1. Ũmũthĩ andũ aingĩ magaga kwĩhoka Bibilia nĩkĩ?

 ANDŨ aingĩ ũmũthĩ nĩ marigagwo nũũ mangĩĩhoka. Matikoragwo na ma kana no mehoke andũ arĩa maheetwo gĩtĩo, ta ateti, athuthuria a sayansi, na ahũũri biacara, tondũ nĩ mekagĩrĩra nganja kana nĩ mamarũmbũyagia. Makĩria ma ũguo, matitĩĩte atongoria a ndini iria ciĩĩtaga cia Gĩkristiano. Kwoguo ti ũndũ wa kũgegania kuona atĩ matiĩhokete Bibilia, ibuku rĩrĩa atongoria acio a ndini maugaga atĩ nĩrĩo mararũmĩrĩra.

2. Kũringana na Thaburi 119:160, nĩ ũndũ ũrĩkũ tũbatiĩ gũkorũo na ma naguo?

² Tũrĩ ndungata cia Jehova, nĩ tũkoragwo na ma atĩ we nĩ “Ngai wa ũhoro wa ma” na hĩndĩ ciothe nĩ atwendagĩra mawega. (Thab. 31:5; Isa. 48:17) Nĩ tũĩ atĩ no twĩhoke ũhoro ũrĩa tũthomaga thĩinĩ wa Bibilia. Nĩ twĩtĩkĩtie atĩ “Kiugo [kĩa Ngai] gĩothe nĩ ũhoro wa ma.” (Thoma Thaburi 119:160.) Nĩ twĩtĩkanagia na mũthomi ũmwe wa maũndũ ma Bibilia waugire ũũ: “Hatirĩ ũndũ o na ũmwe Ngai augĩte ũngĩkorũo ũrĩ wa maheeni kana ũkaaga kũhinga. Andũ a Ngai no mehoke maũndũ marĩa augĩte tondũ nĩ mehokete Ngai ũcio ũmaugĩte.”

3. Tũkwarĩrĩria maũndũ marĩkũ gĩcunjĩ-inĩ gĩkĩ?

³ Tũngĩteithia arĩa angĩ atĩa gũkorũo na ũũma ta ũcio tũkoragwo naguo harĩ Kiugo kĩa Ngai? Rekei twarĩrĩrie itũmi ithatũ ingĩtũma twĩhoke Bibilia. Nĩ tũkwarĩrĩria ũrĩa ciugo cia Bibilia itakoragwo na mahĩtia, ũrĩa morathi ma Bibilia mahingĩte, na ũrĩa Bibilia ĩkoragwo na ũhoti wa gũcenjia mĩtũũrĩre ya andũ.

4. Nĩ kĩĩ gĩtũmaga andũ amwe mecirie atĩ ndũmĩrĩri ya Bibilia nĩ ĩcenjetio?

⁴ Jehova Ngai aahũthĩrire arũme ta 40 kwandĩka mabuku ma Bibilia. O na kũrĩ ũguo, gũtirĩ gĩkũnjo o na kĩmwe kĩrĩa kĩaandĩkirũo nĩ arume acio kĩngĩoneka mahinda-inĩ maya. Maandĩko marĩa tũkoragwo namo ũmũthĩ nĩ ma gũkobio. Ũndũ ũcio nĩ ũtũmaga andũ amwe marigwo kana ũhoro ũrĩa tũthomaga thĩinĩ wa Bibilia ũmũthĩ nĩ ũtwaranaga na ikũnjo iria arũme acio maandĩkĩte. Hihi nĩ ũrĩ weyũria ũrĩa tũngĩkorũo na ma atĩ ũhoro ũcio nĩ ũtwaranaga?

