1-3. (a) Kĩheo kĩmwe kĩega Ngai atũheete nĩ kĩrĩkũ? Tũngĩkĩhũthĩra ũũru na njĩra ĩrĩkũ? (b) Twagĩrĩirũo kũhũthĩra atĩa kĩheo gĩa kwaria?

TA HŨŨRA mbica mũthuri aheete kamwana gake mũithikiri. Arĩ na gĩkeno nĩ ũndũ wa kũhe mũrũwe kĩheo kĩu kĩega. No rĩrĩ, ĩ mũrũwe angĩtwarithia mũithikiri ũcio ũũru, agũthe mũndũ na amũgurarie? Hihi ithe angĩigua atĩa?

² Jehova nĩwe Mũheani wa “kĩheo o gĩothe kĩega na gĩkinyanĩru.” (Jakubu 1:17) Kĩheo kĩmwe kĩega atũheete nĩ ũhoti witũ wa kwaria. Kĩheo gĩa kwaria nĩ gĩtũhotithagia gũtaarĩria ũrĩa tũreciria na ũrĩa tũraigua. Nĩ tũhotaga kwaria maũndũ mangĩteithia andũ na matũme maigue makenete. No maũndũ marĩa twaragia ningĩ no matuurithie andũ.

³ Mĩario nĩ ĩrĩ hinya mũno, na Jehova nĩ atũrutaga ũrĩa tũngĩhũthĩra wega kĩheo gitũ gĩa kwaria. Atwĩraga ũũ: “Mũtikanareke kiugo kĩbuthu kiume kanua-inĩ kanyu, no aragiai maũndũ o marĩa mega ma gwaka andũ arĩa angĩ kũringana na bata ũrĩa ũngĩkorũo ho, nĩguo mũgunage arĩa marĩmũiguaga.” (Aefeso 4:29) Reke  tũthuthurie ũrĩa tũngĩhũthĩra kĩheo kĩu tũheetwo nĩ Ngai na njĩra ĩngĩmũkenia na ĩngĩĩkĩra arĩa angĩ ngoro.

4, 5. Thimo cia Bibilia itũrutaga ũndũ ũrĩkũ wĩgiĩ hinya wa ciugo?

⁴ Ciugo nĩ irĩ hinya, kwoguo nĩ tũbatiĩ kũmenyerera maũndũ marĩa tũraria na njĩra ĩrĩa tũramaria nayo. Thimo 15:4 yugaga ũũ: “Rũrĩmĩ rũhooreru nĩ mũtĩ wa muoyo, no mĩario ĩtarĩ mĩrũngĩrĩru nĩ ĩrehaga kĩeha.” O ta ũrĩa mũtĩ mũthaka ũcanjamũraga na ũgatũũria muoyo, no taguo ciugo njega icanjamũraga mũndũ ũrĩa ũracithikĩrĩria. No ciugo njũru ituurithagia arĩa angĩ na igatũma maigue ũũru.—Thimo 18:21.

⁵ Thimo 12:18 yugaga ũũ: “Ciugo itecirĩtio nĩ ta gũthecanga na rũhiũ rwa njora.” Ciugo itarĩ cia ũtugi no ituurithie ngoro na ithũkie ũrata. Kwahoteka no ũririkane hĩndĩ waarĩirio nĩ mũndũ na njĩra ĩtarĩ ya ũtugi na ũkĩigua watuurũo mũno. Ĩndĩ thimo ĩyo ĩcokaga ĩkoiga ũũ: “No rũrĩmĩ rwa andũ arĩa ogĩ nĩ rũhonagia.” Ciugo ciĩcirĩtio wega no ihonie ngoro na icokie ũrata wathũkĩte. (Thoma Thimo 16:24.) Tũngĩririkana atĩ ciugo citũ nĩ ihutagia andũ arĩa angĩ, nĩ tũrĩcihũthagĩra wega.

