1, 2. (a) Nĩ na njĩra ĩrĩkũ Isiraeli maahaanaga ta ngʼondu ĩrĩ iki ĩthiũrũrũkĩirio nĩ gĩkundi kĩa njũi? (Rora mbica kĩambĩrĩria-inĩ gĩa gĩcunjĩ gĩkĩ.) (b) Nĩ ũndũ ũrĩkũ Aisiraeli na athamaki ao meetĩkĩririe wĩkĩke?

 KWA ihinda rĩa mĩaka magana maingĩ, Isiraeli maahaanaga ta ngʼondu ĩrĩ iki ĩthiũrũrũkĩirio nĩ gĩkundi kĩa njũi. Aamoni, Amoabi, na Aedomu nĩ mookagĩrĩra Isiraeli mũhaka-inĩ wao wa mwena wa irathĩro. Afilisti maatũũrĩte marĩ thũ cia Isiraeli kwa ihinda iraya, na nĩ meehandĩte wega mwena wa ithũĩro. Mwena wa rũgongo kwarĩ na itũũra rĩa Turo, rĩrĩa rĩarĩ na ũtonga mũingĩ na ũhoti mũnene harĩ maũndũ ma biacara marĩa maatheremete kũndũ kũnene. Naguo bũrũri wa tene wa Misiri watheremete mwena wa mũhuro, na waathagwo nĩ Firauni, ũrĩa woonagwo arĩ ngai na mũthamaki.

² Mahinda marĩa Aisiraeli meehokaga Jehova, nĩ aamagitagĩra kuuma harĩ thũ ciao. No maita maingĩ, Aisiraeli na athamaki ao nĩ meetĩkagĩria ndũrĩrĩ iria ciamathiũrũrũkĩirie imahĩtithie. Mũthamaki Ahabu nĩ ngerekano ĩmwe ya mũndũ wetĩkĩrire kũhĩtithio agĩtiga gũkorũo arĩ mwĩhokeku harĩ Jehova. Aatũũraga ihinda rĩmwe na Mũthamaki Jehoshafatu wa Juda, na aathaga ũthamaki ũrĩa wa mĩhĩrĩga ikũmi wa Isiraeli. Aahikĩtie mwarĩ wa mũthamaki wa Sidoni, ũrĩa watongoragia itũũra rĩarĩ na ũtonga mũingĩ  rĩa Turo. Mũtumia ũcio, ũrĩa wetagwo Jezebeli, nĩ aatwarithirie na mbere ũthathaiya wa Baali thĩinĩ wa Isiraeli arĩ na kĩyo na agĩtũma mũthuri wake athũkie ũthathaiya mũtheru na gĩkĩro kĩnene gĩtoonekete mbere ĩyo.—1 Ath. 16:30-33; 18:4, 19.

3, 4. (a) Ezekieli aacokire akĩerekeria ũhoro wake kũrĩ ũ? (b) Nĩ ciũria irĩkũ tũkwarĩrĩria?

³ Jehova nĩ aaheete andũ ake mũkaana akameera moimĩrĩro ma kwaga kwĩhokeka harĩ we. Rĩu wetereri wake nĩ wakinyĩte mũthia. (Jer. 21:7, 10; Ezek. 5:7-9) Mwaka wa 609 M.M.M., mbũtũ ya Ababuloni nĩ yacokire Bũrũri wa Kĩĩranĩro riita rĩa gatatũ. Hakuhĩ mĩaka ikũmi nĩ yathirĩte kuuma rĩrĩa maamatharĩkĩire riita rĩa mũico. Ihinda rĩrĩ, nĩ mangĩamomorire thingo cia Jerusalemu na maniine arĩa maaremeire Nebukadineza. Rĩrĩa itũũra rĩu rĩaambĩrĩirie kũrigicĩrio na gũgĩĩkĩka maũndũ moru makĩhingia morathi marĩa Ezekieli aarathĩte atongoretio nĩ roho, mũnabii ũcio aacokire akĩerekeria ũhoro wake kũrĩ ndũrĩrĩ iria ciathiũrũrũkĩirie Bũrũri ũcio wa Kĩĩranĩro.

