GĨCUNJĨ KĨA WĨRUTI KĨA 27
Twagĩrĩirũo Gwĩtigĩra Jehova Nĩkĩ?
“Ũrata wa hakuhĩ na Jehova nĩ wa arĩa mamwĩtigĩrĩte.” —THAB. 25:14.
RWĨMBO NA. 8 Jehova Nĩwe Mwĩgitio Witũ
GĨCUNJĨ-INĨ GĨKĨ a
1-2. Kũringana na Thaburi 25:14, nĩ atĩa arĩ o mũhaka twĩke nĩguo tũkorũo na ũrata wa hakuhĩ hamwe na Jehova?
NĨ NGUMO irĩkũ wonaga irĩ cia bata harĩ gũtũũria ũrata wa hakuhĩ na mũndũ? No kũhoteke ũngĩcokia atĩ arata ega magĩrĩirũo kwendana na gũteithanagia. Nĩ hinya wĩcirie atĩ gwĩtigĩra mũndũ nĩ kwa bata harĩ gũtũũria ũrata mwega. O na kũrĩ ũguo, o ta ũrĩa rĩandĩko rĩa mũthingi rĩa gĩcunjĩ gĩkĩ rĩronania, andũ arĩa marenda gũkorũo na ũrata wa hakuhĩ na Jehova no mũhaka ‘mamwĩtigĩre.’—Thoma Thaburi 25:14.
2 Gũtekũmakania tũtungatĩire Jehova ihinda rĩigana atĩa, ithuothe nĩ tũrabatara gũkũria guoya ũrĩa wagĩrĩire harĩ Jehova. No hihi gwĩtigĩra Ngai nĩ kuuga atĩa? Tũngĩka atĩa nĩguo tũhote gwĩtigĩra Jehova? Na tũngĩĩruta atĩa igũrũ rĩgiĩ gwĩtigĩra Ngai kuumana na Obadia, Mũthĩnjĩri-Ngai Mũnene Jehoiada, na Mũthamaki Jehoashu?
GWĨTIGĨRA NGAI NĨ KUUGA ATĨA?
3. Gũkorũo na guoya kũngĩtũgitĩra atĩa?
3 No tũigue guoya tũngĩona ta tũgũcemania na ũndũ ũtarĩ mwega. Guoya ta ũcio nĩ mwega tondũ no ũtũteithie gũtua matua ma ũũgĩ. Kwa ngerekano, gwĩtigĩra kũgwa no gũtũteithie gwĩthema gũthiĩra hakuhĩ mũno na rũgĩka. Gwĩtigĩra kũgurario no gũtũteithie gwĩthema maũndũ mangĩtũingĩria ũgwati-inĩ. Gwĩtigĩra gũthũkia ũrata witũ na mũndũ twendete no gũtũteithie gwĩthema kuuga kana gwĩka ũndũ ũtarĩ mwega.
4. Shaitani endaga tũkorũo na guoya ũhaana atĩa kwerekera Jehova?
4 Shaitani endaga andũ makũrie guoya ũtagĩrĩire kwerekera Jehova. Shaitani atheremagia mawoni o ta marĩa maarĩ na Elifazu ma atĩ Jehova nĩ Ngai ũkoragwo na marakara na ndohanagĩra na atĩ ti ũndũ mũhũthũ kũmũkenia. (Ayub. 4:18, 19) Shaitani endaga twĩtigĩre Jehova mũno nginya tũtige kũmũtungatĩra. Nĩguo twĩtheme kũgwa mũtego-inĩ ũcio, nĩ tũrabatara gũkũria guoya ũrĩa wagĩrĩire kwerekera Ngai.