6. Nĩkĩ ti ũndũ mũhũthũ kũmenyerera maũndũ marĩa tũraria?

⁶ Gĩtũmi kĩngĩ gĩa kũmenyerera mĩario itũ nĩ atĩ ithuothe tũtirĩ akinyanĩru. “Mwerekera wa ngoro ya mũndũ nĩ mũũru,” na kaingĩ ciugo citũ nĩ iguũragia kĩrĩa kĩrĩ ngoro-inĩ itũ. (Kĩambĩrĩria 8:21; Luka 6:45) No ũkorũo ũtarĩ ũndũ mũhũthũ kũmenyerera maũndũ marĩa tũraaria. (Thoma Jakubu 3:2-4.) No nĩ tũrabatara gũthiĩ na mbere kwĩrutanĩria kwagagĩria ũrĩa twaragia na andũ arĩa angĩ.

7, 8. Ciugo citũ ingĩhutia atĩa ũrata witũ na Jehova?

 ⁷ Ningĩ nĩ tũbatiĩ kũmenyerera mĩario itũ tondũ nĩ tũgaaciirithio nĩ Jehova nĩ ũndũ wa maũndũ marĩa twaragia na ũrĩa tũmaaragia. Jakubu 1:26 yugaga ũũ: “Mũndũ o wothe angĩĩciria atĩ nĩ mũthathaiya wa Ngai no ndagiragĩrĩria rũrĩmĩ rwake, nĩ ngoro yake mwene araheenia, na ũthathaiya wake nĩ wa tũhũ.” Nĩ ũndũ ũcio, tũngĩaga kũmenyerera mĩario itũ, no tũthũkie kana o na tũniine ũrata witũ na Jehova.—Jakubu 3:8-10.

⁸ Hatarĩ nganja, tũrĩ na itũmi njega cia kũmenyerera maũndũ marĩa twaragia na ũrĩa tũmaaragia. Nĩguo tũhũthagĩre kĩheo gĩa kwaria na njĩra ĩrĩa Jehova endaga, nĩ tũrabatara kũmenya nĩ mĩario ya mũthemba ũrĩkũ twagĩrĩirũo gwĩthema.

9, 10. (a) Nĩ mĩario ya mũthemba ũrĩkũ ĩhũthagĩrũo mũno thĩinĩ wa thĩ ũmũthĩ? (b) Nĩ kĩĩ gĩtũmaga twĩtheme kũhũthĩra mĩario ya ũũra-thoni?

⁹ Ũmũthĩ andũ nĩ mahũthagĩra mũno ciugo cia  ũũra-thoni, kana mĩario ĩtarĩ mĩtheru. Andũ aingĩ meciragia atĩ no mũhaka marumane kana mahũthĩre ciugo itarĩ theru magĩtaarĩria mawoni mao. Kaingĩ andũ a mathekania mahũthagĩra maũndũ ma waganu na mĩario ya ũũra-thoni nĩguo mathekie andũ. No mũtũmwo Paulo ooigire ũũ: “No mũhaka mũmeherie mothe harĩ inyuĩ: mang’ũrĩ, marakara, ũũru, irumi, na mĩario ya ũũra-thoni kuuma tũnua-inĩ twanyu.” (Akolosai 3:8) Ningĩ nĩ ooigire atĩ “itherũ rĩa ũũra-thoni” rĩtiagĩrĩirũo ‘kũgwetwo gatagatĩ-inĩ’ ka Akristiano a ma.—Aefeso 5:3, 4.

