũo nĩguo, ũcio nĩ ũndũ ũngĩ ũronania atĩ Paulo nĩ aamenyaga ũrĩa angĩtuĩka “maũndũ mothe harĩ andũ a mĩthemba yothe.”—1 Kor. 9:22.

13. Tũngĩkinyĩra ngoro cia athikĩrĩria aitũ atĩa?

¹³ O na ithuĩ nĩ twagĩrĩirũo kwĩrutanĩria  kwarahũra wendi wa arĩa tũrahunjĩria. Kwa ngerekano, kũmenya maũndũ marĩa mũndũ etĩkĩtie no gũtũteithie gũthuura ũhoro ũrĩa ũngĩmũgucĩrĩria makĩria. Ningĩ no tũgwete ciugo cia mĩhari ya Bibilia ĩrĩa mũndũ ũcio angĩkorũo oĩ. Na no akorũo arĩ wega makĩria mũndũ ũcio angĩthoma Bibilia yake mwene. Caragia njĩra cia gũkinyĩra ngoro cia athikĩrĩria aku.

14. (a) Paulo aambĩrĩirie atĩa mĩario yake ĩgiĩ Jesu, na nĩ mũkaana ũrĩkũ aaheanire? (b) Mĩario ya Paulo yarĩ na maumĩrĩro marĩkũ?

¹⁴ Paulo aacokire akĩarĩrĩria ũrĩa “mũhonokia, nĩwe Jesu,” ookire kũgerera rũciaro rwa athamaki a Isiraeli, o we ũrĩa Johana Mũbatithania ookĩte mbere nĩ ũndũ wake. Thutha ũcio Paulo agĩtaarĩria ũrĩa Jesu ooragirũo na agĩcoka akĩriũkio. (Atũm. 13:20-37) Aaugire ũũ: “Menyai atĩ kũgerera harĩ ũcio rĩu nĩ mũramenyithio ũhoro wa kuoherũo mehia. . . . Mũndũ ũrĩa wothe wĩtĩkagia atuagwo ndarĩ na mehia kũgerera harĩ ũcio.” Mũtũmwo ũcio aacokire akĩhe athikĩrĩria ake mũkaana ũyũ: “Mwĩmenyererei mũtigakorũo nĩ maũndũ marĩa maaririo nĩ Anabii: ‘Cũthĩrĩriai, inyuĩ anyũrũrania, gegai na mũthire, tondũ matukũ-inĩ manyu nĩ ngũruta wĩra mũtarĩ hĩndĩ mũgetĩkia o na mũndũ angĩmwĩra ũhoro waguo wothe.’” Mĩario ĩyo ya Paulo yarĩ na maumĩrĩro mega mũno. Bibilia yugaga ũũ: “Andũ makĩmathaitha makaaria ũhoro ũcio Thabatũ ĩrĩa yarũmĩrĩire.” Makĩria ma ũguo, thutha wa mũcemanio wa thunagogi gũthira, “Ayahudi aingĩ na andũ arĩa maagarũrũkĩte magatuĩka Ayahudi arĩa maathathayagia Ngai makĩrũmĩrĩra Paulo na Baranaba.”—Atũm. 13:38-43.

15. Thutha wa mĩario ya Paulo-rĩ, gwathiire atĩa thabatũ ĩrĩa yarũmĩrĩire?

¹⁵ Thabatũ ĩrĩa yarũmĩrĩire, “hakuhĩ itũũra rĩothe rĩkĩgomana” gũthikĩrĩria Paulo. Ayahudi amwe matiakenirio nĩ ũndũ ũcio, na kwoguo “makĩambĩrĩria kũmenereria maũndũ marĩa Paulo ooigaga.” Paulo na Baranaba marĩ na ũcamba makĩmeera ũũ: “Haarĩ bata kiugo kĩa Ngai kĩario kũrĩ inyuĩ mbere. No rĩu tondũ nĩ mũraregana nakĩo na mũgetuĩra atĩ mũtiagĩrĩire kũheo muoyo wa tene na tene-rĩ, tũkũgarũrũkĩra andũ a ndũrĩrĩ. Nĩ gũkorũo Jehova atwathĩte na ciugo ici: ‘Ndĩmwamũrĩte mũtariĩ ta ũtheri wa ndũrĩrĩ, nĩguo mũtuĩke ũhonokio o nginya ituri-inĩ cia thĩ.’”—Atũm. 13:44-47; Isa. 49:6.