⁴ Jehova nĩ aaguũrĩirie Ezekieli atĩ thũ cia Juda nĩ ingĩgaakena nĩ ũndũ wa Jerusalemu kwanangwo na inyarire andũ arĩa mangĩkaahonoka. No ndũrĩrĩ iria ciacambagia rĩĩtwa rĩa Jehova na ikanyarira kana ikahĩtithia andũ ake itingĩagire kuona moimĩrĩro ma ciĩko ciacio. Nĩ maũndũ marĩkũ tũngĩĩruta kuumana na ũrĩa Isiraeli maahiũranagia na ndũrĩrĩ icio? Na nĩ na njĩra ĩrĩkũ morathi ma Ezekieli megiĩ ndũrĩrĩ icio matũheaga kĩĩrĩgĩrĩro mahinda-inĩ maya?

5, 6. Maũndũ maatariĩ atĩa gatagatĩ ka Aamoni na Aisiraeli?

⁵ Aamoni, Amoabi, na Aedomu nĩ meetainwo na Isiraeli. O na gũtuĩka maarĩ a famĩlĩ ĩmwe na nĩ maatũũranĩtie ihinda iraihu, ndũrĩrĩ icio ciatũũrĩte irĩ na rũmena rũnene na ‘kĩnyũrũri kĩnene’ kwerekera andũ a Ngai.—Ezek. 25:6.

⁶ Ta wĩcirie ũhoro wa Aamoni. Mooimanĩte na Loti mũihwa wa Iburahimu kũgerera mũirĩtu wake ũrĩa mũnini. (Kĩam. 19:38) Rũthiomi rwao nĩ rwakuhanĩrĩirie mũno na Kĩhibirania ũũ atĩ no kũhoteke andũ a Ngai nĩ maataũkagĩrũo nĩruo. Nĩ ũndũ wa gũkorũo metainwo, Jehova eerire Aisiraeli matikambĩrĩrie mbaara kwerekera Aamoni. (Gũcok. 2:19) O na kũrĩ ũguo, matukũ-inĩ ma Atiirĩrĩri Bũrũri, Aamoni nĩ maanyitanĩire na Mũthamaki Egiloni wa Moabi harĩ kũhinyĩrĩria Isiraeli. (Atiir. 3:12-15, 27-30) Thutha-inĩ, rĩrĩa Saulu aatuirũo mũthamaki, Aamoni nĩ maatharĩkĩire Isiraeli. (1 Sam. 11:1-4) Na matukũ-inĩ ma Mũthamaki Jehoshafatu, nĩ maanyitanĩire o rĩngĩ na Moabi gũtharĩkĩra Bũrũri wa Kĩĩranĩro.—2 Maũ. 20:1, 2.

7. Nĩ maũndũ marĩkũ Amoabi meekaga andũ arĩa meetainwo nao, nĩo Isiraeli?

⁷ O nao Amoabi mooimanĩte na Loti, no nĩ kũgerera mũirĩtu  wake ũrĩa mũkũrũ. (Kĩam. 19:36, 37) Jehova eerĩte Aisiraeli matikarũe mbaara na Moabi. (Gũcok. 2:9) No Amoabi matiarĩ na tha kũmerekera. Handũ ha gũteithia andũ acio ao rĩrĩa meetharaga kuuma ũkombo-inĩ Misiri, maageririe kũmagirĩrĩria matikaingĩre Bũrũri wa Kĩĩranĩro. Mũthamaki Balaki wa Moabi aaheire Balaamu wĩra wa kũruma Aisiraeli, na Balaamu akĩonia Balaki ũrĩa angĩheenereria arũme Aisiraeli nĩguo meingĩrie thĩinĩ wa ngomanio itagĩrĩire na ũhoi mĩhianano. (Ndar. 22:1-8; 25:1-9; Kũg. 2:14) Amoabi maathiire na mbere kũhinyĩrĩria andũ acio meetainwo nao kwa ihinda iraihu, o nginya matukũ-inĩ ma Ezekieli.—2 Ath. 24:1, 2.

