1-3. Nĩ kĩĩ gĩatũmire Ayahudi arĩa maarĩ Babuloni makue ngoro o rĩmwe? (Rora mbica kĩambĩrĩria-inĩ gĩa gĩcunjĩ gĩkĩ.)

 AYAHUDI arĩa maarĩ Babuloni maagarũrũkire o rĩmwe magĩkua ngoro! Kwa ihinda rĩa mĩaka ta ĩtano, Ezekieli nĩ aarathĩte atĩ Jerusalemu nĩ ĩngĩkanangwo, no andũ matietĩkagia atĩ ũndũ ũcio nĩ ũngĩkahaanĩka. Gũtekũmakania maũndũ marĩa eekire marĩ imenyithia, ngerekano iria aaheanire, kana ndũmĩrĩri iria aahunjirie, andũ acio maarĩ ithamĩrio nĩ maaregire gwĩtĩkia atĩ Jehova no areke Jerusalemu yanangwo. O na rĩrĩa maamenyire atĩ itũũra rĩu nĩ rĩrigicĩrie nĩ mbũtũ ya Ababuloni, maarĩ o na ma atĩ aikari a kuo nĩ mangĩahonokire.

² No mĩaka ĩĩrĩ thutha wa rĩrĩa Jerusalemu yaambĩrĩirie kũrigicĩrio, mũndũ ũmwe worĩte kuuma kuo nĩ aathiire Babuloni, na akĩheana riboti ĩno: “Itũũra nĩ rĩanange!” Ndũmĩrĩri ĩyo nĩ yatũmire andũ acio maarĩ ithamĩrio makue ngoro mũno. Matietĩkagia moimĩrĩro ma ũndũ ũcio: itũũra rĩao meendete, hekarũ theru, bũrũri wao meendete—ciothe nĩ ciaanangĩtwo! Mwĩhoko ũrĩa maakoretwo naguo ihinda iraya ũgĩtuĩka kĩeha.—Ezek. 21:7; 33:21.

³ No ihinda-inĩ rĩu maakuĩte ngoro, Ezekieli akĩamũkĩra kĩoneki  kĩarĩ na kĩĩrĩgĩrĩro. Hihi kĩoneki kĩu kĩarĩ na ndũmĩrĩri ĩrĩkũ harĩ andũ acio maathirĩtwo nĩ hinya marĩ ithamĩrio? Kĩoneki kĩu kĩhutĩtie atĩa andũ a Ngai ũmũthĩ, na o ũmwe witũ angĩgunĩka atĩa kuumana na kĩo? Nĩguo tuone macokio, reke tũthuthurie maũndũ marĩa Jehova aaguũrĩirie Ezekieli.

4. Nĩ maũndũ marĩkũ ma mwanya Ezekieli oonire kĩoneki-inĩ?

⁴ Thoma Ezekieli 37:1-10. Ezekieli aatwarirũo kũgerera kĩoneki mũkuru-inĩ mwaraganu waiyũire mahĩndĩ. Jehova aathire mũnabii Ezekieli ‘agerere kũrĩa guothe’ mahĩndĩ macio maaraganĩte, ta eendaga gũtigĩrĩra atĩ nĩ ataũkĩrũo biũ nĩ kĩoneki kĩu. Rĩrĩa Ezekieli aageragĩra mũkuru-inĩ ũcio, nĩ oonire maũndũ merĩ ma mwanya megiĩ mahĩndĩ macio: mũigana wamo na ũrĩa maatariĩ. Oonire atĩ “kwarĩ na mahĩndĩ maingĩ mũno,” na “maarĩ momũ mũno.”