16. Ayahudi maaiyũkirie atĩa ciugo nditũ iria meerirũo, na Paulo na Baranaba meekire atĩa kwoimĩra ũkararia?

¹⁶ Andũ a ndũrĩrĩ arĩa maathikagĩrĩria magĩkena mũno, na “arĩa  othe maarĩ na mwerekera ũrĩa wagĩrĩire wa kũheo muoyo wa tene na tene magĩtuĩka etĩkia.” (Atũm. 13:48) Thutha wa ihinda inini kiugo kĩa Jehova gĩgĩtherema bũrũri ũcio wothe. No Ayahudi matiaiyũkirie ndũmĩrĩri ĩyo wega. Nĩ ũndũ ũcio amishonarĩ acio makĩmeera atĩ o na gũtuĩka nĩo maambire kũhunjĩrio kiugo kĩa Ngai, nĩ maathuurĩte kũrega Mesia na kwoguo nĩ mangĩamũkĩrire ituĩro rĩa Ngai. Ayahudi acio magĩcogera atumia arĩa maarĩ igweta na arũme arĩa maarĩ anene a itũũra rĩu, “magĩcogera andũ manyarire Paulo na Baranaba na makĩmarutũrũra nja ya mĩhaka yao.” Hihi Paulo na Baranaba meekire atĩa? “[Maaringithirie] magũrũ mao thĩ nĩguo rũkũngũ rũitĩke kuonania atĩ nĩ matigana nao, na magĩthiĩ Ikoniamu.” Hihi ũcio nĩguo warĩ mũico wa Ũkristiano thĩinĩ wa Antiokia ya Pisidia? Aca! Arutwo arĩa maatigirũo “[maathiire] na mbere kũiyũrũo nĩ gĩkeno na roho mũtheru.”—Atũm. 13:50-52.

17-19. Tũngĩĩgerekania atĩa na kĩonereria kĩega kĩrĩa kĩaigirũo nĩ Paulo na Baranaba, na gwĩka ũguo kũngĩtũrehera gĩkeno atĩa?

¹⁷ No twĩrute ũndũ wa bata kuumana na ũrĩa atũmwo acio ehokeku meekire kwoimĩra ũkararia. Tũtiagĩrĩirũo gũtiga kũhunjia o na andũ arĩa marĩ ũnene a thĩ ĩno mangĩgeria gũtũgirĩrĩria. Ningĩ ririkana atĩ rĩrĩa andũ a Antiokia maaregire ndũmĩrĩri yao, Paulo na Baranaba “[maringithirie] magũrũ mao thĩ nĩguo rũkũngũ rũitĩke.” Ũndũ ũcio ndwarĩ wa kuonania atĩ nĩ maarakarĩtio nĩo, no wonanagia atĩ matingĩoririo thakame yao. Amishonarĩ acio nĩ maamenyaga atĩ matingĩahotire kũringĩrĩria andũ metĩkĩre ndũmĩrĩri yao, no nĩ mangĩahotire gũthiĩ na mbere kũhunjia. Na ũguo nĩguo meekire moima kũu magĩthiĩ Ikoniamu!

¹⁸ Ĩ nao arutwo arĩa maatigirũo Antiokia? Ma nĩ atĩ, maarĩ gĩcigo-inĩ kĩarĩ na ũkararia mũnene. No gĩkeno kĩao gĩtiehocetie harĩ andũ arĩa angĩ gwĩtĩkĩra ũhoro ũrĩa wa ma. Jesu aaugire ũũ: “Gũkena-rĩ, nĩ arĩa maiguaga kiugo kĩa Ngai na magakĩrũmia!” (Luk. 11:28) Na ũguo nĩguo arutwo arĩa maarĩ Antiokia ya Pisidia meerutanagĩria gwĩka.

¹⁹ O ta Paulo na Baranaba, hingo ciothe twagĩrĩirũo kũririkana atĩ wĩra ũrĩa tũheetwo nĩ wa kũhunjia ũhoro ũrĩa mwega. Athikĩrĩria aitũ no o mangĩtua kana nĩ megũthikĩrĩria ndũmĩrĩri itũ kana matikũmĩthikĩrĩria. Tũngĩona ta andũ arĩa tũrahunjĩria matarakenio nĩ ndũmĩrĩri itũ, no twĩrute ũndũ wa bata kuumana na arutwo acio a karine ya mbere. Tũngĩonaga ũhoro ũrĩa wa ma ũrĩ wa bata na tũgetĩkĩra gũtongorio nĩ roho mũtheru, o na ithuĩ no tũkoragwo na gĩkeno, o na rĩrĩa twacemania na ũkararia.—Gal. 5:18, 22.