5. Gwĩtigĩra Ngai nĩ kuuga atĩa?
5 Mũndũ ũrĩ na guoya ũrĩa wagĩrĩire kwerekera Ngai, nĩ endete Ngai na ndangĩka ũndũ o na ũmwe ũngĩthũkia ũrata wake hamwe nake. Jesu nĩ “eetigĩrĩte Ngai” na njĩra ĩyo. (Ahib. 5:7) Ndeetigĩrĩte Jehova gũkĩria njano. (Isa. 11:2, 3) Handũ ha ũguo, aarĩ na wendo mũnene harĩ Jehova na nĩ aamwathĩkagĩra. (Joh. 14:21, 31) O ta Jesu, o na ithuĩ nĩ tũkoragwo na gĩtĩo kĩnene mũno harĩ Jehova tondũ nĩ arĩ wendo, ũũgĩ, kĩhooto, na hinya mũingĩ. Ningĩ nĩ tũũĩ atĩ Jehova nĩ atwendete mũno na nĩ ahutagio nĩ ũrĩa tũraiyũkia ũtongoria wake. Tũngĩaga kũmwathĩkĩra nĩ tũmũtuurithagia, na tũngĩmwathĩkĩra nĩ tũtũmaga akene.—Thab. 78:41; Thim. 27:11.
NO TWĨRUTE GWĨTIGĨRA NGAI
6. Ũndũ ũmwe tũngĩka nĩguo twĩrute gwĩtigĩra Ngai nĩ ũrĩkũ? (Thaburi 34:11)
6 No mũhaka twĩrute gwĩtigĩra Jehova, tondũ tũticiaragwo tũrĩ na guoya ũcio. (Thoma Thaburi 34:11.) Njĩra ĩmwe tũngĩĩruta nayo nĩ gũthuthuria ũũmbi. O ũrĩa tũrĩonaga hinya wa Ngai, ũũgĩ wake, na wendo wake mũnene gũtwerekera kuumana na “indo iria ciũmbĩtwo,” noguo tũrĩmũheaga gĩtĩo makĩria, na wendo witũ harĩ we ũkongerereka. (Rom. 1:20) Mwarĩ wa Ithe witũ ũmwe wĩtagwo Adrienne aaugire ũũ: “Rĩrĩa nderorera indo iria ciothe Jehova ombĩte na ngona ũrĩa arĩ mũũgĩ, ũndũ ũcio nĩ ũngegagia na ũkandeithia kũmenya atĩ nĩ oĩ kĩrĩa kĩnjagĩrĩire biũ.” Nĩ ũndũ wa gwĩcũrania na njĩra ĩyo aaugire ũũ: “Ndingĩenda gwĩka ũndũ o na ũmwe ũngĩthũkia ũrata wakwa na Jehova ũrĩa ũheete muoyo.” Hihi no ũcarie mahinda kiumia-inĩ gĩkĩ wĩcũranie igũrũ rĩgiĩ ũũmbi ũmwe wa Jehova? Gwĩka ũguo nĩ gũgũgũteithia kũhe Jehova gĩtĩo kĩnene makĩria, na wendo waku harĩ we wongerereke.—Thab. 111:2, 3.
7. Mahoya mangĩtũteithia atĩa gũkũria guoya ũrĩa wagĩrĩire kwerekera Jehova?
7 Ũndũ ũngĩ tũngĩka nĩguo tũhote gwĩtigĩra Jehova makĩria nĩ kũhoyaga kaingĩ. O ũrĩa tũrĩhoyaga kaingĩ, noguo tũrĩmenyaga Jehova wega makĩria. Hĩndĩ ciothe rĩrĩa twamũhoya hinya wa gũkirĩrĩria igerio, nĩ tũririkanaga ũrĩa arĩ hinya mũingĩ. Rĩrĩa twamũcokeria ngatho nĩ ũndũ wa kĩheo kĩa Mũrũwe, nĩ tũririkanaga ũrĩa Jehova atwendete. Na rĩrĩa twathaitha Jehova atũhe ũteithio tũrĩ na thĩna, nĩ tũririkanaga ũrĩa arĩ ũũgĩ mũingĩ. Mahoya ta macio no matũteithie kũhe Jehova gĩtĩo o na makĩria. Na nĩ marĩkagĩra hinya itua ritũ rĩa gwĩthema gwĩka ũndũ o wothe ũngĩthũkia ũrata witũ hamwe nake.