5. Nĩ maũndũ marĩkũ merĩ Jehova aathire Ezekieli eke, na gwathiire atĩa Ezekieli eka ũrĩa eerirũo?

⁵ Jehova agĩcoka agĩatha Ezekieli eke maũndũ merĩ marĩa moonanirie atĩ mahĩndĩ macio mangĩacokire muoyo ikinya gwa ikinya. Ũndũ wa mbere warĩ: “Rathĩra mahĩndĩ maya ũhoro” ũmeere ‘macoke muoyo.’ (Ezek. 37:4-6) Na rĩrĩa Ezekieli aarathire, “gũkĩgĩa inegene ta rĩa mũgambo wa indo irakorogocana, namo mahĩndĩ macio makĩambĩrĩria gũcokanĩrĩra,” na thutha ũcio mahĩndĩ macio makĩgĩa “mĩkiha na nyama, na magĩĩkĩrũo ngothi.” (Ezek. 37:7, 8) Naguo ũndũ wa kerĩ warĩ: “Rathĩra rũhuho ũhoro,” ũrwĩre ‘rũhurutĩre’ mĩĩrĩ ya andũ acio. Rĩrĩa Ezekieli aarathire, “mĩhũmũ ĩkĩingĩra thĩinĩ wao, makĩambĩrĩria gũcoka muoyo na kwĩrũgamia na magũrũ, na maarĩ mbũtũ nene mũno.”—Ezek. 37:9, 10.

6. Nĩ ciugo irĩkũ cia Jehova ciateithirie Ezekieli gũtaũkĩrũo nĩ kĩoneki kĩu?

⁶ Thutha ũcio Jehova akĩguũrĩria Ezekieli ũrĩa kĩoneki kĩu kĩoigĩte, akĩmwĩra ũũ: “Mahĩndĩ macio nĩ nyũmba yothe ya Isiraeli.” Rĩrĩa andũ acio maarĩ ithamĩrio maamenyire atĩ Jerusalemu nĩ yaanangĩtwo, moonire mahaana o ta andũ makuĩte. Nĩ ũndũ ũcio magĩcakaya makiuga ũũ: “Mahĩndĩ maitũ nĩ momũ, na kĩĩrĩgĩrĩro gitũ nĩ gĩthirĩte. Ithuĩ nĩ tũniinĩtwo biũ.” (Ezek. 37:11; Jer. 34:20) Thutha wa kũigua gũcakaya kwao, Jehova akĩguũria atĩ kĩoneki kĩu kĩa mahĩndĩ kĩrĩa kĩoonekaga kĩrĩ gĩa kĩeha kĩarĩ na ndũmĩrĩri njega ya kĩĩrĩgĩrĩro harĩ Isiraeli.

7. Nĩ ũndũ ũrĩkũ Jehova aaguũrĩirie Ezekieli, ta ũrĩa Ezekieli 37:12-14 yonanagia, na watũmire andũ Ake arĩa maarĩ ithamĩrio makorũo na ũũma ũrĩkũ?

⁷ Thoma Ezekieli 37:12-14. Kũgerera kĩoneki kĩu, Jehova nĩ aateithirie arĩa maarĩ ithamĩrio gũkorũo na ma atĩ nĩ angĩkamacokia muoyo, amatongorie macoke bũrũri wao, na areke maikare kuo. Makĩria ma ũguo, Jehova nĩ aametire o rĩngĩ “andũ akwa.” No mũhaka akorũo ciugo icio ciarĩ cia gwĩkĩra ngoro mũno harĩ andũ acio maakuĩte ngoro marĩ ithamĩrio! Hihi nĩ kĩĩ kĩngĩatũmire makorũo na ma atĩ kĩĩranĩro kĩu kĩgiĩ gũcokio nĩ kĩngĩahingire?  Tondũ Jehova we mwene nĩwe weranĩire. Ooigire ũũ: “Niĩ mwene, Jehova, nĩ njarĩtie na ngeka ũndũ ũcio.”

8. (a) “Nyũmba yothe ya Isiraeli” yahaanire ta ĩkuĩte na njĩra ĩrĩkũ? (b) Rĩandĩko rĩa Ezekieli 37:9 rĩonanagia atĩa gĩtũmi gĩa gĩkuũ kĩa mũhaano kĩa Isiraeli? (Rora kohoro ka magũrũ-inĩ.)

