1, 2. (a) Nĩ ũndũ ũrĩkũ andũ erũ thĩinĩ wa kĩhiko merĩgagĩrĩra? (b) Nĩ ciũria irĩkũ tũkwarĩrĩria thĩinĩ wa gĩcunjĩ gĩkĩ?

TA HŨŨRA mbica mũhiki na mũhikania marĩ na gĩkeno mũthenya wao wa ũhiki. Macanjamũkĩte mũno marĩ na ciĩrĩgĩrĩro nyingĩ cia ũtũũro wao wa ihinda rĩũkĩte. Marerĩgĩrĩra atĩ kĩhiko kĩao nĩ gĩgũtũũra na gĩkorũo na gĩkeno.

² O na kũrĩ ũguo, ihiko nyingĩ iria ciambagĩrĩria wega ititũũraga ũguo. Nĩgetha kĩhiko gĩtũũre na gĩkorũo na gĩkeno, arĩa mahikanĩtie nĩ mabataraga ũtongoria kuuma kũrĩ Ngai. Nĩ ũndũ ũcio, reke twarĩrĩrie macokio ma Bibilia megiĩ ciũria ici: Kĩhiko gĩkoragwo na ũguni ũrĩkũ? Ũngĩenda kũingĩra thĩinĩ wa kĩhiko-rĩ, nĩ kĩĩ kĩngĩgũteithia gũthuura wega mũndũ ũrĩa mũkũhikania nake? Ũngĩtuĩka atĩa mũthuri kana mũtumia mwega? Na nĩ kĩĩ kĩngĩteithia kĩhiko gũtũũra?—Thoma Thimo 3:5, 6.

3. Hihi nĩ ũkuona ta arĩ o mũhaka mũndũ aingĩre thĩinĩ wa kĩhiko nĩguo akorũo na gĩkeno? Taarĩria.

³ Andũ amwe metĩkĩtie atĩ mũndũ ndangĩkorũo na gĩkeno atarĩ thĩinĩ wa kĩhiko. No ũcio ti ũhoro wa ma. Jesu  ooigire atĩ mũndũ gũkorũo atarĩ thĩinĩ wa kĩhiko no gũkorũo kũrĩ kĩheo. (Mathayo 19:11, 12) Nake mũtũmwo Paulo ooigire atĩ mũndũ gũkorũo atarĩ thĩinĩ wa kĩhiko nĩ kũrĩ ũguni. (1 Akorintho 7:32-38) Wee nĩwe wagĩrĩirũo gwĩtuĩra kana nĩ ũkũingĩra thĩinĩ wa kĩhiko. Ndũbatiĩ kũreka arata aku, andũ anyu a famĩlĩ, kana ũndũire wanyu ũgũtindĩkĩrĩrie kũingĩra thĩinĩ wa kĩhiko.

4. Kĩhiko kĩega gĩkoragwo na ũguni ũrĩkũ?

⁴ Bibilia yugaga atĩ o na kĩhiko nĩ kĩheo kuuma kũrĩ Ngai na nĩ kĩrĩ ũguni. Jehova ooigire ũũ igũrũ rĩgiĩ mũndũ wa mbere, Adamu: “Ti wega mũndũ ũyũ athiĩ na mbere gũikara arĩ wiki. Nĩ ngũmũũmbĩra mũteithia, ũrĩa maganĩrĩirũo nake.” (Kĩambĩrĩria 2:18) Jehova oombire Hawa atuĩke mũtumia wa Adamu, na nĩo maarĩ famĩlĩ ya mbere ya andũ. Arĩa mahikanĩtie mangĩkorũo na ciana, kĩhiko kĩao kĩagĩrĩire gũkorũo kĩrĩ kĩega nĩgetha mahote gũcirera ũrĩa kwagĩrĩire. No muoroto wa kĩhiko to kũgĩa ciana.—Thaburi 127:3; Aefeso 6:1-4.

5, 6. Nĩ na njĩra ĩrĩkũ kĩhiko kĩngĩkorũo kĩhaana ta “mũhĩndo wa ndigi ithatũ”?