5. Maandĩko ma Kĩhibirania maakobagio atĩa? (Rora mbica ngothi-inĩ.)

⁵ Nĩguo agitĩre ndũmĩrĩri ya Bibilia, Jehova eerire andũ ake mamĩkobie. Eerire athamaki a Isiraeli meyandĩkĩre kobĩ ciao cia Watho, na akĩamũra Alawii nĩguo marute andũ Watho ũcio. (Gũcok. 17:18; 31:24-26; Neh. 8:7) Thutha wa Ayahudi kuuma ithamĩrio Babuloni, andũ amwe maarĩ andĩki njorua nĩ maambĩrĩirie gũkobia kobĩ nyingĩ cia Maandĩko ma Kĩhibirania. (Ezar. 7:6, tũũhoro twa magũrũ-inĩ) Arũme acio maakobagia mabacĩrĩire. Mũthia-inĩ, andĩki arĩa maakobagia nĩ maambĩrĩirie gũtara ciugo o hamwe na ndemwa nĩguo matigĩrĩre atĩ ũhoro wothe ũrĩa maakobagia ndwarĩ na mahĩtia. No tondũ matiarĩ akinyanĩru, kobĩ imwe nĩ cionekire irĩ na tũmahĩtia tũnini. O na kũrĩ ũguo, tondũ ũhoro o ũrĩa ũrĩa nĩ wakobetio nĩ andũ aingĩ, tũmahĩtia tũu nĩ tũngĩonekire thutha-inĩ. Tũngĩonekire atĩa?

6. Mahĩtia marĩa maarĩ kobĩ-inĩ cia Bibilia mangĩonekire atĩa?

⁶ Athomi a mahinda maya nĩ monete njĩra njega ya kũmenya mahĩtia marĩa meekirũo nĩ arĩa maakobagia Bibilia. Kwa ngerekano, ta nĩ tuuge andũ 100 nĩ merũo makobie ũhoro mũna. Ũmwe wao ageka mahĩtia manini agĩkobia. Njĩra ĩmwe mahĩtia macio mangĩoneka nĩ kũringithania kobĩ yake na kobĩ cia acio angĩ othe. Ũndũ ũmwe na ũcio, rĩrĩa athomi maringithania ikũnjo itiganĩte cia Bibilia nĩ mahotaga kuona mahĩtia kana makona ciugo iria ciatigirũo rĩrĩa mwandĩki aakobagia.

7. Andĩki aingĩ meerutanĩirie atĩa gũkobia Bibilia matekũhĩtia?

⁷ Arĩa maakobirie Bibilia nĩ meerutanĩirie biũ nĩguo mamĩkobie matekũhĩtia. Ta wĩcirie ngerekano ĩno ĩrĩa ĩronania ũndũ ũcio. Gĩkũnjo kĩrĩa gĩkũrũ biũ kĩa Maandĩko mothe ma Kĩĩhibirania kĩaandĩkirũo mwaka-inĩ wa 1008 kana 1009 Mahinda Maitũ (M.M.) Gĩtagwo Leningrad Codex. No mahinda-inĩ maya, nĩ kuonekete ikũnjo cia Bibilia na icunjĩ ciacio cia mbere ya gĩkũnjo kĩa Leningrad Codex na mĩaka ta 1,000. Mũndũ no ecirie atĩ nĩ ũndũ wa ikũnjo icio gũkobio maita maingĩ kwa makĩria ma ihinda rĩa mĩaka 1,000, maandĩko ma Leningrad Codex nĩ mangĩarĩ ngũrani na ma ikũnjo icio cia tene. No ũguo tiguo kũrĩ. Athomi arĩa maaringithanirie ikũnjo cia tene na iria ciacokire kwandĩkwo thutha ũcio, nĩ moonire atĩ o na thengia wa gũkorũo nĩ haarĩ ngũrani ya ciugo, ndũmĩrĩri ĩrĩa yarĩ Bibilia-inĩ ndĩacenjetio.

8. Kũrĩ na ngũrani ĩrĩkũ harĩ Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki na mabuku ma mũthemba ũngĩ marĩa maandĩkirũo tene?