⁸ Gĩcunjĩ gĩa kĩoneki kĩu kĩrĩa kĩoonekaga kĩrĩ gĩa kĩeha kĩahingire atĩa harĩ rũrĩrĩ rwa tene rwa Isiraeli? Gĩkuũ kĩa mũhaano kĩa Isiraeli kĩaambĩrĩirie mwaka wa 740 M.M.M. rĩrĩa ũthamaki wa mĩhĩrĩga ikũmi waanangirũo na magĩtwarũo ithamĩrio. Hakuhĩ mĩaka 130 thutha ũcio, rĩrĩa andũ a Juda o nao maatahirũo, “nyũmba yothe ya Isiraeli” ĩgĩkorũo ĩrĩ ithamĩrio. (Ezek. 37:11) Na njĩra ya mũhaano, andũ acio othe maarĩ ithamĩrio nĩ ta maarĩ akuũ hĩndĩ ĩyo o ta mahĩndĩ marĩa Ezekieli oonire thĩinĩ wa kĩoneki. a Ningĩ ririkana atĩ Ezekieli to mahĩndĩ oonire, no oonire mahĩndĩ “momũ mũno,” ũndũ ũrĩa woonanagia atĩ gĩkuũ kĩu kĩa mũhaano nĩ gĩathiĩte na mbere ihinda iraihu mũno. Na ũguo nĩguo kwarĩ tondũ, ihinda rĩrĩa Isiraeli na Juda maarĩ ithamĩrio rĩturanĩirio rĩarĩ makĩria ma mĩaka 200, kuuma mwaka wa 740 nginya 537 M.M.M.—Jer. 50:33.

9. Nĩ maũndũ marĩkũ mahaanaine gatagatĩ ka andũ a rũrĩrĩ rwa tene rwa Isiraeli na “Isiraeli a Ngai”?

⁹ Morathi ma gũcokio megiĩ Isiraeli, ta marĩa maarathirũo nĩ Ezekieli nĩ mahingaga na njĩra nene makĩria. (Atũm. 3:21) O ta ũrĩa andũ a rũrĩrĩ rwa tene rwa Isiraeli “mooragirũo” na magĩikara marĩ akuũ na njĩra ya mũhaano ihinda iraihu, no taguo “Isiraeli a Ngai,” kĩũngano kĩa Akristiano arĩa aitĩrĩrie maguta, mooragirũo na njĩra ya mũhaano na magĩikara ithamĩrio ihinda iraihu. (Gal. 6:16) Ihinda rĩrĩa kĩũngano kĩa Akristiano aitĩrĩrie maguta gĩaikarire ithamĩrio rĩarĩ inene mũno ũũ atĩ ũhoro wao wa kĩĩroho  nĩ ũngĩaringithanirio na mahĩndĩ macio “maarĩ momũ mũno.” (Ezek. 37:2) O ta ũrĩa Gĩcunjĩ gĩa 9 kĩa ibuku rĩrĩ gĩtaarĩirie, ihinda rĩrĩa kĩũngano kĩa Akristiano aitĩrĩrie maguta gĩaikarire ithamĩrio rĩaambĩrĩirie hĩndĩ ya karine ya kerĩ Mahinda Maitũ, na rĩgĩthiĩ na mbere ihinda rĩa mĩaka magana maingĩ, o ta ũrĩa Jesu oonanĩtie thĩinĩ wa ngerekano yake ya Ũthamaki ĩgiĩ ngano na itindiĩ.—Mat. 13:24-30.

10. (a) Nĩ ũndũ ũrĩkũ wĩgiĩ andũ a Ngai warathĩtwo thĩinĩ wa Ezekieli 37:7, 8? (b) Nĩ maũndũ marĩkũ maatũmire andũ arĩa meetigĩrĩte Ngai marĩ ithamĩrio mambĩrĩrie o kahora kũgĩa na wĩtĩkio?