⁵ Mũthamaki Suleimani aandĩkire ũũ: “Nĩ kaba andũ erĩ gũkĩra ũmwe tondũ nĩ makoragwo na uumithio mwega nĩ ũndũ wa wĩra wao mũritũ. Tondũ rĩrĩ, ũmwe wao angĩgwa, ũcio ũngĩ no amũteithie gũũkĩra. No kũngĩthiĩ atĩa harĩ mũndũ ũrĩa ũngĩgwa atarĩ na mũndũ wa kũmũteithia gũũkĩra? . . . Na mũhĩndo wa ndigi ithatũ ndũngĩtuĩka narua.”—Kohelethu 4:9-12.

⁶ Kĩhiko kĩega no gĩkorũo kĩrĩ ũrata ũrĩa wa hakuhĩ mũno gatagatĩ ka andũ erĩ arĩa mateithanagia, makomanĩrĩria, na makagitanĩra. Wendo no ũtũme kĩhiko kĩgĩe hinya, ĩndĩ kĩhiko kĩgĩaga hinya makĩria rĩrĩa mũthuri na mũtumia mathathaiya Jehova. Hĩndĩ ĩyo kĩhiko kĩao  no gĩkorũo kĩhaana ta “mũhĩndo wa ndigi ithatũ” ciohithanĩtio hamwe irũmĩtio. Mũhĩndo ta ũcio ũkoragwo na hinya gũkĩra mũhĩndo wa ndigi igĩrĩ. Kĩhiko gĩkoragwo na hinya angĩkorũo Jehova arĩ thĩinĩ wakĩo.

7, 8. Nĩ ũtaaro ũrĩkũ Paulo aaheanire wĩgiĩ kĩhiko?

⁷ Thutha wa kũhikania, o mũndũ no akenere kũhingĩria ũrĩa ũngĩ merirĩria make ma ndũire ma ngomanio. (Thimo 5:18) O na kũrĩ ũguo, mũndũ angĩtua itua rĩa kũingĩra thĩinĩ wa kĩhiko nogetha ahingie merirĩria macio, no age gũthuura na njĩra ya ũũgĩ mũndũ ũrĩa mekũhikania nake. Nĩkĩo Bibilia yugaga atĩ mũndũ agĩrĩirũo kũingĩra thĩinĩ wa kĩhiko thutha wa kũhĩtũka “ihinda rĩa wĩthĩ,” rĩrĩa merirĩria ma ngomanio makoragwo marĩ na hinya mũno. (1 Akorintho 7:36) Nĩ kaba mũndũ gweterera nginya merirĩria macio mahoorere atanaingĩra thĩinĩ wa kĩhiko. Hĩndĩ ĩyo no ahote gwĩciria na njĩra njega na atue itua rĩega.—1 Akorintho 7:9; Jakubu 1:15.

⁸ Angĩkorũo nĩ ũreciria kũingĩra thĩinĩ wa kĩhiko, nĩ wega wone maũndũ ũrĩa matariĩ na ũmenye atĩ gũtirĩ kĩhiko gĩtarĩ moritũ. Paulo ooigire atĩ arĩa marĩingĩraga thĩinĩ wa kĩhiko “nĩ marĩonaga thĩna mwĩrĩ-inĩ wao.” (1 Akorintho 7:28) O na kĩhiko kĩrĩa kĩega biũ nĩ kĩgĩaga na mahinda maritũ. Kwoguo ũngĩtua itua rĩa kũingĩra thĩinĩ wa kĩhiko, thuura na njĩra ya ũũgĩ mũndũ ũrĩa mũkũhikania nake.

9, 10. Kũngĩthiĩ atĩa tũngĩhikania na mũndũ ũtathathayagia Jehova?