8. Nĩ kĩĩ gĩatũmire Jehova oige atĩ Aedomu na Aisiraeli maarĩ a ithe ũmwe, no Aedomu meekire atĩa?

⁸ Aedomu maarĩ njiarũa cia Esau, ũrĩa warĩ wa mahatha na Jakubu. Ũkuruhanu wao na Isiraeli warĩ wa hakuhĩ mũno ũũ atĩ Jehova ooigire atĩ Aedomu na Aisiraeli maarĩ a ithe ũmwe. (Gũcok. 2:1-5; 23:7, 8) O na kũrĩ ũguo, Aedomu mookĩrĩire Isiraeli kuuma o hĩndĩ ya Thama nginya rĩrĩa Jerusalemu yaanangirũo mwaka wa 607 M.M.M. (Ndar. 20:14, 18; Ezek. 25:12) Hĩndĩ ĩyo, Aedomu nĩ maakenire nĩ ũndũ wa Isiraeli gũthĩnĩka, makĩra Ababuloni manange Jerusalemu biũ, o na makĩgirĩrĩria Aisiraeli arĩa maageragia gwĩthara na makĩmaneana kũrĩ thũ ciao.—Thab. 137:7; Obad. 11, 14.

9, 10. (a) Gwathiire atĩa harĩ Amoni, Moabi, na Edomu? (b) Nĩ ngerekano irĩkũ cionanagia atĩ ti andũ othe a ndũrĩrĩ icio maarĩ na rũmena kwerekera Isiraeli?

⁹ Jehova nĩ aatuĩrĩire ndũrĩrĩ icio cietainwo na Isiraeli nĩ ũndũ wa maũndũ marĩa ciekire andũ ake. Ooigire ũũ: “Nĩ ngaaneana . . . Aamoni matuĩke indo cia andũ a mwena wa Irathĩro, nĩguo Aamoni matikanacoke kũririkanwo ndũrĩrĩ-inĩ.” Agĩcoka akiuga ũũ: “Nĩ ngaatuĩra Moabi, na nĩ makaamenya atĩ niĩ nĩ niĩ Jehova.” (Ezek. 25:10, 11) Mĩaka ta ĩtano thutha wa Jerusalemu kũgwa, morathi macio nĩ maambĩrĩirie kũhinga rĩrĩa Ababuloni maatooririe Amoni na Moabi. Ũhoro-inĩ wĩgiĩ Edomu, Jehova ooigire atĩ nĩ angĩkaaniina “andũ a kuo o hamwe na mahiũ” na atĩ nĩ angĩgaatũma “gũtuĩke kũndũ gũtiganĩrie.” (Ezek. 25:13) O ta ũrĩa kwarathĩtwo, Amoni, Moabi, na Edomu nĩ ciathirire.—Jer. 9:25, 26; 48:42; 49:17, 18.

¹⁰ O na kũrĩ ũguo, ti andũ othe a ndũrĩrĩ icio maarĩ na rũmena kwerekera andũ a Ngai. Kwa ngerekano, Zeleki ũrĩa Mũamoni na Ithima ũrĩa Mũmoabi nĩ magwetetwo harĩ njamba cia ita irĩ hinya cia Mũthamaki Daudi. (1 Maũ. 11:26, 39, 46; 12:1) Nake Ruthu ũrĩa warĩ Mũmoabi nĩ aatuĩkire mũthathaiya mwĩhokeku wa Jehova.—Ruth. 1:4, 16, 17.

11. Nĩ maũndũ marĩkũ tũngĩĩruta kuumana na ũrĩa Isiraeli maahiũranagia na ndũrĩrĩ cia Amoni, Moabi, na Edomu?

¹¹ Nĩ maũndũ marĩkũ tũngĩĩruta kuumana na ũrĩa Isiraeli maahiũranagia na ndũrĩrĩ icio? Wa mbere, rĩrĩa Isiraeli maaregeririe mũrũgamo wao, mĩtugo mĩũru ya ndini cia maheeni ya ndũrĩrĩ icio meetainwo nacio nĩ yaingĩrire gatagatĩ-inĩ kao, ta ũthathaiya wa ngai ya Amoabi yetagwo Baali ya Peori na ngai ya Aamoni  yetagwo Moleku. (Ndar. 25:1-3; 1 Ath. 11:7) O na ithuĩ no twĩkore ũndũ-inĩ ta ũcio. Twahota kũhatĩrĩrio nĩ andũ a famĩlĩ citũ arĩa matarĩ na wĩtĩkio ta witũ matũme tũregerie mũrũgamo witũ. Kwa ngerekano, mahota kwaga gũtaũkĩrũo nĩ kĩrĩa gĩtũmaga twage gũkũngũĩra Ista, kũheana iheo hĩndĩ ya Krismasi, kana kũnyitanĩra ikũngũĩro-inĩ ingĩ ciendetwo iria ikoragwo ihutanĩtie na mawĩtĩkio ma ndini cia maheeni. O na matarĩ na muoroto mũũru, mahota kũgeria gũtũma tũregerie ithimi citũ, o na angĩkorũo no kwa ihinda inini. No nĩ ũndũ wa bata kwaga kũreka hatĩka ta icio itũtoorie! O ta ũrĩa historĩ ya Isiraeli yonanagia, tũngĩregeria mũrũgamo witũ o na hanini, no tũthũkie ũrata witũ hamwe na Jehova.

