Tũrabatara Kĩĩrĩgĩrĩro Nĩkĩ?

HIHI kũngĩathiire atĩa korũo Daniel ũrĩa ũgwetetwo kĩambĩrĩria-inĩ gĩa gĩcunjĩ kĩa mbere nĩ aathiire na mbere gũkorũo na mwĩhoko? Hihi nĩ angĩatooririe mũrimũ ũcio wa kansa? Hihi nĩ angĩrĩ muoyo nginya rĩu? No kũhoteke o na andũ arĩa metĩkĩtie biũ atĩ kĩĩrĩgĩrĩro nĩ gĩteithagĩrĩria mũndũ kũhona, matingiuga ũguo. Tũtiagĩrĩirũo gwĩciria atĩ kĩĩrĩgĩrĩro no kĩniine mathĩna mothe.

Ndagĩtarĩ ũmwe wĩtagwo Nathan Cherney akĩhoywo ũhoro nĩ ceceni ĩmwe ya mohoro, nĩ oonanirie atĩ ti wega kwĩra mũndũ mũrwaru mũno atĩ no aigue wega angĩkorũo na kĩĩrĩgĩrĩro. Ooigire ũũ: “Rĩrĩa atumia marwara, rĩmwe athuri ao nĩ mamatetagia makameera atĩ matirecũrania kũigana na atĩ matirĩ na muonere mwega wa maũndũ.” Ndagĩtarĩ ũcio aacokire akĩonania atĩ mwĩcirĩrie ta ũcio ũtũmaga mũndũ akorũo na mawoni matarĩ mega ma atĩ ũngĩkorũo na muonere mwega wa maũndũ, no ũhote gũtooria mũrimũ, na ũngĩaga kũhona, andũ amwe no mecirie atĩ nĩwe wagĩte kwĩrutanĩria, na ũcio ti ũhoro wa ma.

Andũ arĩa makoragwo na mũrimũ wa gũtũũra nĩ mabataraga hinya mũingĩ wa kũrũa naguo. Nĩ ũndũ ũcio, andũ ao a famĩlĩ na arata matiagĩrĩirũo kũmaritũhĩria ũtũũro makĩria na njĩra ya gũtũma maigue ta mahĩtĩtie. No hihi ũguo nĩ kuuga atĩ gũkorũo na kĩĩrĩgĩrĩro gũtingĩtũteithia?

Aca. Kwa ngerekano, ndagĩtarĩ ũcio ateithagia arwaru arĩa makoragwo na mũrimũ ũtangĩhonwo, nĩguo matigakorũo na ruo rũingĩ ihinda-inĩ rĩu rĩa mũthia wa ũtũũro wao. Mandagĩtarĩ ta acio metĩkĩtie atĩ ũrigitani mwega nĩ ũrĩa ũteithagia arwaru othe, nginya arĩa arwaru mũno, makorũo na gĩkeno. Kũrĩ na ũira wa kuonania atĩ gũkorũo na kĩĩrĩgĩrĩro no gũteithie mũndũ akorũo na gĩkeno na gũteithie na njĩra ingĩ.

Kĩĩrĩgĩrĩro no Gĩkũgune

Ndagĩtarĩ ũmwe wĩtagwo W. Gifford-Jones ooigire, “Kĩĩrĩgĩrĩro nĩ kĩrĩ hinya wa kũhonia.” Nĩ aathuthuririe ũtuĩria wa ũrigitani ũrĩa wekĩtwo wĩgiĩ bata wa gwĩkĩra ngoro arwaru arĩa marĩ hakuhĩ gũkua. Andũ aingĩ monaga atĩ gwĩka ũguo nĩ gũteithagia mũndũ kwaga gũte mwĩhoko na gũkorũo na muonere mwega wa maũndũ. Ũthuthuria ũmwe wa mwaka wa 1989 woonanirie atĩ arwaru arĩa mekĩragwo ngoro nĩ maikaraga ihinda iraiharaihu, no ũthuthuria ũrĩa wĩkĩtwo thutha ũcio ndwĩkĩrĩte ũhoro ũcio mũkonde. O na kũrĩ ũguo, ũthuthuria nĩ wonanĩtie atĩ arwaru arĩa mekĩragwo ngoro matithuthĩkaga ngoro mũno na matikoragwo na ruo rũingĩ ta arĩa matekĩragwo ngoro.