¹⁰ Mahinda-inĩ ma tene, Jehova nĩ aarathĩte atĩ andũ ake nĩ mangĩacokire muoyo ikinya gwa ikinya. (Ezek. 37:7, 8) Hihi nĩ maũndũ marĩkũ maatũmire andũ arĩa meetigĩrĩte Ngai marĩ ithamĩrio mambĩrĩrie o kahora kũgĩa na wĩtĩkio atĩ kĩĩrĩgĩrĩro kĩao gĩa gũcoka Isiraeli nĩ kĩngĩakinyanĩire? Ũndũ ũmwe wamaheaga kĩĩrĩgĩrĩro nĩ ciugo cia ũrathi iria ciagwetetwo nĩ anabii a tene. Kwa ngerekano, Isaia aarathĩte atĩ matigari, “mbeũ nyamũre,” nĩ mangĩgaacoka bũrũri-inĩ. (Isa. 6:13; Ayub. 14:7-9) Ningĩ morathi maingĩ megiĩ gũcokio marĩa Ezekieli aandĩkĩte hatarĩ nganja nĩ maatũmaga matũũrie kĩĩrĩgĩrĩro kĩu. Makĩria ma ũguo, gũkorũo na andũ ehokeku ta mũnabii Danieli kũu Babuloni—o hamwe na kwanangwo kwa itũũra rĩa Babuloni mwaka wa 539 M.M.M.—no mũhaka akorũo nĩ gwekĩrire hinya kĩĩrĩgĩrĩro gĩa gũcoka kĩa andũ acio maarĩ ithamĩrio.

11, 12. (a) “Isiraeli a Ngai,” maacokirio atĩa ikinya gwa ikinya? (Ningĩ rora gathandũkũ, “Ũthathaiya Mũtheru—Gũcokio Ikinya gwa Ikinya.”) (b) Nĩ kĩũria kĩrĩkũ tũngĩĩyũria kuumana na ciugo iria irĩ thĩinĩ wa Ezekieli 37:10?

¹¹ Hihi “Isiraeli a Ngai,” kĩũngano kĩa Akristiano arĩa aitĩrĩrie maguta, maacokirio atĩa ikinya gwa ikinya na njĩra o ta ĩyo? Thutha wa mĩaka mĩingĩ ya gũkorũo ithamĩrio, “inegene ta rĩa  mũgambo wa indo irakorogocana” nĩ rĩaiguĩkire rĩrĩa andũ arĩa meetigĩrĩte Ngai maambĩrĩirie gũtetera ũthathaiya wa ma. Kwa ngerekano, karine-inĩ ya 16, William Tyndale nĩ aataũrire Bibilia na rũthiomi rwa Gĩthũngũ. Atongoria a kanitha wa Gatoreki wa Roma nĩ maarakarire tondũ rĩu Bibilia nĩ ĩngĩathomirũo nĩ andũ a kĩrathi gĩa thĩ. Tyndale akĩũragwo. O na kũrĩ ũguo, andũ angĩ maarĩ na ũmĩrĩru nĩ maambĩrĩirie gũtaũra Bibilia na thiomi ingĩ, na ũtheri wa kĩĩroho ũkĩambĩrĩria gũtherema o kahora kũndũ guothe thĩinĩ wa thĩ ĩyo yarĩ na nduma.