12, 13. Twahota gũũkĩrĩrũo na njĩra irĩkũ, no kũngĩthiĩ atĩa tũngĩtũũra tũrĩ ehokeku?

¹² Nĩ harĩ ũndũ ũngĩ tũngĩĩruta kuumana na ũkuruhanu wa Isiraeli na Amoni, Moabi, na Edomu. Twahota gũũkĩrĩrũo mũno nĩ andũ a famĩlĩ citũ arĩa matarĩ na wĩtĩkio ta witũ. Jesu ooigire atĩ rĩmwe na rĩmwe ndũmĩrĩri ĩrĩa tũhunjagia no ĩrehe “ngayũkano, mũndũ okĩrĩre ithe, na mũirĩtu okĩrĩre nyina.” (Mat. 10:35, 36) Jehova eerĩte Aisiraeli matikambĩrĩrie mbaara kwerekera andũ arĩa meetainwo nao, na o na ithuĩ tũticaragia ũrĩa tũngĩũkĩrĩra andũ a famĩlĩ citũ arĩa matarĩ na wĩtĩkio ta witũ. No tũtiagĩrĩirũo kũmaka rĩrĩa matũũkĩrĩra.—2 Tim. 3:12.

¹³ O na andũ a famĩlĩ citũ mangĩaga gũũkĩrĩra ũthathaiya witũ harĩ Jehova na njĩra ya ĩmwe kwa ĩmwe, tũtiagĩrĩirũo kũreka matongorie mwĩcirĩrie witũ na njĩra nene gũkĩra Jehova. Nĩkĩ? Tondũ Jehova nĩwe twagĩrĩirũo kũiga mbere ngoro-inĩ citũ. (Thoma Mathayo 10:37.) Makĩria ma ũguo, tũngĩtũũra tũrĩ ehokeku harĩ Jehova, andũ amwe a famĩlĩ citũ no matuĩke ta Zeleki, Ithima, na Ruthu, na manyitanĩre na ithuĩ ũthathaiya-inĩ mũtheru. (1 Tim. 4:16) Mangĩka ũguo, o nao no magĩe na mweke wa gũtungatĩra Ngai ũrĩa ũmwe wa ma na makenere wendo na ũgitĩri wake.

14, 15. Nĩ maũndũ marĩkũ Afilisti meekire Aisiraeli?

¹⁴ Afilisti mooimĩte gĩcigĩrĩra-inĩ gĩa Kirete magathamĩra bũrũri-inĩ ũrĩa Jehova aacokire kwĩrĩra Iburahimu na njiarũa ciake. Iburahimu na Isaaka nĩ maakuruhanĩte na andũ acio. (Kĩam. 21:29-32; 26:1) Gũkinyĩria ihinda rĩrĩa Aisiraeli maaingĩrire Bũrũri wa Kĩĩranĩro, Afilisti nĩ maatuĩkĩte rũrĩrĩ rũrĩ na hinya na maarĩ na mbũtũ nene ĩrĩ na hinya. Maathathayagia ngai cia maheeni ta Baali-zebubu na Dagoni. (1 Sam. 5:1-4; 2 Ath. 1:2, 3) Rĩmwe na rĩmwe Aisiraeli nĩ maanyitanagĩra nao harĩ gũthathaiya ngai icio.—Atiir. 10:6.

¹⁵ Tondũ wa Aisiraeli kwaga wĩhokeku, Jehova nĩ eetĩkĩririe Afilisti mahinyĩrĩrie andũ ake ihinda rĩa mĩaka mĩingĩ. (Atiir. 10:7, 8;  Ezek. 25:15) Nĩ maagiragĩrĩria Aisiraeli gwĩka maũndũ mamwe a na makĩũraga aingĩ ao. (1 Sam. 4:10) No rĩrĩa Aisiraeli merira na macokerera Jehova, nĩ aamahonokagia. Nĩ aarahũrire arũme ta Samusoni, Saulu, na Daudi nĩguo mahonokie andũ ake. (Atiir. 13:5, 24; 1 Sam. 9:15-17; 18:6, 7) Na o ta ũrĩa Ezekieli aarathĩte, Afilisti nĩ ‘maaherithirio na marakara’ rĩrĩa Ababuloni na thutha ũcio Angiriki maatharĩkĩire bũrũri wao.—Ezek. 25:15-17.