¹⁰ Mĩario ya ũũra-thoni ndĩkenagia Jehova hamwe na arĩa mamwendete. Nĩ mĩario ĩtarĩ mĩtheru. Thĩinĩ wa Bibilia, “maũndũ matarĩ matheru” nĩ magwetetwo harĩ “ciĩko cia kĩĩmwĩrĩ.” (Agalatia 5:19-21) “Maũndũ matarĩ matheru” no makorũo mahutĩtie mehia ma mĩthemba mĩingĩ, na mũtugo ũmwe ũtarĩ mũtheru no werekerie mũndũ harĩ mũtugo ũngĩ ũtarĩ mũtheru. Mũndũ angĩkorũo na mũtugo wa kũhũthĩra mĩario ĩtarĩ mĩtheru na ya ũũra-thoni, na arege gũtigana na mũtugo ũcio, ũndũ ũcio no wonanie atĩ ndagĩrĩirũo gũthiĩ na mbere gũkorũo arĩ thĩinĩ wa kĩũngano.—2 Akorintho 12:21; Aefeso 4:19; rora Kohoro ka 23 Mũico-inĩ wa Ibuku.

11, 12. (a) Mũcene mũũru nĩ kĩĩ? (b) Twagĩrĩirũo gwĩthema gũcambia mũndũ nĩkĩ?

¹¹ Ningĩ nĩ tũbatiĩ gwĩthema mũcene mũũru. Nĩ ũndũ wa ndũire kwenda kũmenya ũhoro wa andũ arĩa angĩ na kũheana ndeto ciĩgiĩ arata na andũ a famĩlĩ. O na hĩndĩ ya karine ya mbere, Akristiano nĩ meendaga kũmenya ũrĩa aarĩ na ariũ a Ithe witũ maathiaga na mbere na ũrĩa mangĩekire nĩgetha mamateithie. (Aefeso 6:21, 22; Akolosai 4:8, 9) No nĩ ũndũ mũhũthũ  ndeereti ĩgiĩ andũ angĩ ĩgarũrũke ĩtuĩke mũcene mũũru. Tũngĩheana ndeto tũheetwo, twahota kwaria maũndũ matarĩ ma ma kana tũheane ũhoro wagĩrĩirũo gũkorũo ũrĩ wa thiri. Tũngĩaga kwĩmenyerera, ndeto icio itarĩ njega no ituĩke igenyo, kana njambanio. Afarisai nĩ gũcambia maacambagia Jesu rĩrĩa maamũigagĩrĩra igenyo. (Mathayo 9:32-34; 12:22-24) Njambanio ithũkagĩria mũndũ rĩĩtwa, ikarehe ngarari na ruo, na igathũkia ũrata.—Thimo 26:20.

¹² Jehova endaga tũhũthĩre ciugo citũ gũteithia arĩa angĩ na kũmekĩra ngoro, no ti gũtũma arata matuĩke thũ. Jehova nĩ athũire mũndũ ũrĩa “ũhandaga ngũĩ gatagatĩ-inĩ ka andũ a ithe ũmwe.” (Thimo 6:16-19) Mũcambania wa mbere aarĩ Shaitani ũrĩa Mũcukani, na aacambirie Ngai. (Kũguũrĩrio 12:9, 10) Thĩinĩ wa thĩ ũmũthĩ, kaingĩ andũ nĩ maragia maheeni igũrũ rĩgiĩ andũ arĩa angĩ. No ũndũ ũcio ndwagĩrĩirũo gwĩkĩka kĩũngano-inĩ gĩa Gĩkristiano. (Agalatia 5:19-21) Nĩ ũndũ ũcio nĩ twagĩrĩirũo kũmenyerera maũndũ marĩa tũraaria na hĩndĩ ciothe tũkamba gwĩciria tũtanaria. Ũtanaria ũndũ wĩgiĩ mũndũ ũngĩ, wĩyũrie ũũ: ‘Hihi ũndũ ũrĩa ndĩrenda kuuga nĩ wa ma? Hihi nĩ wega kũwaria? Hihi ũndũ ũcio ũrĩ na ũguni? Hihi no nyende mũndũ ũrĩa ndĩrarĩrĩria ũhoro wake aigue ũrĩa nguuga? Ingĩigua atĩa mũndũ angiuga ũguo igũrũ rĩakwa?’—Thoma 1 Athesalonike 4:11.