8. Tũngĩka atĩa nĩguo tũthiĩ na mbere gwĩtigĩra Ngai?
8 Gũthoma Bibilia tũrĩ na muoroto wa kwĩruta kuumana na cionereria njega na cionereria njũru iria irĩ thĩinĩ wayo no gũtũteithie gũthiĩ na mbere gwĩtigĩra Ngai. Rekei twarĩrĩrie ndungata igĩrĩ cia Jehova ciarĩ njĩhokeku, nĩcio Obadia, ũrĩa warũgamagĩrĩra andũ a nyũmba ya Mũthamaki Ahabu, na Mũthĩnjĩri-Ngai Mũnene Jehoiada. Nĩ tũgũcoka tuone ũrĩa tũngĩĩruta kuumana na Mũthamaki Jehoashu wa Juda, ũrĩa wetigĩrĩte Jehova kĩambĩrĩria-inĩ agĩcoka agĩtiga.
KORAGWO NA ŨMĨRĨRU O TA OBADIA
9. Gwĩtigĩra Jehova kwahutagia Obadia na njĩra ĩrĩkũ? (1 Athamaki 18:3, 12)
9 Riita rĩa mbere rĩrĩa Bibilia ĩgwetete Obadia b yugĩte ũũ igũrũ rĩmwĩgiĩ: “Obadia nĩ eetigĩrĩte Jehova mũno.” (Thoma 1 Athamaki 18:3, 12.) Gwĩtigĩra Ngai kwahutagia Obadia na njĩra ĩrĩkũ? Ũndũ ũmwe nĩ atĩ nĩ gwatũmaga akorũo arĩ mwĩhokeku, na nĩ ũndũ ũcio mũthamaki akĩmwĩhokera wĩra wa kũrũgamĩrĩra nyũmba yake. (Ringithania Nehemia 7:2.) Ningĩ gwĩtigĩra Ngai nĩ kwaheaga Obadia ũmĩrĩru mũnene, na nĩ aaũbataraga. Aatũũraga hĩndĩ ya wathani wa Mũthamaki Ahabu, ũrĩa warĩ mũthamaki “mũũru maitho-inĩ ma Jehova gũkĩra arĩa othe maarĩ mbere yake.” (1 Ath. 16:30) Ningĩ Jezebeli, ũrĩa warĩ mũtumia wa Ahabu na wathathayagia Baali, nĩ aamenete Jehova mũno nginya nĩ aageretie kũniina ũthathaiya wa ma ũthamaki-inĩ wa mĩhĩrĩga ĩrĩa ikũmi ya Isiraeli. O na nĩ ooragithirie anabii aingĩ a Ngai. (1 Ath. 18:4) Hatarĩ nganja, Obadia aathathayagia Jehova ihinda-inĩ rĩarĩ iritũ mũno.
10. Nĩ na njĩra ĩrĩkũ Obadia oonanirie ũmĩrĩru mũnene?
10 Nĩ na njĩra ĩrĩkũ Obadia oonanirie ũmĩrĩru mũnene? Rĩrĩa Jezebeli aambĩrĩirie gũcaria anabii a Ngai nĩguo amoragithie, Obadia nĩ ooire anabii 100 na akĩmahitha marĩ ikundi igĩrĩ, ‘o gĩkundi kĩa anabii 50 ngurunga-inĩ ĩmwe na agĩikara akĩmaheaga mĩgate na maĩ.’ (1 Ath. 18:13, 14) Obadia angĩamenyekanire, hatarĩ nganja nĩ angĩoragirũo. No mũhaka akorũo Obadia nĩ eetigagĩra na ndangĩendire gũkua. No nĩ eendete Jehova na ndungata ciake gũkĩra ũrĩa eendete muoyo wake.
