1. Wĩtĩkio wa ndini cia ũndũire ũhaananĩtio atĩa na kĩrĩma?

 WĨTĨKIO wa ndini cia ũndũire cia Afrika ũhaananĩtio na kĩrĩma. Ngai arĩ gacũmbĩrĩ-inĩ, arĩ we mwene hinya wothe wa kĩĩroho. Mĩena-inĩ gũgakorũo tũkai, kana ciũmbe cia roho iria itungatagĩra Ngai. Hamwe na ciũmbe icio hagakorũo na maguka marĩa maakuire tene, arĩa maririkanaga famĩlĩ ciao gũkũ thĩ na marũmbũyagia mĩikarĩre yao. Magũrũ-inĩ nĩ maroho matarĩ hinya mũingĩ ma ũragũri na ma ũgo.

2. Thimo ĩmwe ya Afrika yonanagia atĩa ũrĩa wĩtĩkio wa ũndũire ũkoragwo na ũgucania harĩ ndini?

² Wĩtĩkio ũcio wa ũndũire nĩ ũkoretwo na ũgucania mũnene harĩ ndini iria ingĩ thĩinĩ wa Afrika. Thimo ĩmwe ya Afrika yugaga ũũ: “Kũrũmia Wĩtĩkio (Ũkristiano kana Ũithĩramu) gũtingĩgiria tũthathaiye ngai cia ũndũire.”

3. Tũngĩmenya atĩa ũhoro wa ma wĩgiĩ arĩa maikaraga ciikaro-inĩ cia roho?

³ Hihi wĩtĩkio wa ndini cia ũndũire cia Afrika nĩ wa ma? Bibilia nĩ ĩtwĩraga ũhoro wa ma wĩgiĩ arĩa maikaraga ciikaro-inĩ cia roho.

4. Nĩ ũndũ ũrĩkũ ndini iria nene thĩinĩ wa Afrika ciĩtĩkanagĩria?

⁴ Ikundi ithatũ iria nene cia ndini thĩinĩ wa Afrika nĩ ciĩtĩkanagĩria atĩ Ngai arĩ kuo na nĩwe mũnene makĩria. Bibilia yugaga atĩ we “nĩ Ngai ũkĩrĩte ngai iria ingĩ ciothe na nĩ Mwathani wa athani, Ngai mũnene, ũrĩ hinya, na wa magegania.” (Gũcokerithia Maathani 10:17) Aithĩramu o nao metĩkĩtie Ngai ũmwe ũrĩa mũnene makĩria. Ũhoro-inĩ wĩgiĩ ndini cia ũndũire thĩinĩ wa Afrika, Profesa Geoffrey Parrinder oigĩte ũũ: “Andũ aingĩ a Afrika nĩ metĩkĩtie nĩ kũrĩ Ngai ũrĩa mũnene, ithe wa ngai ciothe na andũ, mũũmbi wa igũrũ na thĩ.”

5. Nĩ marĩĩtwa marĩkũ mamwe mahũthagĩrũo harĩ Ngai?

⁵ Ĩndĩ o na kũrĩ na andũ aingĩ ũguo metĩkĩtie Ngai, aingĩ ao matitaũkĩirũo wega Ngai nũũ. Ikinya rĩa mbere rĩa kũmenyana na mũndũ nĩ kũmenya rĩĩtwa rĩake. Ndini nyingĩ itiĩtĩkanagĩria ũhoro-inĩ wĩgiĩ rĩĩtwa rĩa Ngai. Ndini-inĩ cia Gĩkristiano kaingĩ etagwo Ngai, rĩĩtwa rĩrĩa rĩonanagia nĩ “Mwene Hinya.” Aithĩramu mamwĩtaga Allah. Gatagatĩ-inĩ ka arĩa marũmagĩrĩra ndini cia ũndũire, rĩĩtwa rĩrĩa rĩhũthagĩrũo harĩ Ngai Ũrĩa Mũnene thiomi-inĩ itiganĩte rĩkoragwo rĩrĩ ngũrani. John S. Mbiti nĩ andĩkĩte marĩĩtwa 500 ngũrani marĩa Ngai etagwo thĩinĩ wa Afrika, ibuku-inĩ rĩake rĩĩtagwo Concepts of God in Africa. Kwa ngerekano-rĩ, rũthiomi-inĩ rwa Yoruba (Nigeria), Ngai etagwo Olodumare; harĩ Agĩkũyũ (Kenya), agetwo Ngai; na harĩ Azulu (Afrika ya Mũhuro), etagwo Unkulunkulu.