¹² Thutha ũcio rĩrĩa Charles T. Russell hamwe na arĩa maanyitanagĩra nake maambĩrĩirie gũcokia ma cia Bibilia, nĩ ta mahĩndĩ macio maambĩrĩirie kũgĩa na “mĩkiha na nyama.” Ngathĩti ya Zion’s Watch Tower hamwe na mabuku mangĩ nĩ ciateithirie andũ arĩa maarĩ na ngoro njega gũtaũkĩrũo nĩ ma cia kĩĩroho, iria ciamatindĩkire kũnyitanĩra hamwe na andũ a Ngai arĩa maarĩ aitĩrĩrie maguta. Kĩambĩrĩria-inĩ kĩa mĩaka ya 1900, andũ a Ngai aitĩrĩrie maguta nĩ meekĩrirũo hinya makĩria nĩ indo ta thenema ya “Photo-Drama of Creation” na ibuku rĩa The Finished Mystery. Kahinda kanini thutha ũcio, ihinda nĩ rĩakinyire rĩa Ngai gũtũma andũ ake ‘merũgamie na magũrũ’ mao. (Ezek. 37:10) Ũndũ ũcio wekĩkire rĩ, na wekĩkire na njĩra ĩrĩkũ? Maũndũ marĩa meekĩkire thĩinĩ wa Babuloni ya tene nĩ matũteithagia gũcokia kĩũria kĩu.

13. (a) Ciugo iria irĩ thĩinĩ wa Ezekieli 37:10, 14 ciahingire atĩa kwambĩrĩria mwaka wa 537 M.M.M.? (b) Nĩ maandĩko marĩkũ monanagia atĩ andũ amwe a ũthamaki wa mĩhĩrĩga ikũmi nĩ maacokire Isiraeli?

¹³ Kwambĩrĩria mwaka wa 537 M.M.M., Ayahudi arĩa maarĩ Babuloni nĩ moonire kĩoneki kĩu gĩkĩhinga. Na njĩra ĩrĩkũ? Jehova nĩ aamacokirie muoyo na agĩtũma ‘merũgamie na magũrũ’ mao na njĩra ya kũmakũũra kuuma ithamĩrio na akĩmetĩkĩria macoke Isiraeli. Gĩkundi kĩa Aisiraeli 42,360 na andũ 7,000 mataarĩ Aisiraeli nĩ mooimire Babuloni nĩguo mathiĩ magake Jerusalemu rĩngĩ o hamwe na hekarũ ĩrĩa yarĩ kuo o na maikare bũrũri-inĩ wa Isiraeli. (Ezar. 1:1-4; 2:64, 65; Ezek. 37:14) Hakuhĩ mĩaka 70 thutha ũcio, andũ ta 1,750 nĩ maacokire Jerusalemu hamwe na Ezara. (Ezar. 8:1-20) Kwoguo Ayahudi arĩa othe maacokire maarĩ makĩria ma 44,000—hatarĩ nganja maarĩ “mbũtũ nene.” (Ezek. 37:10) Makĩria ma ũguo, Kiugo kĩa Ngai kĩonanagia atĩ andũ a ũthamaki wa mĩhĩrĩga ikũmi, arĩa maithe mao ma tene maatahĩtwo nĩ Aashuri hĩndĩ ya karine ya kanana M.M.M., o nao nĩ maacokire Isiraeli nĩguo magateithĩrĩrie gwaka hekarũ rĩngĩ.—1 Maũ. 9:3; Ezar. 6:17; Jer. 33:7; Ezek. 36:10.

14. (a) Ciugo iria irĩ thĩinĩ wa Ezekieli 37:24 itũteithagia atĩa kũmenya rĩrĩa ũrathi ũcio wahingire na njĩra nene makĩria? (b) Nĩ ũndũ ũrĩkũ wekĩkire mwaka wa 1919? (Ningĩ rora gathandũkũ, “Morathi Megiĩ ‘Mahĩndĩ Momũ’ na ‘Aira Erĩ’—Makonainie Atĩa?”)