Mũrũ wa Ithe witũ ũronania ũmĩrĩru na njĩra ya gũtwarĩra Akristiano arĩa angĩ mabuku o na wĩra witũ ũhũũrĩtwo marubuku (Rora kĩbungo gĩa 11) d
11. Nĩ na njĩra ĩrĩkũ ndungata cia Jehova cia mahinda maya itariĩ o ta Obadia? (Ningĩ rora mbica.)
11 Ũmũthĩ nĩ kũrĩ ndungata nyingĩ cia Jehova cikaraga mabũrũri-inĩ wĩra witũ ũhũũrĩtwo marubuku. O ta Obadia, aarĩ na ariũ a Ithe witũ acio ehokeku nĩ matĩĩte anene a thirikari, no mathiaga na mbere kũhe Jehova wĩrutĩri wa ngoro yothe. (Mat. 22:21) Monanagia atĩ nĩ metigĩrĩte Ngai na njĩra ya gwathĩkĩra Ngai no ti andũ. (Atũm. 5:29) Mathĩkaga na njĩra ya gũthiĩ na mbere kũhunjia ũhoro ũrĩa mwega, na gũcemanagia hamwe na njĩra ya ũũgĩ. (Mat. 10:16, 28) Nĩ mageragia gũtigĩrĩra atĩ aarĩ na ariũ a Ithe wao marĩ na irio cia kĩĩroho iria marabatara. Ta wĩcirie ũhoro wa mũrũ wa Ithe witũ Henri, ũrĩa ũikaraga bũrũri-inĩ ũmwe thĩinĩ wa Afrika kũrĩa wĩra witũ wahũũrĩtwo marubuku kwa ihinda. Hĩndĩ ĩyo kwarĩ na marubuku, Henri nĩ eerutĩire gũtwaragĩra aarĩ na ariũ a Ithe witũ mabuku megiĩ Bibilia. Aandĩkire ũũ: “Nĩ ndĩ thoni, kwoguo ndĩ na ma atĩ gũkorũo na gĩtĩo kĩnene harĩ Jehova nĩkuo kwaheire ũmĩrĩru ũrĩa ndabataraga.” Hihi nĩ ũrona ta ũngĩkorũo na ũmĩrĩru o ta Henri? No ũkorũo naguo ũngĩkũria guoya ũrĩa wagĩrĩire harĩ Ngai.
KORAGWO ŨRĨ MWĨHOKEKU O TA MŨTHĨNJĨRI-NGAI MŨNENE JEHOIADA
12. Mũthĩnjĩri-Ngai Mũnene Jehoiada na mũtumia wake moonanirie wĩhokeku mũnene harĩ Jehova na njĩra ĩrĩkũ?
12 Mũthĩnjĩri-Ngai Mũnene Jehoiada nĩ eetigĩrĩte Jehova, na gwĩka ũguo nĩ kwamũteithagia gũkorũo arĩ mwĩhokeku na kũrũĩrĩra ũthathaiya wa ma. Ũndũ ũcio nĩ wonekire wega rĩrĩa Athalia, mũirĩtu wa Jezebeli eeyoeire wathani wa Juda. Andũ maarĩ na gĩtũmi kĩega gĩa gwĩtigĩra Athalia. Aarĩ mũndũ ũtarĩ tha na wakorokeire ũnene mũno nginya akĩgeria kũũraga ariũ othe a ciana ciake arĩa maarĩ a rũciaro rwa ũthamaki. (2 Maũ. 22:10, 11) Ũmwe wa ariũ acio aarĩ Jehoashu, na nĩ aahonokire tondũ Jehoshabeathu mũtumia wa Jehoiada nĩ aamũhithire. Jehoiada na mũtumia wake nĩ maahithire kaana kau na magĩkarera. Nĩ ũndũ ũcio, Jehoiada na Jehoshabeathu nĩ maateithĩrĩirie harĩ kũgitĩra rũciaro rwa ũthamaki rwa Daudi. Jehoiada aarĩ mwĩhokeku harĩ Jehova na ndaarekire gwĩtigĩra Athalia kũmũgirĩrĩrie gwĩka ũndũ ũrĩa wagĩrĩire.—Thim. 29:25.