6, 7. Ngai etagwo atĩa, na tũmenyaga atĩa atĩ ũguo nĩguo etagwo?

 ⁶ Ngai we mwene oigĩte etagwo atĩa? Rĩrĩa Ngai aatũmaga Musa agatongorie Aisiraeli kuuma Misiri, Musa ooririe ũũ: “Ĩ ingĩthiĩ kũrĩ Aisiraeli ndĩmeere, ‘Ngai wa maithe manyu ma tene nĩ andũma kũrĩ inyuĩ,’ nao manjũrie atĩrĩ, ‘Etagwo atĩa?’ Ngũmeera atĩa?”—Thama 3:13.

⁷ Ngai aamũcokeirie ũũ: “Ũkeera Aisiraeli atĩrĩ, ‘Jehova Ngai wa maithe manyu ma tene . . . nĩwe ũndũmĩte kũrĩ inyuĩ.’ Rĩu nĩrĩo rĩĩtwa rĩakwa tene na tene, na ngũtũũra ndirikanagwo na rĩĩtwa rĩu kuuma njiarũa nginya njiarũa.” (Thama 3:15) Rĩĩtwa Jehova rĩonekaga makĩria ma maita 7,000 thĩinĩ wa Bibilia, o na gũtuĩka ataũri amwe a Bibilia nĩ marĩeheretie na handũ harĩo magekĩra marĩĩtwa ta “Ngai” kana “Mwathani.”

8. Jehova ahaana atĩa, na twagĩrĩirũo nĩ gwĩka atĩa angĩkorũo nĩ tũkwenda gwĩtĩkĩrĩka harĩ we?

⁸ Jehova ahaana atĩa? We nĩ roho, mwene hinya wothe, na arĩ riri mũingĩ. Nĩwe mũnene mũno, ũtangĩringithanio, kana agerekanio. (Gũcokerithia Maathani 6:4; Isaia 44:6) Jehova eerire Musa ũũ: “Niĩ Jehova Ngai waku, ndĩ Ngai wendaga wĩrutĩri wa ngoro yothe.” Ũguo nĩ kuuga nĩgetha twĩtĩkĩrĩke harĩ Jehova, no mũhaka tũmũthathaiye o we wiki. Ndendaga tũthathaiye kĩndũ kĩngĩ kana mũndũ ũngĩ o wothe.—Thama 20:3-5.

9. Nĩ kĩĩ kĩngĩtũma tuuge atĩ Jesu ndaiganaine na Jehova?

⁹ Ũmũthĩ gũkoragwo na mawoni matiganĩte megiĩ Jesu nũũ. Aingĩ thĩinĩ wa ndini cia Gĩkristiano metĩkĩtie atĩ Jesu nĩ gĩcunjĩ kĩa Ũtatũ “Mũtheru.” No Bibilia ndĩrutanaga atĩ Ngai nĩ atatũ thĩinĩ wa ũmwe. O na ndĩrutanaga atĩ Jesu nĩ aiganaine na Jehova. Jesu we mwene ooigire ũũ: “Awa nĩ mũnene kũrĩ niĩ.”—Johana 14:28.

10. Jesu aatũũraga kũ mbere ya gũka gũkũ thĩ?

¹⁰ Bibilia ĩrutanaga atĩ Jesu atanoka gũkũ thĩ, aatũũrĩte igũrũ arĩ kĩũmbe kĩrĩ hinya kĩa roho. O ta ũrĩa Jehova oombire Adamu na Hawa gũkũ thĩ, no taguo oombire ciũmbe cia roho kũrĩa igũrũ. Jesu nĩwe warĩ kĩũmbe kĩa mbere kĩa roho kũũmbwo nĩ Jehova.—Johana 17:5; Akolosai 1:15.