Ta wĩcirie ũhoro wa ũthuthuria ũngĩ wekirũo wĩgiĩ ũrĩa gũkorũo na muonere mwega kana mũũru wa maũndũ kũhutanĩtie na mũrimũ wa ngoro. Arũme makĩria ma 1,300 nĩ mooririo kana makoragwo na muonere mwega kana mũũru ũtũũro-inĩ. Thutha wa mĩaka ikũmi, ũthuthuria ũngĩ nĩ wekirũo na gũkĩoneka atĩ arũme 160 harĩ acio nĩ maarwarĩte mũrimũ wa ngoro, na aingĩ ao nĩ arĩa maakoragwo na muonere mũũru wa maũndũ. Ndagĩtarĩ ũmwe wĩtagwo Laura Kubzansky wa Harvard School of Public Health ooigire atĩ ũcio nĩguo ũthuthuria wa mbere wa sayansi ũrĩa ũnyitaga mbaru rĩciria rĩa atĩ gũkorũo na muonere mwega wa maũndũ nĩ kũgunaga ngoro.

Ũthuthuria ũmwe wĩgiĩ maũndũ ma ũrigitani wonanagia atĩ andũ arĩa metĩkĩtie atĩ makoragwo na ũgima mwega wa mwĩrĩ nĩ mahonaga na ihenya thutha wa gũthĩnjwo, gũkĩra arĩa metĩkĩtie atĩ matikoragwo na ũgima mwega wa mwĩrĩ. Ũthuthuria ũngĩ o na nĩ wonanagia atĩ andũ arĩa makoragwo na muonere mwega wa maũndũ nĩ matũũraga ihinda iraihu makĩria. Athuthuria amwe nĩ maatuĩririe ũrĩa gũkorũo na mawoni mega megiĩ gũkũra kũngĩhutia andũ akũrũ. Athuthuria acio moonirie andũ akũrũ ndũmĩrĩri nguhĩ iroiga atĩ andũ akũrũ makoragwo marĩ ogĩ mũno na marĩ ũmenyeru mũnene wa maũndũ. Thutha ũcio, andũ acio akũrũ magĩthiĩ moonekaga marĩ na hinya gũkĩra mbere ĩyo. Moonekaga marĩ na hinya ta mũndũ wĩmenyeretie mwĩrĩ ciumia 12!

Nĩ kĩĩ gĩtũmaga gũkorũo na kĩĩrĩgĩrĩro na gũkorũo na muonere mwega wa maũndũ kuoneke ta kũrateithia ũgima witũ wa mwĩrĩ? No kũhoteke athomi a sayansi na mandagĩtarĩ matirĩ mataũkĩrũo wega nĩ meciria na mwĩrĩ wa mũndũ ũndũ mangĩhota kũheana macokio mega ma kĩũria kĩu. O na kũrĩ ũguo, athuthuria a maũndũ ta macio nĩ megeragĩria macokio makĩhũthĩra ũthuthuria ũrĩa mekĩte. Kwa ngerekano, profesa ũmwe ooigire ũũ: “Mũndũ nĩ aiguaga wega rĩrĩa arĩ mũkenu na rĩrĩa arerĩgĩrĩra maũndũ mega. Mũndũ arĩ mũkenu ndakoragwo na mĩtangĩko mĩingĩ, na ũndũ ũcio nĩ ũteithagia ũgima wake wa mwĩrĩ. Ũcio nĩ ũndũ ũngĩ andũ mangĩka nĩguo matũũrie ũgima mwega wa mwĩrĩ.”

Ũndũ ũcio no ũkorũo ũrĩ mũgeni harĩ mandagĩtarĩ amwe, athomi amwe a meciria, na athomi amwe a sayansi, no ti mũgeni harĩ andũ arĩa mathomaga Bibilia. Hakuhĩ mĩaka 3,000 mĩhĩtũku, Mũthamaki Suleimani nĩ aatongoririo nĩ roho wa Ngai kwandĩka ũũ: “Ngoro ĩrĩ na gĩkeno nĩ ndawa njega, no roho mũthuthĩku nĩ ũniinaga mũndũ hinya.” (Thimo 17:22) Rĩandĩko rĩu nĩ rĩronania ũigananĩru. Rĩtiroiga atĩ ngoro ĩrĩ na gĩkeno nĩ ĩhonagia mũrimũ o wothe no rĩroiga “nĩ ndawa njega.”

Ma nĩ atĩ, korũo kĩĩrĩgĩrĩro nĩ ndawa ĩhonagia mĩrimũ, gũtirĩ ndagĩtarĩ ũtangĩhe mũrwaru wake. No ũguni wa gũkorũo na kĩĩrĩgĩrĩro nĩ ũkĩrĩte o kwagagĩria ũgima witũ wa mwĩrĩ.