16, 17. Nĩ maũndũ marĩkũ tũngĩĩruta kuumana na maũndũ marĩa Afilisti meekire Aisiraeli?

¹⁶ Nĩ maũndũ marĩkũ tũngĩĩruta kuumana na maũndũ marĩa Afilisti meekire Aisiraeli? Andũ a Jehova a mahinda maya nĩ macemanĩtie na ũkararia kuumana na mabũrũri marĩa manakorũo na hinya mũno magĩatha andũ. Ngũrani na Aisiraeli, nĩ tũtũũrĩtie wĩhokeku mũrũmu harĩ Jehova. O na kũrĩ ũguo, rĩmwe na rĩmwe thũ cia ũthathaiya mũtheru no cioneke ta iratooria. Kwa ngerekano, kĩambĩrĩria-inĩ gĩa karine ya 20, thirikari ya Amerika (US) nĩ yageririe kũrũgamia wĩra wa andũ a Jehova na njĩra ya gũtuĩra andũ arĩa maatongoragia ithondeka-inĩ kĩoho kĩa mĩaka mĩingĩ. Hĩndĩ ya mbaara ya kerĩ ya thĩ, kĩama kĩa Nazi bũrũri-inĩ wa Njĩrĩmani nĩ kĩageririe kũniina andũ a Ngai, na njĩra ya gũikia andũ ngiri nyingĩ njera, na kũũraga andũ magana maingĩ. Thutha wa mbaara ĩyo, Soviet Union nĩ yokĩrĩire Aira a Jehova ihinda rĩa mĩaka mĩingĩ na njĩra ya gũtwara aarĩ na ariũ a Ithe witũ kambĩ-inĩ iria maarutithagio wĩra mũritũ kana makamathamĩria icagi-inĩ cia kũraihu cia bũrũri ũcio.

¹⁷ Thirikari no ithiĩ na mbere kũgiria wĩra wa kũhunjia, gũikia andũ a Ngai njera, o na kũũraga amwe aitũ. Hihi maũndũ macio nĩ magĩrĩire gũtũma tũigue guoya kana wĩtĩkio witũ ũnyihe? Aca! Jehova nĩ arĩgitagĩra andũ ake arĩa ehokeku. (Thoma Mathayo 10:28-31.) Nĩ tuonete thirikari ciarĩ na hinya na ciahinyagĩrĩria andũ a Ngai igĩthira, no andũ a Jehova mathiĩte o na mbere kuongerereka. Ica ikuhĩ, thirikari ciothe cia andũ igaakorũo  nĩ ũndũ ta ũrĩa wakorire Afilisti—nĩ igaakinyĩrĩra kũmenya Jehova. O ta Afilisti, nĩ ikaaniinwo ithire!

18. Biacara cia Turo ciahaanaga atĩa?

¹⁸ Itũũra rĩa tene rĩa Turo b rĩarĩ na ũhoti mũnene mũno harĩ maũndũ maingĩ ma biacara marĩa maatheremete thĩinĩ wa thĩ ya tene. Mwena wa ithũĩro, Turo yarĩ na njĩra nyingĩ cia biacara ciakĩranĩtie Iria rĩa Mediterenia. Naguo mwena wa irathĩro, njĩra ciayo cia biacara ciakĩranĩtie mabũrũri igakinya nginya mabũrũri ma kũraya. Kwa ihinda rĩa mĩaka magana maingĩ, nĩ yagĩire na ũtonga mũingĩ mũno kuuma kũndũ kũu kũraya. Ahũũri biacara na onjorithia a kuo nĩ maatongire mũno ũũ atĩ meeyonaga marĩ anene.—Isa. 23:8.

19, 20. Nĩ ngũrani ĩrĩkũ ĩrĩ ho gatagatĩ ka aikari a Turo na a Gibeoni?