11. Gwathiire atĩa nĩguo Jesu aciarũo gũkũ thĩ arĩ ta mũndũ?

¹¹ Kĩndũ mĩaka 2,000 mĩhĩtũku, Jehova nĩ aathaamirie muoyo wa kĩũmbe kĩu kĩa roho akĩwĩkĩra thĩinĩ wa nda ya mũirĩtu gathirange wetagwo Mariamu. Mũraika Gaburieli eerire Mariamu ũũ: “Nĩ ũkũgĩa nda na ũciare mwana wa kahĩĩ, na ũkaamwĩta Jesu. Na nĩ [agaathana] . . . , arĩ mũthamaki tene na tene, na ũthamaki wake ndũgaakorũo na mũthia.”—Luka 1:31, 33. *

12. Gĩtũmi kĩmwe kĩrĩa gĩatũmire Jesu oke gũkũ thĩ nĩ kĩrĩkũ?

¹² Nĩ ũndũ ũcio Jesu aaciarirũo, agĩkũra na agĩtuĩka mũndũ mũgima, na akĩruta andũ ũhoro wĩgiĩ wendi wa Jehova na muoroto wake. Eerire ngavana Mũroma ũũ: “Nĩkĩo ndaciarirũo, na nĩkĩo njũkĩte thĩinĩ wa thĩ, nĩguo ndute ũira wĩgiĩ ũhoro ũrĩa wa ma.” (Johana 18:37) Tũngĩthoma maũndũ marĩa Jesu aarutanire, no tũmenye ũhoro wĩgiĩ wendi na muoroto wa Ngai. Na no twĩrute ũrĩa tũngĩtĩkĩrĩka nĩ Ngai.

13. Gĩtũmi gĩa kerĩ kĩrĩa gĩatũmire Jesu oke gũkũ thĩ nĩ kĩrĩkũ?

¹³ Gĩtũmi gĩa kerĩ kĩrĩa gĩatũmire Jesu oke gũkũ thĩ kĩarĩ arute muoyo wake ũrĩ ũkũũri nĩ ũndũ wa andũ othe. (Mathayo 20:28) Eekire ũguo nĩgetha tũkũũrũo kuuma mehia-inĩ  marĩa twagaire kuuma kũrĩ ithe witũ wa mbere Adamu. Ũndũ ũcio nĩ ũngĩatũmire tũgĩe na mweke wa gũgaatũũra tene na tene. Mũtũmwo Johana aandĩkire ũũ: “Nĩ gũkorũo Ngai nĩ eendire kĩrĩndĩ gĩa gũkũ thĩ mũno, nginya akĩruta Mũrũ wake wa mũmwe, nĩguo mũndũ o wothe ũrĩonanagia wĩtĩkio harĩ we ndakananiinwo no akaagĩa na muoyo wa tene na tene.”—Johana 3:16.

14. (a) Gwathiire atĩa thutha wa Jesu gũkua? (b) Nĩ wĩra ũrĩkũ Jesu aheetwo kũrĩa igũrũ?

¹⁴ Thutha wa Jesu gũkua, nĩ aariũkire agĩthiĩ igũrũ kũrĩa aacokereire ũtũũro wake arĩ kĩũmbe kĩa roho kĩrĩ hinya. (Atũmwo 2:32, 33) Thutha ũcio, Jehova akĩmũhe “wathani, gĩtĩo, na ũthamaki, nĩgetha ikundi cia andũ, ndũrĩrĩ, na andũ a thiomi itiganĩte, othe mamũtungatagĩre.” (Danieli 7:13, 14) Rĩu Jesu nĩ atuĩtwo Mũthamaki wĩ hinya, na nĩwe Mũthamaki wa thirikari ya Jehova ya igũrũ. Ica ikuhĩ nĩ ekuonania hinya wake thĩinĩ wa thĩ yothe.

15. Araika moombirũo rĩ, na moombĩirũo kũ?

¹⁵ To Jehova na Jesu tu maikaraga ciikaro-inĩ cia roho. Jehova nĩ oombire ciũmbe ingĩ cia roho, na nĩcio araika. Gaburieli, ũrĩa waaririe na Mariamu, nĩ ũmwe wa ciũmbe icio. Araika matiambĩrĩirie mũtũũrĩre wao marĩ ta andũ gũkũ thĩ. Moombĩirũo kũrĩa igũrũ ihinda inene mbere ya andũ mombĩtwo gũkũ thĩ. (Ayubu 38:4-7) Gũkoragwo na araika milioni nyingĩ mũno.—Danieli 7:10.