⁸ Akristiano a tene o nao nĩ maakobirie Maandĩko ma Kĩngiriki. Marĩ na ũbacĩrĩru nĩ maakobirie mabuku 27 ma Maandĩko ma Kĩngiriki, na kobĩ icio nĩcio maahũthagĩra mĩcemanio-inĩ na wĩra-inĩ wao wa kũhunjia. Mũthomi ũmwe akĩringithania ikũnjo cia Maandĩko ma Kĩngiriki na mabuku ma  mũthemba ũngĩ marĩa maandĩkirũo ihinda rĩmwe na ikũnjo icio, aaugire ũũ igũrũ rĩgiĩ ikũnjo cia Bibilia: “Ũũma nĩ atĩ ũmũthĩ nĩ gũkoragwo na kobĩ nyingĩ [cia Maandĩko ma Kĩngiriki] gũkĩra cia mabuku macio mangĩ . . . na ikoragwo na icunjĩ ciothe.” Ibuku rĩa Anatomy of the New Testament riugaga: “Mũndũ no akorũo na ũũma wa atĩ ũhoro ũrĩa tũthomaga ũtaũri-inĩ wa kwĩhokeka wa mahinda maya [wa Maandĩko ma Kĩngiriki] nĩ ũhaanaine na wa andĩki a tene.”

9. Nĩ ũndũ ũrĩkũ tũreruta kuumana na rĩandĩko rĩa Isaia 40:8 wĩgiĩ ndũmĩrĩri ya Bibilia?

⁹ Kwa ihinda rĩa mĩaka magana maingĩ, andĩki aingĩ nĩ merutanĩirie gũkobia Bibilia mabacĩrĩire, na ũndũ ũcio nĩguo ũtũmĩte tũkorũo na Bibilia ĩtarĩ na mahĩtia ĩrĩa tũthomaga ũmũthĩ. b Hatarĩ nganja, Jehova nĩwe watigĩrĩire atĩ ndũmĩrĩri yake harĩ andũ ndĩnacenjio. (Thoma Isaia 40:8.) No andũ amwe no moige atĩ gũkorũo ndũmĩrĩri ya Bibilia ndĩrĩ yacenjio ti kuuga atĩ yumĩte kũrĩ Ngai. Kwoguo rekei rĩu tũthuthurie ũira ũronania atĩ Bibilia yumĩte kũrĩ Ngai.

10. Heana ngerekano ya ũrathi ũhingĩte ũrĩa wonanagia ũũma wa rĩandĩko rĩa 2 Petero 1:21. (Rora mbica.)

¹⁰ Bibilia nĩ ĩkoragwo na morathi maingĩ marĩa mahingĩte, na mamwe mamo maandĩkĩtwo mĩaka magana maingĩ mbere ya mahingĩte. Historĩ nĩ yonanagia atĩ morathi macio nĩ maahingire. Ũndũ ũcio ndũtũgegagia tondũ nĩ tũĩ atĩ Mũtungi wa morathi ma Bibilia nĩ Jehova. (Thoma 2 Petero 1:21.) Ta wĩcirie ũhoro wĩgiĩ morathi megiĩ kwanagwo gwa itũũra rĩa tene rĩa Babuloni. Karine-inĩ ya kanana Mbere ya Mahinda Maitũ (M.M.M.), mũnabii Isaia nĩ aatongoririo nĩ roho kũratha atĩ itũũra rĩu rĩarĩ na hinya rĩa Babuloni nĩ rĩngĩatooririo. O na nĩ aaugire atĩ mũndũ wetagwo Kurusu nĩwe ũngĩatooririe itũũra rĩu na akĩonania ũrĩa angĩarĩtooririe. (Isa. 44:27–45:2) Ningĩ Isaia nĩ aarathĩte atĩ mũthia-inĩ itũũra rĩa Babuloni nĩ rĩngĩanangirũo biũ na rĩtingĩgaikarũo rĩngĩ. (Isa. 13:19, 20) Na noguo gwathiire. Babuloni nĩ  yatooririo nĩ Amedi na Aperisia mwaka-inĩ wa 539 M.M.M., na harĩa itũũra rĩu inene rĩarĩ, rĩu no hĩba ya matigari ma itũũra rĩu ĩkoragwo ho.—Rora video ya Bibilia nĩ Yarathĩte Kwanangwo kwa Babuloni thĩinĩ wa ibuku rĩa Kenera Ũtũũro Tene na Tene! ithomo rĩa 03 ũndũ wa 5, thimũ-inĩ kana kompiuta-inĩ yaku.