13. Jehoiada oonanirie wĩhokeku rĩngĩ atĩa rĩrĩa Jehoashu aarĩ na mĩaka mũgwanja?
13 Rĩrĩa Jehoashu aarĩ na mĩaka mũgwanja, Jehoiada nĩ oonanirie wĩhokeku harĩ Jehova o rĩngĩ. Nĩ aabangire mũbango, na mũbango ũcio ũngĩagaacĩrire, Jehoashu ũrĩa warĩ wa rũciaro rwa Daudi nĩ angĩatuĩkire mũthamaki. No mũbango ũcio ũngĩagire kũgaacĩra, no kũhoteke Jehoiada nĩ angĩorirũo nĩ muoyo wake. Nĩ ũndũ wa ũteithio wa Jehova mũbango ũcio nĩ wagaacĩrire. Jehoiada agĩteithĩrĩrio nĩ atongoria a Isiraeli na Alawii nĩ aatuire Jehoashu mũthamaki na akĩũragithia Athalia. (2 Maũ. 23:1-5, 11, 12, 15; 24:1) Jehoiada aacokire “agĩtũma kũgĩe kĩrĩkanĩro gatagatĩ ka Jehova na mũthamaki na andũ, atĩ nĩ mangĩathiire na mbere gũikara marĩ andũ a Jehova.” (2 Ath. 11:17) Jehoiada “ningĩ [nĩ aaigire] arangĩri ihingo-inĩ cia nyũmba ya Jehova, nĩgetha mũndũ ũrĩ na thahu wa mũthemba o wothe ndakaingĩre.”—2 Maũ. 23:19.
14. Jehoiada aatĩithirio na njĩra irĩkũ nĩ ũndũ wa gũtĩithia Jehova?
14 Jehova aaugĩte ũũ mbere ĩyo: “Arĩa mandĩĩte nĩ ndĩmatĩaga.” Na hatarĩ nganja nĩ aarathimire Jehoiada. (1 Sam. 2:30) Kwa ngerekano, nĩ aandĩkithirie ũhoro wa Jehoiada Bibilia-inĩ nĩguo twĩrute kuumana naguo. (Rom. 15:4) Na rĩrĩa Jehoiada aakuire, nĩ aatĩithirio na njĩra ya mwanya agĩthikwo “thĩinĩ wa Itũũra rĩa Daudi hamwe na athamaki, tondũ nĩ eekĩte maũndũ mega thĩinĩ wa Isiraeli ũhoro-inĩ wĩgiĩ Ngai ũrĩa wa ma na nyũmba Yake.”—2 Maũ. 24:15, 16.
O ta Mũthĩnjĩri-Ngai Mũnene Jehoiada, gwĩtigĩra Ngai no gũtũtindĩke gũteithĩrĩria aarĩ na ariũ a Ithe witũ tũrĩ na wĩhokeku (Rora kĩbungo gĩa 15) e
15. Nĩ maũndũ marĩkũ tũngĩĩruta kuumana na rũgano rwa Jehoiada? (Ningĩ rora mbica.)
15 Ithuothe no twĩrute gwĩtigĩra Ngai kuumana na rũgano rũu rwa Jehoiada. Athuri a kĩũngano no megerekanie na Jehoiada na njĩra ya hingo ciothe gũcaragia njĩra cia kũgitĩra kĩũngano. (Atũm. 20:28) Arĩa akũrũ no merute kuuma kũrĩ Jehoiada atĩ mangĩtũũra metigĩrĩte Jehova na matũũrie wĩhokeku, Jehova no amahũthĩre kũhingia muoroto wake. Gũtirĩ hĩndĩ angĩmarega. Nao arĩa ethĩ no merute kuumana na ũrĩa Jehova aarũmbũyanirie na Jehoiada na megerekanie nake na njĩra ya kuonia Akristiano arĩa akũrũ gĩtĩo, na makĩria arĩa matungatĩire Jehova mĩaka mĩingĩ. (Thim. 16:31) Na ithuothe no twĩrute kuumana na atongoria a Isiraeli na Alawii arĩa maateithĩrĩirie Jehoiada. Nĩ tũtuei itua rĩa kũnyitaga mbaru “arĩa matongoragia” tũrĩ na wĩhokeku na njĩra ya kũmathĩkagĩra.—Ahib. 13:17.