⁹ Rĩrĩa mũndũ arathuura mũthuri kana mũtumia, nĩ abatiĩ kũririkana ũtaaro ũyũ wa bata wa Bibilia: “Mũtikohanio  ũrĩa gũtagĩrĩire icoki-inĩ rĩmwe na andũ matarĩ etĩkia.” (2 Akorintho 6:14) Ngerekano ĩyo yumanĩte na ũndũ wĩkagwo nĩ arĩmi. Nyamũ igĩrĩ ingĩkorũo itaiganaine kana irĩ na hinya ũtiganĩte, mũrĩmi ndaciohaga icoki-inĩ rĩmwe ikarute wĩra mĩgũnda-inĩ. Ũcio ndũngĩkorũo ũrĩ ũndũ wa tha harĩ nyamũ o yothe tondũ cierĩ nĩ igũthĩnĩka. Na njĩra o ta ĩyo, kĩhiko gatagatĩ ka mũndũ ũthathayagia Jehova na mũndũ ũtamũthathayagia no kĩrehe mathĩna maingĩ. Nĩ ũndũ ũcio, Bibilia ĩtũheaga ũtaaro wa ũũgĩ atĩ twagĩrĩirũo kũhika kana kũhikania “thĩinĩ wa Mwathani tu.”—1 Akorintho 7:39.

¹⁰ Akristiano amwe monaga nĩ kaba maingĩre thĩinĩ wa kĩhiko na mũndũ ũtathathayagia Jehova handũ ha gũikara marĩ oiki. No tũngĩaga kũrũmĩrĩra ũtaaro wa Bibilia, kaingĩ moimĩrĩro makoragwo marĩ ruo na kwaga gĩkeno. Tũrĩ athathaiya a Jehova, kũmũtungatĩra nĩguo ũndũ ũrĩa wa bata makĩria ũtũũro-inĩ witũ. Ũngĩigua atĩa angĩkorũo ndũngĩhota kũnyitanĩra na mũndũ ũrĩa mũhikanĩtie nake ũndũ-inĩ ũcio wa bata makĩria ũtũũro-inĩ waku? Andũ aingĩ matuĩte itua rĩa gũikara matarĩ thĩinĩ wa kĩhiko handũ ha kũhikania na mũndũ ũtendete Jehova na ũtamũtungatagĩra.—Thoma Thaburi 32:8.

11. Nĩ kĩĩ kĩngĩgũteithia gũthuura wega mũndũ ũrĩa mũkũhikania nake?

¹¹ Ũguo ti kuuga atĩ mũndũ o wothe ũtungatagĩra Jehova no akorũo arĩ mũthuri kana mũtumia mwega harĩ wee. Angĩkorũo nĩ ũreciria kũingĩra thĩinĩ wa kĩhiko, caria mũndũ ũiguaga wendete na mũiguithanagia. Eterera nginya rĩrĩa ũrĩona mũndũ wendete gwĩka maũndũ ta marĩa ũngĩenda gwĩka ũtũũro-inĩ na mũndũ ũigaga ũtungata wa Ngai mbere. Thoma na wĩcũranie ũtaaro  mwega wĩgiĩ kĩhiko ũrĩa ũheanĩtwo thĩinĩ wa mabuku ma ngombo ĩrĩa njĩhokeku.—Thoma Thaburi 119:105.

12. Tũngĩĩruta ũndũ ũrĩkũ thĩinĩ wa Bibilia wĩgiĩ ihiko iria aciari macaragĩria ciana andũ arĩa mekũhikania nao?

¹² Kũringana na ũndũire wa kũndũ kũmwe, kaingĩ aciari nĩo mathuuragĩra mũriũ kana mwarĩ wao mũndũ ũrĩa mekũhikania nake. Kuonekaga atĩ aciari nĩo mangĩmenya mũndũ ũrĩa mangĩaganĩrĩrũo biũ na mwana wao. O na mahinda-inĩ ma Bibilia, ũndũ ũcio nĩ wekagwo. Kwoguo famĩlĩ yanyu ĩngĩthuura kũrũmĩrĩra ũndũire ũcio, Bibilia no ĩteithie aciari kũmenya ngumo iria mekũrora. Kwa ngerekano, rĩrĩa Iburahimu aathuurĩire  mũriũ wake Isaaka mũtumia, ũndũ ũrĩa warĩ wa bata harĩ we ti mbeca kana ngumo yake; aacaragia mũndũ wendete Jehova.—Kĩambĩrĩria 24:3, 67; rora Kohoro ka 25 Mũico-inĩ wa Ibuku.

13-15. (a) Mũndũrũme angĩĩhaarĩria atĩa nĩguo atuĩke mũthuri mwega? (b) Mũtumia ũreciria kũhika angĩĩhaarĩria atĩa nĩguo atuĩke mũtumia mwega?