11. Taarĩria ũrĩa rĩandĩko rĩa Danieli 2:41-43 rĩrahinga ũmũthĩ.

¹¹ Morathi ma Bibilia matiahingire o mahinda ma tene tu, no nĩ mahingaga o na ũmũthĩ. Kwa ngerekano, ta wĩcirie kũhinga kwa ũrathi wa Danieli wĩgiĩ Thirikari ya Thĩ ya Ngeretha na Amerika. (Thoma Danieli 2:41-43.) Ũrathi ũcio nĩ woonanirie ũtekũhĩtia atĩ thirikari ĩyo nene ya thĩ ĩngĩakorirũo ĩrĩ na “hinya maũndũ-inĩ mamwe” ta kĩgera, na “maũndũ-inĩ mangĩ [ĩkaga] hinya” ta rĩũmba. Na ũndũ ũcio nĩ wonekanaga wega ũmũthĩ. Mabũrũri ma Ngeretha na Amerika nĩ monanĩtie hinya ta wa kĩgera na njĩra ya gũkorũo na itemi inene harĩ kũhootana mbaara igĩrĩ nene cia thĩ na gũkorũo na mbũtũ irĩ na hinya. No nĩ magithagio hinya nĩ raia ao arĩa kaingĩ marũrũnganaga gũtetera ihooto ciao maũndũ-inĩ megiĩ biacara na megiĩ thirikari. Mũtaaramu ũmwe wa maũndũ ma gĩũteti erĩga kuuga ũũ: “Mabũrũri-inĩ marĩa raia methuuragĩra atongoria, gũtirĩ thirikari ĩgayũkanĩte na njĩra nene ta ya Amerika (US).” Nayo Ngeretha nĩ ĩkoretwo ĩgayũkanĩte, makĩria mĩaka-inĩ ya ica ikuhĩ tondũ andũ nĩ magaga kũiguithanĩria igũrũ rĩgiĩ mabũrũri marĩa megũthiĩ na mbere kũnyitanĩra namo harĩ kĩama kĩa Ũrũmwe wa Rũraya. Ngayũkano icio nĩ itũmĩte ũkorũo ũrĩ ũndũ mũritũ mũno harĩ Thirikari ya Thĩ ya Ngeretha na Amerika kũhingia biũ maũndũ marĩa ĩngĩenda gwĩka.

12. Ũrathi wa Bibilia ũtũheaga ũũma ũrĩkũ?

¹² Morathi maingĩ ma Bibilia marĩa mahingĩte nĩ matũmaga tũkorũo na ma biũ atĩ ciĩranĩro cia Ngai cia mahinda mokĩte nĩ ikaahinga. Tũiguaga o ta ũrĩa mwandĩki wa Thaburi aaiguaga rĩrĩa aahoire Jehova ũũ: “Nĩ ndĩĩriragĩria ũhonokio waku, tondũ kiugo gĩaku nĩkĩo kĩĩrĩgĩrĩro gĩakwa.” (Thab. 119:81) Thĩinĩ wa Bibilia, Jehova nĩ atwĩrĩire “ihinda rĩega rĩũkĩte” na agatũhe “kĩĩrĩgĩrĩro.” (Jer. 29:11) Kĩĩrĩgĩrĩro gitũ kĩa mahinda mokĩte gĩtiĩhocetie harĩ kĩyo kĩa andũ, no kĩĩhocetie harĩ ciĩranĩro cia Jehova. Rekei tũthiĩ na mbere gwĩkĩra hinya mwĩhoko witũ harĩ Kiugo kĩa Ngai na njĩra ya kwĩrutaga na kĩyo ũrathi wa Bibilia.