13, 14. (a) Irumi ingĩhutia andũ atĩa? (b) Akristiano magĩrĩirũo gwĩthema kũrumaga andũ arĩa angĩ nĩkĩ?

¹³ Rĩmwe na rĩmwe, ithuothe nĩ tuugaga maũndũ tũcokaga kwĩrira. No tũtingĩenda gũkorũo na mũtugo wa kũrutaga andũ arĩa angĩ mahĩtia kana kwaria  maũndũ matarĩ ma ũtugi kana matarĩ ma tha. Tũtiagĩrĩirũo kũrumanaga. Paulo ooigire ũũ: “Eheriai kuuma harĩ inyuĩ mĩthemba yothe ya marũrũ manene, marakara, mang’ũrĩ, kũgũthũka, irumi.” (Aefeso 4:31) Bibilia ingĩ itaũraga “irumi” ta “ciugo cia gũtuurithia,” na “mĩario mĩũru.” Irumi ciagithagia andũ gĩtĩo na igatũma maigue matarĩ kĩene. Makĩria ciana no ituurithio na njĩra hũthũ, kwoguo nĩ twagĩrĩrũo kwĩmenyerera tũtigacituurithie na ciugo citũ.—Akolosai 3:21.

¹⁴ Bibilia nĩ ĩtũheaga mũkaana wĩgiĩ mũtugo wa kũrumanaga mũndũ arĩ na muoroto wa gũtuurithia arĩa angĩ. No ũkorũo ũrĩ ũndũ wa kĩeha mũno mũndũ angĩrumaga mũndũ ũrĩa mahikanĩtie nake kana ciana ciake na njĩra ta ĩyo! Ma nĩ atĩ, mũndũ ũregete gũtiga kũrumanaga na njĩra ĩyo ndangĩagĩrĩra gũthiĩ na mbere gũkorũo kĩũngano-inĩ. (1 Akorintho 5:11-13; 6:9, 10) O ta ũrĩa tweruta, tũngĩaria maũndũ ma ũũra-thoni, matarĩ ma ma, kana matarĩ ma ũtugi, nĩ tũgũthũkia ũrata witũ na Jehova na ũrata witũ na andũ arĩa angĩ.

15. Nĩ mĩario ya mũthemba ũrĩkũ ĩtũmaga ũrata ũrũme?

¹⁵ Tũngĩhota atĩa kũhũthĩra kĩheo gitũ gĩa kwaria na njĩra ĩrĩa Jehova endaga? O na gũtuĩka Bibilia ndĩtwĩraga ĩmwe kwa ĩmwe maũndũ marĩa twagĩrĩirũo kuuga na marĩa tũtagĩrĩirũo kuuga, nĩ ĩtwĩraga twaragie “maũndũ o marĩa mega ma gwaka.” (Aefeso 4:29) Mĩario ĩrĩa yakaga ĩkoragwo ĩrĩ mĩtheru, ĩrĩ ya ũtugi, na ĩrĩ ya ma. Jehova endaga tũhũthĩre ciugo citũ gwĩkĩra andũ arĩa angĩ ngoro na kũmateithia. Ũndũ ũcio no ũkorũo ũtarĩ mũhũthũ. Nĩ tũbataraga kwĩrutanĩria nĩguo twarie maũndũ  ma gwaka handũ ha maũndũ matarĩ ma tha na matecirĩtio. (Tito 2:8) Reke twarĩrĩrie njĩra imwe tũngĩhũthĩra gwaka arĩa angĩ kũgerera maũndũ marĩa tũraria.

16, 17. (a) Twagĩrĩirũo kũgaathĩrĩria andũ arĩa angĩ nĩkĩ? (b) Nĩa tũngĩgaathĩrĩria?