¹³ Angĩkorũo nĩ ũreciria kũingĩra thĩinĩ wa kĩhiko, tigĩrĩra atĩ nĩ wĩhaarĩirie. Wahota gwĩciria atĩ nĩ wĩhaarĩirie, no reke twarĩrĩrie ũrĩa kwĩhaarĩria nĩ ũndũ wa kĩhiko kuugĩte kũna. Ũndũ ũcio wahota gũkũmakia.

¹⁴ Bibilia yonanagia atĩ athuri na atumia makoragwo na itemi ngũrani thĩinĩ wa famĩlĩ. Nĩkĩo tũngiuga atĩ kwĩhaarĩria nĩ ũndũ wa kĩhiko kuugĩte ũndũ ngũrani gũkĩringana kana wĩ mũthuri kana wĩ mũtumia. Mũthuri ũreciria kũhikania nĩ arabatara kwĩyũria kana nĩ ehaarĩirie gũkorũo arĩ mũtwe wa famĩlĩ. Jehova erĩgagĩrĩra mũthuri ahingĩrie mũtumia wake na ciana ciake mabataro mao ma kĩĩmwĩrĩ na ma ngoro. Ũndũ wa bata makĩria nĩ atĩ, mũthuri nĩ agĩrĩirũo gũtongoria famĩlĩ yake harĩ gũthathaiya Ngai. Bibilia yugaga atĩ mũndũ ũtarũmbũyagia famĩlĩ yake nĩ “mũũru gũkĩra mũndũ ũtarĩ wĩtĩkio.” (1 Timotheo 5:8) Kwoguo angĩkorũo ũrĩ mũndũrũme na nĩ ũrenda kũhikania, wĩcirie ũrĩa ũtaaro ũyũ wa Bibilia ũngĩhũthĩka: “Haarĩria wĩra waku wa na kũu nja, na ũhaarĩrie maũndũ mothe mũgũnda-inĩ; ũcoke wake nyũmba yaku.” Na njĩra ĩngĩ, ũtanahikania, tigĩrĩra atĩ no ũtuĩke mũthuri ũrĩa Jehova angĩenda ũtuĩke.—Thimo 24:27.

¹⁵ Mũtumia ũreciria kũhika nĩ arabatara kwĩyũria  kana nĩ ehaarĩirie kũhingia itemi rĩake arĩ mũtumia na hihi arĩ mũciari. Bibilia nĩ ĩgwetaga njĩra nyingĩ iria mũtumia mwega arũmbũyagia mũthuri wake nacio o hamwe na ciana ciake. (Thimo 31:10-31) Ũmũthĩ, athuri na atumia aingĩ meciragia o ũrĩa mũndũ ũrĩa mahikanĩtie nake angĩmekĩra. No Jehova endaga twĩcirie ũrĩa tũngĩĩkĩra mũndũ ũrĩa tũhikanĩtie nake.

16, 17. Angĩkorũo nĩ ũreciria kũingĩra thĩinĩ wa kĩhiko-rĩ, nĩ maũndũ marĩkũ wagĩrĩirũo gwĩcũrania?

¹⁶ Ũtanaingĩra kĩhiko-inĩ, wĩcũranie maũndũ marĩa Jehova oigaga megiĩ athuri na atumia. Gũtuĩka mũtwe wa famĩlĩ ti kuuga atĩ mũthuri no eke andũ a famĩlĩ yake maũndũ mangĩmatuurithia kĩĩmwĩrĩ kana ngoro. Mũthuri mwega egerekanagia na Jesu, ũrĩa ũrũmbũyagia arĩa marĩ rungu rwake na njĩra ya wendo na ũtugi. (Aefeso 5:23) Nake mũtumia arabatara gwĩciria ũrĩa arĩnyitaga mbaru matua ma mũthuri wake na kũnyitanĩra nake. (Aroma 7:2) Arabatara kwĩyũria kana nĩ egũkenera kwĩnyihĩria mũndũ ũtarĩ mũkinyanĩru. Angĩkorũo ndangĩhota, no atue itua rĩa kwamba gũikara ataingĩrĩte thĩinĩ wa kĩhiko.