13. Kũringana na Thaburi 119:66, 138, gĩtũmi kĩngĩ kĩngĩtũma twĩhoke Bibilia nĩ kĩrĩkũ?

¹³ Gĩtũmi kĩngĩ kĩngĩtũma twĩhoke Bibilia nĩ atĩ rĩrĩa andũ marũmĩrĩra ũtaaro wayo nĩ magĩaga na maumĩrĩro mega. (Thoma Thaburi 119:66, 138.) Kwa ngerekano, andũ amwe arĩa kĩhiko kĩao kĩarĩ hakuhĩ gũthira, rĩu marĩ na kĩhiko kĩrĩ na gĩkeno nĩ ũndũ wa kũhũthĩra motaaro ma Bibilia. Ciana ciao nĩ ikenaga kũrererũo famĩlĩ-inĩ njega ya Gĩkristiano, kũrĩa ciguaga irĩ na ũgitĩri na ciendetwo.—Ef. 5:22-29.

14. Heana ngerekano ĩronania ũrĩa kũhũthĩra ũtaaro wa Bibilia gũcenjagia mĩtũũrĩre ya andũ.

¹⁴ Nĩ ũndũ wa kũhũthĩra ũtaaro wa Bibilia wa ũũgĩ, o na eki-naĩ amwe arĩa meetigĩrĩtwo mũno nĩ macenjetie ũtũũro wao magatuĩka andũ ega. Ta wĩcirie ũrĩa ũtaaro wa Bibilia wateithirie muohwo ũmwe wetagwo Jack. c Ooĩkaine gũkorũo arĩ muohwo ũrĩa mũũru  mũno gatagatĩ-inĩ ka ohwo arĩa maatuĩrĩirũo gĩkuũ. No mũthenya ũmwe Jack nĩ aathiire gũthikĩrĩria mũndũ ũngĩ akĩrutwo Bibilia. Nĩ aahutirio mũno nĩ ũtugi ũrĩa woonanagio nĩ ariũ a Ithe witũ arĩa maatongoragia wĩruti ũcio, na o nake akĩambĩrĩria kwĩruta. Nĩ ũndũ wa kũhũthĩra ũtaaro wa Bibilia ũtũũro-inĩ wake, nĩ aambĩrĩirie gũcenjia mĩthiĩre yake na ũmũndũ wake. Thutha wa ihinda, nĩ aatuĩkire mũhunjia ũtarĩ mũbatithie na akĩbatithio. Nĩ aahunjagĩria ohwo arĩa angĩ ũhoro wĩgiĩ Ũthamaki wa Ngai arĩ na kĩyo na agĩteithia ohwo ta ana ũguo kwĩruta ũhoro wa ma. Rĩrĩa mũthenya wake wa kũũragwo wakinyire, Jack nĩ aacenjetie biũ. Wakiri ũmwe wake aaugire ũũ: “Jack ndatariĩ ũrĩa aahaanaga mĩaka 20 mĩthiru. Morutani ma Aira a Jehova nĩ macenjetie ũtũũro wake.” O na gũtuĩka Jack nĩ ooragirũo, kĩonereria gĩake nĩ kĩronania atĩ no twĩhoke Kiugo kĩa Ngai na atĩ nĩ kĩrĩ hinya wa kwagĩria mĩtũũrĩre ya andũ.—Isa. 11:6-9.

15. Kũhũthĩra motaaro ma Bibilia gũtũmaga andũ a Jehova makorũo marĩ ngũrani atĩa na andũ arĩa angĩ ũmũthĩ? (Rora mbica.)