16. Nĩkĩ andũ matiagĩrĩirũo gũthathaiya araika?

¹⁶ Araika arĩa ehokeku matiendaga tũmathathaiye. Maita merĩ rĩrĩa mũtũmwo Johana aageririe gũthathaiya araika, nĩ maamũkaanirie, makĩmwĩra ũũ: “Wĩmenyerere! Ndũgeke ũguo! . . . Thathaiya Ngai.”—Kũguũrĩrio 19:10; 22:8, 9.

17. Nĩ kĩĩ kĩonanagia atĩ araika nĩ marĩ ũhoti wa kũgitĩra ndungata cia Ngai, na ũndũ ũcio ũtũũmagĩrĩria nĩkĩ?

¹⁷ Ũmũthĩ araika matiumagĩrĩra andũ a Ngai gũkũ thĩ, ta ũrĩa meekire rĩrĩa moohorithirie atũmwo a Jesu kuuma njera. (Atũmwo 5:18, 19) O na kũrĩ ũguo, tũngĩthathaiya Jehova kũringana na Kiugo gĩake Bibilia, no tũkorũo na ma atĩ araika ake arĩa matonekaga na marĩ hinya nĩ marĩtũgitagĩra. Bibilia yugaga ũũ: “Mũraika wa Jehova ambaga hema gũthiũrũrũkĩria arĩa metigĩrĩte Ngai, na akamahonokia.” (Thaburi 34:7; 91:11) Ũndũ ũcio ũngĩtũũmĩrĩria nĩkĩ? Tondũ kũrĩ na thũ njũru mũno ciikaro-inĩ cia roho na nĩ ciendaga gũtwananga!

18. (a) Nĩ kĩĩ gĩatũmire mũraika ũmwe aremere Ngai? (b) Mũraika ũcio mũremi eetirũo marĩĩtwa marĩkũ?

¹⁸ Ti araika othe a Ngai maathiire na mbere gũkorũo marĩ ehokeku harĩ Ngai. Amwe nĩ maamũremeire. Nĩ meetuire thũ cia Ngai na thũ cia andũ gũkũ thĩ. Ũndũ ũcio wekĩkire atĩa? Araika othe arĩa Jehova oombĩte  maarĩ athingu na ega. No ũmwe wa ariũ acio akinyanĩru a roho nĩ eendire andũ mamũthathaiye na agĩka kũringana na merirĩria make moru. Kĩũmbe kĩu kĩa roho gĩetirũo Shaitani, rĩĩtwa rĩrĩa riugĩte “Mũkararia [wa Ngai].” Ningĩ nĩ etagwo Mũcukani, rĩĩtwa rĩrĩa riugĩte “Mũcambania,” tondũ aragia maheeni moru megiĩ Jehova.

19. Shaitani aanyaririre Ayubu atĩa, na nĩkĩ?

¹⁹ Shaitani atindĩkagĩrĩria andũ mamũnyite mbaru harĩ kũremera Ngai. Ta wĩcirie ũrĩa eekire Ayubu ndungata njĩhokeku ya Ngai. Ayubu aarĩ mũndũ mũtongu mũno. Aarĩ na ng’ondu 7,000, ngamĩra 3,000, mori na ndegwa 1,000, na ndigiri cia mĩgoma 500. Ningĩ nĩ aarĩ na ciana ikũmi na ndungata nyingĩ. Shaitani aambĩrĩirie na kũũraga mahiũ mothe ma Ayubu na ndungata ciake. Agĩcoka agĩtũma “rũhuho rũnene” rũmomore nyũmba, ĩkĩũraga ciana ciothe cia Ayubu. Thutha ũcio Shaitani akĩrehera Ayubu “mahũha marĩ ruo kuuma ikinya-inĩ rĩa kũgũrũ o nginya mũtwe.”—Ayubu 1:3-19; 2:7.

20. (a) Ayubu aarathimirũo atĩa nĩ ũndũ wa wĩhokeku wake? (b) O na gũtuĩka Ayubu aaikarire arĩ mwĩhokeku harĩ Ngai-rĩ, nĩ atĩa Shaitani ekĩte andũ angĩ aingĩ?