¹⁷ Athuri na atumia magĩrĩirũo kũrũmbũiya makĩria gĩkeno kĩa mũndũ ũrĩa mahikanĩtie nake handũ ha kĩao ene. (Thoma Afilipi 2:4.) Paulo aandĩkire ũũ: “O ũmwe wanyu no mũhaka endage mũtumia wake o ta ũrĩa eyendete we mwene; nake mũtumia agĩrĩirũo kũheaga mũthuri wake gĩtĩo kĩnene.” (Aefeso 5:21-33) Athuri na atumia nĩ mabataraga kũigua mendetwo na maheetwo gĩtĩo. No nĩguo kĩhiko kĩrũme wega, ũndũ ũrĩa mũthuri abataraga mũno nĩ kũmenya atĩ mũtumia wake nĩ amũheete gĩtĩo, naguo ũndũ ũrĩa mũtumia abataraga mũno nĩ kũmenya atĩ mũthuri wake nĩ amwendete.

18. Andũ marenda kũhikania marabatara kwĩmenyerera ihinda-inĩ rĩa kũmenyana nĩkĩ?

 ¹⁸ Ihinda rĩa kũmenyana rĩagĩrĩirũo gũkorũo rĩrĩ rĩa gĩkeno harĩ andũ arĩa marenda kũhikania. Ningĩ nĩ ihinda rĩa kuona maũndũ ũrĩa marĩ na rĩa kwaranĩria moimĩranĩtie ngoro nĩguo mahote gũtua kana kũna nĩ mekwenda gũtũũrania. Hĩndĩ ĩrĩa mũthuri na mũtumia maramenyana, nĩ merutaga kwaranĩria na makerutanĩria kũmenya kĩrĩa kĩrĩ ngoro-inĩ ya mũndũ ũcio ũngĩ. O ũrĩa ũrata wao ũrathiĩ ũmatĩte, nĩ ũndũ wa ndũire kũigua makĩgucanĩrĩria. No nĩ magĩrĩirũo kwĩmenyerera  ũrĩa maronania wendo wao mataingĩrĩte kĩhiko-inĩ, nĩguo matigeke maũndũ ma waganu. Wendo wa ma nĩ ũkũmateithia kwĩgirĩrĩria na ũmateithie metheme gwĩka ũndũ ũngĩthũkia ũrata wao marĩ eerĩ na ũrata wao hamwe na Jehova.—1 Athesalonike 4:6.

19, 20. Akristiano makoragwo na mawoni marĩkũ megiĩ kĩhiko?

¹⁹ Mabuku maingĩ na thenema irĩkagĩrĩra na ũhiki mũnene ũrĩ na gĩkeno. No mũtũũrĩre-inĩ wa o mũthenya, ũhiki ũkoragwo ũrĩ o kĩambĩrĩria. Jehova aabangĩte kĩhiko gĩkorũo kĩrĩ ũrata wa gũtũũra.—Kĩambĩrĩria 2:24.

²⁰ Ũmũthĩ, andũ aingĩ monaga kĩhiko kĩrĩ mũbango ũtarĩ wa gũtũũra. Ũkoragwo ũrĩ ũndũ mũhũthũ kũingĩra kĩhiko-inĩ na no ũndũ mũhũthũ gũtigana. Andũ amwe meciragia atĩ rĩrĩa kwagĩa mathĩna, nĩ ihinda rĩa gũtiga ũrĩa mahikanĩtie nake na kũniina kĩhiko kĩao. No ririkana ngerekano ĩrĩa ĩrĩ thĩinĩ wa Bibilia ya mũhĩndo ũrĩ na hinya wa ndigi ithatũ ciohithanĩtio hamwe. Mũhĩndo ta ũcio ndũngĩtuĩka o na ũngĩgucio na hinya atĩa. Tũngĩhoka Jehova atũteithie, kĩhiko gitũ no gĩtũũre. Jesu ooigire ũũ: “Arĩa Ngai anyitithanĩtie, mũndũ ndakanamatigithanie.”—Mathayo 19:6.