¹⁵ Andũ a Jehova nĩ makoragwo na ũrũmwe nĩ ũndũ wa kũhũthĩra motaaro ma Bibilia. (Joh. 13:35; 1 Kor. 1:10) Thayũ na ũrũmwe ũrĩa tũkoragwo naguo nĩ cia mwanya ikĩringithanio na ngayũkano iria irĩ thĩinĩ wa thĩ nĩ ũndũ wa maũndũ ma gĩũteti, gĩĩkabira, na mĩikarĩre. Mwanake ũmwe wĩtagwo Jean nĩ aahutirio mũno nĩ ũndũ wa kuona ũrũmwe ũrĩa andũ a Jehova makoragwo naguo. Aarereirũo bũrũri-inĩ ũmwe wa Afrika. Rĩrĩa gwatuthũkire mbaara, nĩ aaingĩrire njeshi-inĩ no thutha-inĩ akĩũrĩra bũrũri-inĩ ũmwe ũriganĩtie na wao. Arĩ kũu nĩ aacemanirie na Aira a Jehova. Jean aaugire ũũ: “Nĩ nderutire atĩ arũmĩrĩri a ndini ĩrĩa ya ma matiagĩrĩirũo kwĩingĩria maũndũ-inĩ ma gĩũteti na matikoragwo na ngayũkano. Handũ ha ũguo, makoragwo mendaine.” Oongereire ũũ: “Ndahũthagĩra ũtũũro wakwa kũrũĩrĩra  bũrũri. No rĩrĩa nderutire ma cia Bibilia ngĩtua itua rĩa kũhũthĩra ũtũũro wakwa gũtungatĩra Jehova.” Jean nĩ eekire mogarũrũku manene. Handũ ha kũrũa na andũ arĩa moimĩte kũndũ ngũrani na kũrĩa aumĩte, rĩu ahunjagĩria andũ othe ũhoro wĩgiĩ ndũmĩrĩri ya Bibilia ya thayũ. Gũkorũo atĩ ũtaaro wa Bibilia nĩ ũteithagia andũ a kuuma kũndũ kũingĩ ngũrani, nĩ ũira wa atĩ no twĩhoke Kiugo kĩa Ngai.

16. Nĩkĩ nĩ ũndũ wa bata gwĩkĩra mwĩhoko witũ hinya harĩ Kiugo kĩa Ngai?

¹⁶ O ũrĩa maũndũ thĩinĩ wa thĩ marathiĩ mathũkĩte, noguo ũrĩkoragwo ũrĩ ũndũ mũritũ kwĩhoka Kiugo kĩa Ngai. Andũ no magerie gũtũma tũkorũo na nganja ciĩgiĩ ũũma wa Bibilia na gwĩkĩrĩra nganja kana Jehova nĩwe wamũrĩte ngombo ĩrĩa njĩhokeku na njũgĩ ĩtũtongoragie. No hingo ciothe tũngĩkoragwo twĩtĩkĩtie biũ atĩ Kiugo kĩa Jehova nĩ kĩa ma, nĩ tũrĩhotaga kũregana na tharĩkĩro ta icio kwerekera wĩtĩkio witũ. Nĩ tũrĩkoragwo “[tũtuĩte] itua rĩa gwathĩkagĩra mawatho [ma Jehova] hĩndĩ ciothe, o nginya mũthia.” (Thab. 119:112) ‘Tũtirĩconokaga’ kwĩra andũ arĩa angĩ igũrũ rĩgiĩ ũhoro ũrĩa wa ma na nĩ tũrĩmekĩraga ngoro gũtũũra kũringana na ũhoro ũcio. (Thab. 119:46) Nĩ tũrĩhotaga gũkirĩrĩria nginya moritũ manene o hamwe na kũnyarirũo “[tũrĩ] na wetereri na gĩkeno.”—Kol. 1:11; Thab. 119:143, 157.

17. Rĩandĩko ritũ rĩa Mwaka rĩrĩtũririkanagia atĩa?

¹⁷ Nĩ tũcokagia ngatho mũno tondũ Jehova nĩ atũguũrĩirie ũhoro wa ma. Ũhoro ũcio wa ma nĩ ũtwĩkĩraga hinya na ũgatũteithia gũikara tũhooreire, na ningĩ ũgatũruta ũrĩa twagĩrĩirũo gũikara thĩinĩ wa thĩ ĩno ĩrathiĩ o ĩhĩngĩcanĩte. Nĩ ũtũheaga kĩĩrĩgĩrĩro kĩega kĩa mahinda marĩa maroka rungu rwa Ũthamaki wa Ngai. Rekei rĩandĩko ritũ rĩa mwaka wa 2023 rĩtũteithagie gũkorũo na ma atĩ Kiugo kĩa Ngai gĩothe nĩ ũhoro wa ma.—Thab. 119:160.