NDŨKAHAANE TA MŨTHAMAKI JEHOASHU
16. Nĩ maũndũ marĩkũ maronania atĩ Mũthamaki Jehoashu ndeehandĩte wega?
16 Jehoiada nĩ aateithirie Mũthamaki Jehoashu gũtuĩka mũndũ mwega. (2 Ath. 12:2) Ũndũ ũcio nĩ wateithirie mũthamaki ũcio kwenda gũkenia Jehova rĩrĩa aarĩ mwĩthĩ. No thutha wa Jehoiada gũkua, Jehoashu nĩ aambĩrĩirie gũthikĩrĩria atongoria arĩa maaregenyũkĩte. Maumĩrĩro maarĩ marĩkũ? Jehoashu na arĩa maarĩ rungu rwake nĩ ‘maambĩrĩirie gũtungatĩra mĩtĩ ya kũhoywo na mĩhianano.’ (2 Maũ. 24:4, 17, 18) O na gũtuĩka Jehova nĩ aatuurithirio mũno nĩ ũndũ ũcio, nĩ ‘aathiire na mbere gũtũma anabii kũrĩ o nĩguo mamacokie kũrĩ Jehova, no matiigana gũthikĩrĩria.’ O na matiathikĩrĩirie Zekaria mũrũ wa Jehoiada c, ũrĩa warĩ mũnabii wa Jehova na mũthĩnjĩri-Ngai na mũihwa wa Jehoashu. O na Mũthamaki Jehoashu nĩ ooragithirie Zekaria akĩonania atĩ ndaarĩ na ngatho o na hanini kwerekera famĩlĩ ĩyo yamũhonoketie.—2 Maũ. 22:11; 24:19-22.
17. Gwathiire atĩa harĩ Jehoashu?
17 Jehoashu ndaatũũririe guoya ũrĩa wagĩrĩire kwerekera Jehova, na kwoguo maũndũ make matiathiire wega. Jehova aaugĩte ũũ: “Arĩa manyararaga nĩ marĩnyararagwo.” (1 Sam. 2:30) Mbũtũ ya Siria ĩrĩa yarĩ na thigari nini thutha-inĩ nĩ yahootire “mbũtũ nene mũno” ya Jehoashu na ‘ĩkĩmũguraria mũno.’ Rĩrĩa mbũtũ ya Siria yathiire, Jehoashu nĩ ooragirũo nĩ ndungata ciake nĩ ũndũ wa kũũraga Zekaria. Mũthamaki ũcio mũũru o na ndoonirũo agĩrĩire gũthikwo “kũndũ kũrĩa athamaki maathikagwo.”—2 Maũ. 24:23-25.