¹⁴ Gĩcunjĩ kĩu kĩa ũrathi wa Ezekieli kĩahingire atĩa na njĩra nene makĩria? O ta ũrĩa Jehova aaguũrĩirie Ezekieli thĩinĩ wa ũrathi ũngĩ wakonainie na ũcio, ũrathi ũcio wĩgiĩ gũcokio ũngĩahingire na njĩra nene makĩria kahinda kanini thutha wa Daudi  Ũrĩa Mũnene, nĩwe Jesu Kristo, kwambĩrĩria gwathana arĩ Mũthamaki. b (Ezek. 37:24) Na mwaka-inĩ wa 1919, Jehova nĩ eekĩrire roho wake thĩinĩ wa andũ ake. Nĩ ũndũ ũcio, magĩcoka “muoyo” na makĩrekererio kuuma ũkombo-inĩ wa Babuloni Ũrĩa Mũnene. (Isa. 66:8) Thutha ũcio, Jehova akĩmetĩkĩria maikare “bũrũri-inĩ” wao, ũguo nĩ kuuga, thĩinĩ wa paradiso ya kĩĩroho. No hihi andũ a Jehova a mahinda maya matuĩkĩte “mbũtũ nene” na njĩra ĩrĩkũ?

15, 16. (a) Andũ a Jehova a mahinda maya matuĩkĩte “mbũtũ nene” na njĩra ĩrĩkũ? (b) Ũrathi ũcio wa Ezekieli ũtũteithagia atĩa kũhiũrania na maũndũ maritũ ũtũũro-inĩ? (Rora gathandũkũ, “Ũteithio Nĩguo Twĩrũgamie na Magũrũ Maitũ.”)

¹⁵ Kahinda kanini thutha wa Kristo kwamũra ngombo ĩrĩa njĩhokeku mwaka wa 1919, ndungata cia Ngai nĩ ciaambĩrĩirie kuona ũndũ ũrĩa mũnabii Zekaria, ũrĩa watungataga gatagatĩ-inĩ ka andũ arĩa maacokire kuuma ithamĩrio, aarathĩte rĩrĩa ooigire ũũ: “Ikundi nyingĩ cia andũ na ndũrĩrĩ irĩ hinya nĩ igooka gũcaria Jehova.” Mũnabii ũcio aahaananirie andũ acio mangĩgaacaria Jehova na “andũ ikũmi kuuma harĩ thiomi ciothe cia ndũrĩrĩ.” Andũ acio mangĩkaanyita marũmĩtie kanjũ ya “Mũyahudi,” Aisiraeli a kĩĩroho, na moige atĩrĩ: “Tũrenda gũthiĩ hamwe na inyuĩ, tondũ nĩ tũiguĩte atĩ Ngai arĩ hamwe na inyuĩ.”—Zek. 8:20-23.

¹⁶ Ũmũthĩ kũrĩ na “mbũtũ nene mũno” ya andũ milioni nyingĩ ĩrĩa ĩthondeketwo nĩ Aisiraeli a kĩĩroho (aitĩrĩrie maguta arĩa matigarĩte gũkũ thĩ) na o nao “andũ ikũmi” (ngʼondu iria ingĩ) nĩ mataranĩirio hamwe nao. (Ezek. 37:10) Tũrĩ thigari cia Kristo thĩinĩ wa mbũtũ ĩyo ĩthiaga ĩkĩnenehaga, nĩ tũrũmagĩrĩra Mũthamaki witũ Jesu biũ, o nginya rĩrĩa tũkaamũkĩra irathimo iria irĩ mbere itũ.—Thab. 37:29; Ezek. 37:24; Afil. 2:25; 1 Thes. 4:16, 17.

17. Nĩ ũndũ ũrĩkũ tũkwarĩrĩria thĩinĩ wa gĩcunjĩ kĩrĩa kĩrũmĩrĩire?

¹⁷ Gũcokio kũu kwa ũthathaiya mũtheru nĩ kũngĩgaatũma andũ a Ngai makorũo na ũigĩrĩrĩki wa bata. Nĩ ũrĩkũ ũcio? Nĩguo tuone macokio ma kĩũria kĩu, tũkũbatara gũcokia meciria na thutha tũthuthurie wĩra ũrĩa Ezekieli aaheirũo nĩ Jehova o na mbere ya Jerusalemu kwanangwo. Nĩ tũgwĩka ũguo thĩinĩ wa gĩcunjĩ kĩrĩa kĩrũmĩrĩire kĩa ibuku rĩrĩ.