¹⁹ Hĩndĩ ya Mũthamaki Daudi na Suleimani, Aisiraeli nĩ maahũũraga biacara na aikari a Turo, arĩa maamatũmagĩra indo cia gwaka o hamwe na mabundi a gũteithĩrĩria gwaka nyũmba ya Daudi ya ũthamaki na thutha ũcio gwaka hekarũ ya Suleimani. (2 Maũ. 2:1, 3, 7-16) Turo nĩ yoonire rũrĩrĩ rwa Isiraeli hĩndĩ ĩrĩa Jehova aamarathimaga nĩ ũndũ wa gũkorũo marĩ ehokeku biũ harĩ we. (1 Ath. 3:10-12; 10:4-9) Ta wĩcirie ũhoro wa mweke ũrĩa andũ ngiri nyingĩ a Turo maarĩ naguo wa kwĩruta ũhoro wĩgiĩ ũthathaiya mũtheru, kũmenya Jehova, na kwĩyonera irathimo iria ciumanaga na gũtungatĩra Ngai ũrĩa wa ma!

²⁰ O na marĩ na mweke ũcio, aikari a Turo maathiire o na mbere gũtũũra mũtũũrĩre wa kĩĩmwĩrĩ. Matiarũmĩrĩire kĩonereria kĩa Akanaani a itũũra rĩarĩ na hinya rĩa Gibeoni, arĩa maaiguire tu ũhoro wĩgiĩ ciĩko nene cia Jehova na ũndũ ũcio ũkĩmatindĩka gũtuĩka ndungata ciake. (Josh. 9:2, 3, 22–10:2) O na thutha ũcio aikari a Turo nĩ mookĩrĩire andũ a Ngai na nginya makĩendia amwe ao ũkombo-inĩ.—Thab. 83:2, 7; Joel 3:4, 6; Amos 1:9.

21, 22. Gwathiire atĩa harĩ Turo, na nĩkĩ?

 ²¹ Kũgerera harĩ Ezekieli, Jehova eerire akararia acio ũũ: “Nĩ ngũgũũkĩrĩra, wee Turo, na nĩ ngaarehe ndũrĩrĩ nyingĩ igũũkĩrĩre, o ta ũrĩa iria rĩikagia makũmbĩ ma rĩo na igũrũ. Nĩ ikaananga thingo cia Turo na imomore nyũmba ciayo iria ndaya na igũrũ, na nĩ ngaakũrũra tĩri ndũme kũhaane ta rwaro rwa ihiga itheri rĩrahenia.” (Ezek. 26:1-5) Aikari a Turo meehokete ũtonga wao ũmagitĩre, na moonaga atĩ nĩ wamaheaga ũgitĩri ũhaana o ta wa thingo cia ũraihu wa fiti 150 cia itũũra rĩrĩa rĩarĩ gĩcigĩrĩra-inĩ. Nĩ kaba mangĩeciririe ũhoro wa mũkaana ũyũ wa Suleimani: “Ũtonga wa mũndũ mũtongu nĩ itũũra rĩake rĩrĩ na ũgitĩri; meciria-inĩ make onaga ũhaana ta rũthingo rwa kũmũgitĩra.”—Thim. 18:11.

²² Hĩndĩ ĩrĩa Ababuloni na thutha ũcio Angiriki maahingirie ũrathi wa Ezekieli, aikari a Turo nĩ maamenyire atĩ ũgitĩri ũrĩa woimanaga na ũtonga wa itũũra rĩu o hamwe na thingo ciao warĩ o wa gwĩcirĩrio. Thutha wa kwananga Jerusalemu, Ababuloni mookĩrĩire Turo ihinda rĩa mĩaka 13. (Ezek. 29:17, 18) Thutha ũcio mwaka-inĩ wa 332 M.M.M., Aleksanda ũrĩa Mũnene nĩ aahingirie gĩcunjĩ kĩa bata kĩa morathi ma Ezekieli. c Mbũtũ yake yacokanĩrĩirie matigari ma itũũra rĩa Turo rĩrĩa rĩarĩ thĩ nyũmũ na magĩikia mahiga, mbaũ o na tĩri maĩ-inĩ, magĩthondeka njĩra ya gũkinya itũũra-inĩ rĩa Turo rĩrĩa rĩarĩ gĩcigĩrĩra-inĩ. (Ezek. 26:4, 12) Aleksanda aamomorire thingo, agĩtaha indo iria ciarĩ thĩinĩ wa itũũra rĩu na akĩũraga thigari ngiri nyingĩ o hamwe na raia, o na akĩendia andũ ngiri makũmi maingĩ ũkombo-inĩ. Aikari a Turo nĩ maakinyĩrĩire kũmenya Jehova hĩndĩ ĩrĩa meerutire na rĩao atĩ ‘ũtonga mũingĩ’ ndũrehaga ũgitĩri wa gũtũũra.—Ezek. 27:33, 34.