¹⁶ Jehova na Jesu nĩ magaathagĩrĩria andũ arĩa angĩ. Twendaga kwĩgerekania nao. (Mathayo 3:17; 25:19-23; Johana 1:47) Kũgaathĩrĩria mũndũ na njĩra ĩkũmwĩkĩra ngoro kũhutĩtie kũmwĩciria na kuonania atĩ nĩ ũrakenio nĩ we. Thimo 15:23 yugaga ũũ: “Kiugo kĩarĩtio ihinda rĩrĩa rĩagĩrĩire-rĩ, kaĩ nĩ kĩega-ĩ!” Nĩ twĩkĩragwo ngoro rĩrĩa mũndũ atũgaathĩrĩria kuuma ngoro nĩ ũndũ wa kĩyo gitũ kana onania atĩ nĩ akenio nĩ kaũndũ twĩkĩte.—Thoma Mathayo 7:12; rora Kohoro ka 27 Mũico-inĩ wa Ibuku.

¹⁷ Ũngĩmenyera kũroraga maũndũ marĩa mega ma andũ arĩa angĩ, nĩ ũrĩkoragwo ũrĩ ũndũ mũhũthũ kũmagaathĩrĩria kuuma ngoro. Kwa ngerekano, wahota kũmenya mũndũ ũhaaragĩria mĩario yake wega kana mũndũ wĩrutanagĩria gũcokia ciũria mĩcemanio-inĩ. Mũndũ mwĩthĩ ũratetera wĩtĩkio wake arĩ cukuru, kana mũndũ mũkũrũ ũthiaga kũhunjia ategũtĩrĩria. No kũhoteke ciugo ciaku cia kũmagaathĩrĩria nĩcio marabatara. Ningĩ nĩ ũndũ wa bata harĩ mũthuri kwĩra mũtumia wake atĩ nĩ amwendete na atĩ nĩ akenagio nĩ we. (Thimo 31:10, 28) O ta ũrĩa mĩmera ĩbataraga ũtheri na maĩ, noguo andũ mabataraga kũigua mendetwo. Na makĩria ciana nĩ ibataraga kũigua ciendetwo. Caria mĩeke ya kũmagaathĩrĩria nĩ ũndũ wa ngumo ciao njega na kĩyo kĩao. Kũmagaathĩrĩria no kũmateithie magĩe na ũcamba na ũmĩrĩru na no gũtũme merutanĩrie o na makĩria gwĩka ũrĩa kwagĩrĩire.

18, 19. Twagĩrĩirũo kwĩrutanĩria gwĩkĩra arĩa angĩ ngoro na kũmomĩrĩria nĩkĩ? Tũngĩka ũguo atĩa?

 ¹⁸ Rĩrĩa twekĩra arĩa angĩ ngoro na twamomĩrĩria, tũkoragwo tũkĩrũmĩrĩra kĩonereria kĩa Jehova. Nĩ arũmbũyagia mũno “arĩa matarĩ hinya” na “arĩa mahehenjetwo.” (Isaia 57:15) Jehova endaga ‘tũthiĩ na mbere gwĩkĩrana ngoro’ na ‘tũũmagĩrĩrie arĩa mathuthĩkĩte ngoro.’ (1 Athesalonike 5:11, 14) Rĩrĩa twerutanĩria gwĩka ũguo, nĩ onaga na agakenio nĩ kĩyo gitũ.