21. Nĩ kĩĩ kĩngĩteithia mũthuri na mũtumia kwendana?

²¹ Ithuothe nĩ tũrĩ ũhoti witũ na kũrĩa tũnyihĩirũo. Nĩ ũndũ mũhũthũ kuona o mawathe ma andũ arĩa angĩ, makĩria mũndũ ũrĩa tũhikanĩtie nake. No tũngĩka ũguo, tũtingĩgĩa gĩkeno. Ĩndĩ tũngĩrora ngumo njega cia mũndũ ũrĩa tũhikanĩtie nake, no tũgĩe na kĩhiko kĩrĩ na gĩkeno. Hihi no kũhoteke kũgĩa na muonere ta ũcio kwerekera mũndũ ũtarĩ mũkinyanĩru? Ĩĩ! Jehova nĩ oĩ  tũtirĩ akinyanĩru, no nĩ aroraga ngumo citũ iria njega. Ta wĩcirie korũo ndekaga ũguo! Mwandĩki wa thaburi ooigire ũũ: “Atĩrĩrĩ Ja, korũo mahĩtia nĩmo ũroraga-rĩ, nũũ ũngĩkĩhota kũrũgama, wee Jehova?” (Thaburi 130:3) Athuri na atumia no megerekanie na Jehova na njĩra ya kũrora maũndũ mega ma arĩa mahikanĩtie nao na gũkorũo mehaarĩirie kuohanĩra.—Thoma Akolosai 3:13.

22, 23. Iburahimu na Sara maaigĩire andũ arĩa mahikanĩtie kĩonereria kĩega na njĩra ĩrĩkũ?

 ²² O ũrĩa mĩaka ĩrathiĩ, noguo kĩhiko kĩngĩgĩa na hinya. Iburahimu na Sara nĩ maatũũranirie ihinda iraya kĩhiko-inĩ marĩ na gĩkeno. Rĩrĩa Jehova eerire Iburahimu athaame mũciĩ wao itũũra-inĩ rĩa Uru, no kũhoteke Sara aarĩ na makĩria ma mĩaka 60. Ta wĩcirie ũrĩa warĩ ũndũ mũritũ harĩ we gũthaama mũciĩ wake mwega athiĩ gũikaraga hema-inĩ. No Sara aarĩ mũrata na mũtumia mwega harĩ mũthuriwe, na nĩ aamũtĩĩte mũno. Nĩ ũndũ ũcio nĩ aanyitire mbaru matua ma Iburahimu na akĩmũteithia nĩguo magaacĩre.—Kĩambĩrĩria 18:12; 1 Petero 3:6.

²³ Hatarĩ nganja, gũkorũo na kĩhiko kĩega ti kuuga atĩ mũthuri na mũtumia nĩ marĩiguithanagia maũndũ-inĩ mothe. Hĩndĩ ĩmwe rĩrĩa Iburahimu maagire kũiguithania na Sara, Jehova aamwĩrire ũũ: “Mũthikĩrĩrie.” Iburahimu akĩmũthikĩrĩria, na moimĩrĩro maarĩ mega. (Kĩambĩrĩria 21:9-13) Angĩkorũo rĩmwe nĩ mwagaga kũiguithania na ũrĩa mũhikanĩtie nake, ndũgakue ngoro. Ũndũ ũrĩa wa bata nĩ atĩ nginya rĩrĩa mũtaraiguithania, no mũrũmbũyanagia na njĩra ya wendo na gĩtĩo.

24. Kĩhiko gitũ kĩngĩtĩithia Jehova na njĩra ĩrĩkũ?

²⁴ Thĩinĩ wa kĩũngano gĩa Gĩkristiano, nĩ kũrĩ na andũ ngiri nyingĩ marĩ na kĩhiko kĩrĩ na gĩkeno. Angĩkorũo nĩ ũrenda kũingĩra kĩhiko-inĩ, ririkana atĩ gũthuura mũndũ ũrĩa mũkũhikania nake nĩ rĩmwe rĩa matua marĩa ma bata mũno ũgũtua ũtũũro-inĩ. Rĩkũhutia ũtũũro waku wothe, kwoguo caria ũtongoria wa Jehova. Weka ũguo nĩ ũkũhota gũthuura na ũũgĩ mũndũ ũrĩa mũkũhikania nake, wĩhaarĩrie wega nĩ ũndũ wa kĩhiko, na wĩrutanĩrie gwaka ũrata mũrũmu na ũrĩ wendo, ũrĩa ũgũtĩithia Jehova.