23. Hihi nĩ ũndũ ũrĩkũ tũngĩĩruta kuumana na aikari a Turo?

²³ Hihi nĩ ũndũ ũrĩkũ tũngĩĩruta kuumana na aikari a Turo? Tũtingĩenda kũreka “hinya wa maheeni wa ũtonga” ũtũme twĩhoke indo cia kĩĩmwĩrĩ, tũcionage ihaana rũthingo rwa gũtũgitĩra. (Mat. 13:22) Tũtingĩhota ‘gũtungatĩra Ngai na tũtungatĩre Ũtonga.’ (Thoma Mathayo 6:24.) Andũ arĩa matungatagĩra Ngai na ngoro yothe no o tu makoragwo na ũgitĩri wa ma. (Mat. 6:31-33; Joh. 10:27-29) Maũndũ mothe marĩa maarathĩtwo megiĩ ithirĩro rĩa mũtabarĩre ũyũ wa maũndũ makaahinga o ta ũrĩa morathi megiĩ Turo maahingire. Hĩndĩ ĩyo, andũ arĩa mehokaga ũtonga nĩ magaakinyĩrĩra kũmenya Jehova rĩrĩa akaaniina mũtabarĩre ũyũ wa biacara, ũrĩa ũkoragwo na ũkoroku na mwĩyendo.

24-26. (a) Nĩ kĩĩ gĩatũmire Jehova oige atĩ Misiri yatariĩ ta “ithanjĩ”? (b) Mũthamaki Zedekia aagire gũtindanĩra na ũtongoria wa Jehova atĩa, na moimĩrĩro maarĩ marĩkũ?

²⁴ Kuuma o mbere ya matukũ ma Jusufu nginya o rĩrĩa Ababuloni maathiire Jerusalemu, Misiri yakoragwo na hinya mũnene wa gĩũteti gĩcigo-inĩ kĩa Bũrũri wa Kĩĩranĩro. Tondũ Misiri  yakoretwo kuo kwa ihinda iraya mũno, no kũhoteke ũndũ ũcio watũmaga yoneke ĩĩhandĩte, o ta mũtĩ mũkũrũ wa tene. No ĩkĩringithanio na Jehova, ndĩarĩ na hinya, yahaanaga o ta “ithanjĩ.”—Ezek. 29:6.

²⁵ Mũthamaki Zedekia ũrĩa waregenyũkĩte ndaataũkĩirũo ũguo ũhoro-inĩ wĩgiĩ Misiri. Kũgerera harĩ mũnabii Jeremia, Jehova eerĩte Zedekia enyihĩrie mũthamaki wa Babuloni. (Jer. 27:12) Zedekia o na nĩ eehĩtire na rĩĩtwa rĩa Jehova atĩ ndangĩaremeire Nebukadineza. No agĩcoka akĩaga gũtindanĩra na ũtongoria wa Jehova, akĩaga kũhingia mwĩhĩtwa wake harĩ Nebukadineza, na agĩthaitha Misiri ĩmũteithie kũrũa na Ababuloni. (2 Maũ. 36:13; Ezek. 17:12-20) No rĩrĩ, Aisiraeli arĩa meehokire hinya wa gĩũteti wa Misiri meereheire thĩna mũnene o ene. (Ezek. 29:7) Nayo Misiri, no kũhoteke yoonekaga ĩrĩ na hinya mũingĩ o ta “nyamũ ĩrĩa nene ya iria-inĩ.” (Ezek. 29:3, 4) No Jehova ooigire atĩ angĩamĩĩkire o ta ũrĩa ategi manyitaga mamba cia rũũĩ rwa Nailo—angĩamĩĩkĩrire ihocio thĩa-inĩ ciayo na amĩguucie nĩguo ĩkanangwo. Eekire ũguo rĩrĩa aatũmire Ababuloni makahũũre bũrũri ũcio wa tene.—Ezek. 29:9-12, 19.