Ũrĩa Gũkorũo na Muonere Mwega Kana Mũũru Kũhutagia Ũtũũro Waku

Athuthuria nĩ monete atĩ andũ arĩa makoragwo na muonere mwega wa maũndũ nĩ magunĩkaga na njĩra nyingĩ nĩ ũndũ wa gũkorũo na muonere ũcio. Nĩ magaacagĩra cukuru, wĩra-inĩ, o na nginya mathaako-inĩ. Kwa ngerekano, harĩ ũthuthuria wekirũo harĩ timu ĩmwe ya ateng’eri ya atumia. Arutani ao maathuthuririe o mũndũ timu-inĩ nĩguo mamenye ũhoti wa gũteng’era wa o mũndũ. Ihinda-inĩ o rĩu, makĩũria atumia acio moimĩrĩro marĩa marerĩgĩrĩra hĩndĩ ya macindano. Kuonekire atĩ atumia acio meekire kũringana na ũrĩa meerĩgagĩrĩra no ti kũringana na ũrĩa arutani ao moonete mathuthuria ũhoti wao. Hihi kĩĩrĩgĩrĩro gĩtũhutagia na njĩra nene ũguo nĩkĩ?

Athomi a sayansi nĩ merutĩte maũndũ maingĩ kuumana na gũthuthuria andũ arĩa makoragwo na muonere mũũru wa maũndũ. Makĩria ma mĩaka 50 mĩhĩtũku, athomi a sayansi nĩ maamenyire atĩ nyamũ o hamwe na andũ no merute gũikaraga matarĩ na kĩĩrĩgĩrĩro. Kwa ngerekano, maageririe andũ na njĩra ya kũmatwara rumu yarĩ na inegene rĩtarĩ rĩega na makĩmeera atĩ nĩ mangĩaniinire inegene rĩu mangĩahihinyire mbatoni ciarũmanĩrĩire. Na meka ũguo inegene rĩu rĩgĩthira.

Andũ angĩ nĩ meerirũo o ũguo, no mahihinya mbatoni icio, inegene rĩu rĩtiathirire. O ta ũrĩa ũngĩĩcirĩria, andũ aingĩ a gĩkundi kĩu gĩa kerĩ nĩ maakuire ngoro. Thutha ũcio rĩrĩa maageririo rĩngĩ, matierutanagĩria gwĩka ũndũ o wothe tondũ maarĩ na ma atĩ gũtirĩ ũndũ ũngĩacenjirie. No o na gĩkundi-inĩ kĩu gĩa kerĩ, andũ arĩa maarĩ na muonere mwega wa maũndũ maathiire na mbere kwĩrutanĩria handũ ha gũkua ngoro.

Ũndũ ũcio watũmire ndagĩtarĩ ũmwe wĩtagwo Martin Seligman, ũrĩa wanyitire itemi harĩ kũhaarĩrĩria ũthuthuria ũcio, atue itua rĩa gũthiĩ na mbere gũthomera ũhoro wĩgiĩ andũ arĩa makoragwo na muonere mwega wa maũndũ na arĩa makoragwo na muonere mũũru wa maũndũ. Nĩ aathuthuririe kĩrĩa gĩtũmaga andũ amwe mone ta gũtarĩ ũndũ mangĩhota gwĩka, na akĩona atĩ muonere ũcio mũũru nĩ ũtũmaga maritũhĩrũo kana o na maremwo gwĩka maũndũ ũtũũro-inĩ wao. Seligman ooigire ũũ igũrũ rĩgiĩ gũkoragwo na muonere mũũru wa maũndũ na ũrĩa ũndũ ũcio ũhutagia mũndũ: “Thutha wa gwĩka ũthuthuria kwa ihinda rĩa mĩaka 25, rĩu ndĩ na ma atĩ angĩkorũo mũndũ etĩkĩtie atĩ arakorũo nĩ maũndũ moru nĩ ũndũ wa mahĩtia make, atĩ no megũthiĩ na mbere kũmũkora, na atĩ o na angĩka atĩa no nginya ũndũ mũũru wĩkĩke, mũndũ ũcio arĩkoragwo nĩ maũndũ moru gũkĩra mũndũ ũrĩa ũkoragwo na muonere mwega wa maũndũ.”

Andũ amwe no mone ũcio arĩ ũndũ mũgeni, no ti mũgeni harĩ andũ arĩa mathomaga Bibilia. Thimo ĩmwe ya Bibilia yugaga ũũ: “Ũngĩkua ngoro mũthenya wa mĩtangĩko, hinya waku ũgũkorũo ũrĩ mũnini.” (Thimo 24:10) Bibilia nĩ yonanagia wega atĩ gũkua ngoro kana gũkorũo na muonere mũũru wa maũndũ, gũtũmaga mũndũ age hinya wa kuoya ikinya. No hihi ũngĩka atĩa nĩguo ũtoorie muonere mũũru wa maũndũ na ũkoragwo na muonere mwega wa maũndũ ũtũũro-inĩ?

Gũkorũo na kĩĩrĩgĩrĩro no gũteithie mũndũ mũno