¹⁹ Wahota kuona mũndũ kĩũngano-inĩ akuĩte ngoro kana athuthĩkĩte ngoro. Ũngĩmwĩra atĩa nĩguo ũmũteithie? No gũkorũo ndũrĩ na kĩhonia kĩa thĩna wake, ĩndĩ  no ũreke amenye atĩ nĩ ũramũrũmbũiya. Kwa ngerekano, no ũbange kũhũthĩra mahinda hamwe nake. No ũmũthomere rĩandĩko rĩa kũmwĩkĩra ngoro kana ũhoe hamwe nake. (Thaburi 34:18; Mathayo 10:29-31) Teithia andũ ta acio makorũo na ma atĩ aarĩ na ariũ a Ithe witũ thĩinĩ wa kĩũngano nĩ mamendete. (1 Akorintho 12:12-26; Jakubu 5:14, 15) Na warie na njĩra ĩronania atĩ ũrĩ na ma na maũndũ marĩa ũroiga na atĩ nĩ ũmetĩkĩtie.—Thoma Thimo 12:25.

20, 21. Nĩ kĩĩ kĩngĩtũma ũkorũo ũrĩ ũndũ mũhũthũ harĩ andũ gwĩtĩkĩra ũtaaro?

²⁰ Ningĩ nĩ twakaga arĩa angĩ rĩrĩa twamahe ũtaaro  mwega. Tondũ tũrĩ andũ matarĩ akinyanĩru, rĩmwe na rĩmwe ithuothe nĩ tũbataraga ũtaaro. Thimo 19:20 yugaga ũũ: “Thikagĩrĩria ũtaaro na wĩtĩkagĩre kũrũngwo, nĩgetha ũgaatuĩka mũndũ mũũgĩ ũtũũro-inĩ waku wa thutha.” To athuri oiki mangĩheana ũtaaro. Aciari nĩ mabataraga kũhe ciana ciao ũtongoria. (Aefeso 6:4) Na aarĩ a Ithe witũ no maheane ũtaaro mwega. (Tito 2:3-5) Tondũ nĩ twendete aarĩ na ariũ a Ithe witũ, twendaga gũtigĩrĩra atĩ nĩ twaheana ũtaaro na njĩra ĩtegũtũma maigue ũũru. Nĩ kĩĩ kĩngĩtũteithia?

²¹ Kwahoteka nĩ ũraririkana hĩndĩ waheirũo ũtaaro mwega nĩ mũndũ na njĩra yatũmire ũkorũo ũrĩ ũndũ mũhũthũ kũwĩtĩkĩra. Nĩ kĩĩ gĩatũmire ũtaaro ũcio ũkorũo ũrĩ na moimĩrĩro mega? No kũhoteke woonire mũndũ ũcio nĩ arakũrũmbũiya biũ. Kana hihi aaririe na njĩra ya ũtugi na ĩrĩ na wendo. (Akolosai 4:6) Nĩ ũhũthũ akorũo ũtaaro ũcio woimanĩte na Bibilia. (2 Timotheo 3:16) Ũtaaro o wothe tũkũheana wagĩrĩirũo gũkorũo uumĩte Maandĩko-inĩ, o na angĩkorũo nĩ tũgũthoma ĩmwe kwa ĩmwe kuuma Bibilia-inĩ kana tũtigũthoma. Gũtirĩ mũndũ wagĩrĩirũo gũtindĩkĩrĩria mawoni make kũrĩ arĩa angĩ kana ahũthĩre maandĩko ũũru nĩguo anyite mbaru mawoni make. Kũririkana njĩra ĩrĩa twaheirũo ũtaaro nayo no gũtũteithie rĩrĩa tũrahe arĩa angĩ ũtaaro.

22. Ũngĩenda kũhũthagĩra kĩheo gĩaku gĩa kwaria atĩa?

²² Ũhoti wa kwaria nĩ kĩheo kuuma kũrĩ Ngai. Wendo witũ harĩ we wagĩrĩirũo gũtũtindĩka tũhũthĩre ũhoti ũcio wega. Ririkana atĩ ciugo nĩ irĩ ũhoti wa kũmomora kana wa gwaka. Nĩ ũndũ ũcio, reke twĩke ũrĩa wothe tũngĩhota kũhũthagĩra ciugo citũ gwĩkĩra andũ arĩa angĩ hinya na kũmekĩra ngoro.