²⁶ Gwathiire atĩa harĩ Zedekia ũcio ũtaarĩ mwĩhokeku? Tondũ nĩ aaremeire Jehova, Ezekieli aarathire atĩ ‘mũtongoria ũcio mwaganu’ nĩ angĩorirũo nĩ thũmbĩ yake na atĩ wathani wake nĩ ũngĩanangirũo. No Ezekieli nĩ aaheanire kĩĩrĩgĩrĩro. (Ezek. 21:25-27) Jehova nĩ aamwĩrire arathe atĩ mũthamaki kuuma rũciaro-inĩ rwa ũthamaki, ũrĩa warĩ na “kĩhooto gĩa kĩĩwatho,” nĩ angĩgaikarĩra  gĩtĩ kĩu kĩa ũnene. Thĩinĩ wa gĩcunjĩ kĩrĩa kĩrũmĩrĩire kĩa ibuku rĩrĩ, nĩ tũkuona nũũ ũcio.

27. Hihi nĩ ũndũ ũrĩkũ tũngĩĩruta kuumana na ũkuruhanu wa Isiraeli na Misiri?

²⁷ Hihi nĩ ũndũ ũrĩkũ tũngĩĩruta kuumana na ũkuruhanu wa Isiraeli na Misiri? Andũ a Jehova mahinda-inĩ maya marabatara gwĩthema kũiga mwĩhoko wao harĩ hinya wa gĩũteti, matigecirie atĩ hinya ta ũcio no ũheane ũgitĩri wa gũtũũra. O na meciria-inĩ maitũ, tũrabatara gũikara ‘tũtarĩ a thĩ ĩno.’ (Joh. 15:19; Jak. 4:4) Thirikari cia gĩũteti no cioneke irĩ na hinya, ĩndĩ o ta Misiri ya tene, ikoragwo ciagĩte hinya o ta ithanjĩ. Na githĩ ndũkĩrĩ ũndũ ũtarĩ wa ũũgĩ kũiga mwĩhoko witũ harĩ andũ handũ ha kũiga mwĩhoko witũ harĩ Mwathani mwene-hinya-wothe wa igũrũ na thĩ!—Thoma Thaburi 146:3-6.

28-30. Nĩ ngũrani ĩrĩkũ ĩrĩ ho gatagatĩ ka ũrĩa andũ a ndũrĩrĩ “makaamenya” Jehova na ũrĩa ithuĩ tũĩ Jehova?

²⁸ Maita maigana ũna thĩinĩ wa ibuku rĩa Ezekieli, Jehova oigĩte atĩ andũ a ndũrĩrĩ “nĩ makaamenya atĩ niĩ nĩ niĩ Jehova.” (Ezek. 25:17) Ciugo icio nĩ ciahingire mahinda-inĩ ma tene rĩrĩa Jehova aatuĩrĩire thũ cia andũ ake. No nĩ irĩhinga na njĩra nene makĩria mahinda-inĩ maitũ. Na njĩra ĩrĩkũ?

²⁹ O ta andũ a Ngai a mahinda ma tene, tũthiũrũrũkĩirio nĩ ndũrĩrĩ cionaga tũtarĩ na ũgitĩri o ta ngʼondu ĩrĩ iki. (Ezek. 38:10-13) O ta ũrĩa Icunjĩ cia 17 na 18 cia ibuku rĩrĩ cionanĩtie, ica ikuhĩ mabũrũri nĩ mekwambĩrĩria tharĩkĩro njũru kwerekera andũ a Ngai. No rĩrĩa mageeka ũguo, nĩ makaamenyithio ũrĩa gũkorũo na hinya wa ma kuugĩte. Nĩ magaakinyĩrĩra kũmenya Jehova—mamenye ũnene wake—rĩrĩa akaamaniina hĩndĩ ya mbaara ya Hari–Magedoni.—Kũg. 16:16; 19:17-21.

³⁰ No ithuĩ Jehova nĩ agaatũgitĩra na atũrathime. Nĩkĩ? Tondũ nĩ tũhũthĩrĩte mweke ũrĩa tũrĩ naguo ihinda-inĩ rĩrĩ kuonania atĩ nĩ tũĩ Jehova na njĩra ya kũmwĩhoka, kũmwathĩkĩra, na kũmũhe ũthathaiya mũtheru ũrĩa ũmwagĩrĩire.—Thoma Ezekieli 28:26.