²⁰ O na arĩ na magerio macio maritũ ũguo, Ayubu aaikarire o arĩ mwĩhokeku harĩ Ngai. Nĩ ũndũ ũcio, Jehova nĩ aamũhonirie na “akĩmũhe maita merĩ ma kĩrĩa aarĩ nakĩo hau kabere.” (Ayubu 42:10) Shaitani nĩ aaremirũo nĩ kwenyenyia wĩkindĩru wa Ayubu, no nĩ ahotete kweheria andũ angĩ aingĩ kuuma harĩ Ngai. Bibilia yugaga: “Thĩ yothe ĩkoragwo rungu rwa hinya wa ũrĩa mũũru.”—1 Johana 5:19.

21. (a) Shaitani oonanirie atĩa merirĩria ma gũthathaiyo? (b) Jesu aaregire gũthathaiya Shaitani nĩkĩ?

²¹ Shaitani endaga tũmũthathaiye. Ũndũ ũcio woonanirio wega hĩndĩ ĩrĩa aageragia Jesu hakuhĩ mĩaka 2,000 mĩhĩtũku. Bibilia ĩtaarĩirie ũũ: “Mũcukani [agĩtwara Jesu] kĩrĩma-inĩ kĩraya mũno na akĩmuonia mothamaki mothe ma thĩ na riri wamo. Akĩmwĩra atĩrĩ: ‘Maũndũ maya mothe nĩ ngũkũhe ũngĩndurĩria maru wĩke gĩĩko gĩa gũũthathaiya.’” No Jesu akĩrega na akĩmwĩra ũũ: “Thiĩ, Shaitani! Tondũ nĩ kwandĩke atĩrĩ: ‘Wagĩrĩirũo gũthathaiya Jehova Ngai waku, na nowe wiki wagĩrĩirũo kũrutĩra ũtungata mũtheru.’” (Mathayo 4:8-10) Jesu nĩ aamenyaga wega watho wa Jehova, na ndeekire ũrĩa Shaitani eendaga.

22. Ndaimono ciĩkĩte andũ maũndũ marĩkũ?

²² Araika angĩ nĩ maanyitanĩire na Shaitani harĩ kũremera Ngai. Araika acio nĩo ndaimono na nĩ thũ cia andũ gũkũ thĩ. Nĩ monũhaga na nĩ aganu. Mahinda-inĩ ma tene, nĩ maatũmire andũ amwe matuĩke bubu na itumumu. (Mathayo 9:32, 33; 12:22) Magĩtũma angĩ marware kana mathũke meciria. (Mathayo 17:15, 18; Mariko 5:2-5) Maanyariraga nginya ciana.—Luka 9:42.

23. (a) Maroho moru mendaga kĩĩ kuuma kũrĩ andũ? (b) Shaitani na ndaimono ciake maheenereirie andũ meke atĩa?

²³ O ta Shaitani, maroho maya moru o namo nĩ mendaga gũthathaiyo. Handũ ha kũrega gũthathaiyo nĩ andũ, makĩmenyaga atĩ ũthathaiya nĩ wa Jehova o we wiki, nĩ kwĩrirĩria meriragĩria, magacaria gũthathaiyo nĩ andũ, na makagathĩrĩria ũndũ ũcio. Na njĩra ya kũhũthĩra wara, maheeni, na guoya, Shaitani na ndaimono ciake nĩ matũmĩte andũ mamathathaiye. O na kũrĩ ũguo, ti andũ aingĩ mamenyaga atĩ mathathayagia Shaitani na ndaimono ciake. Andũ aingĩ no mamake mũno mangĩmenya atĩ ndini yao ĩtũgagĩria Shaitani. Ĩndĩ Bibilia yugaga ũũ: “Kĩrĩa ndũrĩrĩ irutaga igongona, irutagĩra ndaimono no ti Ngai.”—1 Akorintho 10:20.

24. Nĩ njĩra ĩrĩkũ ĩmwe Shaitani ahũthagĩra kũhĩtithia andũ?

²⁴ Njĩra ĩmwe ĩrĩa Shaitani na ndaimono ciake mahĩtithagia andũ nayo nĩguo mamathathaiye nĩ gũtheremia mũhuhu mũũru igũrũ rĩgiĩ arĩa makuĩte. Ta reke tuone ũrĩa Bibilia ĩrutanaga igũrũ rĩgiĩ ũndũ ũcio.