18. O ta ũrĩa Jeremia 17:7, 8 yonanĩtie-rĩ, tũngĩĩthema atĩa kũhaana ta Jehoashu?
18 Tũreruta atĩa kuumana na kĩonereria kĩa Jehoashu? Aatariĩ o ta mũtĩ ũtarĩ na mĩri mĩrikĩru ũrĩa wabataraga kũnyitĩrĩrũo nĩ gĩkĩngĩ. Rĩrĩa Jehoiada ũrĩa watariĩ ta gĩkĩngĩ gĩa kũmũtiirĩrĩra aakuire, Jehoashu nĩ aambĩrĩirie gũthikĩrĩria aregenyũki, agĩtiga gwĩtigĩra Jehova. Ngerekano ĩyo ĩratũruta atĩ tũtiagĩrĩirũo gwĩtigĩra Ngai no ũndũ tu wa atĩ andũ a famĩlĩ na andũ arĩa angĩ kĩũngano-inĩ nĩ maratwĩkĩra ngoro gwĩka ũguo. Nĩguo tũikare tũrĩ na hinya kĩĩroho, no mũhaka twĩkĩre hinya wendo witũ harĩ Jehova na guoya witũ kũmwerekera, na njĩra ya kwĩrutaga hingo ciothe, gwĩcũrania, na kũhoyaga.—Thoma Jeremia 17:7, 8; Kol. 2:6, 7.
19. Nĩ ũndũ ũrĩkũ Jehova erĩgagĩrĩra kuuma kũrĩ ithuĩ?
19 Jehova nderĩgagĩrĩra maũndũ maingĩ kuuma kũrĩ ithuĩ. Ũndũ ũrĩa endaga twĩke nĩ ũrĩa wonanĩtio thĩinĩ wa Kohelethu 12:13, ĩrĩa yugaga ũũ: “Wĩtigĩre Ngai ũrĩa wa ma na wathĩkagĩre maathani make, nĩ gũkorũo gwĩka ũguo nĩ kũhingia maũndũ mothe marĩa mũndũ agĩrĩirũo nĩ gwĩka.” Tũngĩĩtigĩra Ngai, nĩ tũrĩhotaga gũkirĩrĩria moritũ marĩa tũrĩcemanagia namo, na tũgaikara twĩhandĩte o ta Obadia na Jehoiada. Gũtirĩ ũndũ ũngĩthũkia ũrata witũ na Jehova.
RWĨMBO NA. 3 Ngai nĩ Mwĩhoko na Hinya Witũ
a Thĩinĩ wa Maandĩko, kiugo “gwĩtigĩra” kĩhũthĩrĩtwo na njĩra itiganĩte. Gũkĩringana na ũhoro ũrĩa ũrarĩrĩrio, kiugo kĩu no kĩhũthĩrũo kuonania guoya, gĩtĩo, kana kũgegio nĩ ũndũ. Gĩcunjĩ gĩkĩ nĩ gĩgũtũteithia gũkũria guoya ũrĩa ũngĩtũteithia gũtungatĩra Ithe witũ wa igũrũ tũrĩ na ũmĩrĩru na wĩhokeku.
b Obadia ũyũ ti mũnabii Obadia ũrĩa waandĩkire ibuku rĩa Bibilia rĩa Obadia na watũũraga mĩaka mĩingĩ thutha ũcio.
c Mathayo 23:35 yugaga atĩ Zekaria aarĩ mũrũ wa Barakia. Kwĩrĩkanaga atĩ no kũhoteke Jehoiada aarĩ na marĩĩtwa merĩ o ta ũrĩa kwarĩ harĩ andũ amwe magwetetwo Bibilia-inĩ (Ringithania Mat. 9:9 na Mar. 2:14), kana akorũo Barakia aarĩ guka wa Zekaria kana ũmwe wa maithe mao ma tene.
d GŨTAARĨRIA MBICA: Mbica ĩronania mũrũ wa Ithe witũ agĩtwarĩra Akristiano arĩa angĩ mabuku hĩndĩ ya marubuku.
e GŨTAARĨRIA MBICA: Mwarĩ wa Ithe witũ mwĩthĩ akĩĩruta ũrĩa angĩhunjia na thimũ kuuma kũrĩ mwarĩ wa Ithe witũ mũkũrũ; mũrũ wa Ithe witũ mũkũrũ akĩonania ũmĩrĩru na njĩra ya kũhunjia kũndũ kwa mũingĩ; mũrũ wa Ithe witũ ũrĩ na ũmenyeru akĩonia arĩa angĩ ũrĩa mangĩrũmbũiya Nyũmba ya Ũthamaki.
