1-2. Nĩ itua rĩrĩkũ rĩa bata Ayahudi arĩa maaikaraga Babuloni maabataraga gũtua? (Ezara 1:2-4)

 AYAHUDI maakoretwo marĩ mĩgwate bũrũri-inĩ wa Babuloni kwa ihinda ta rĩa mĩaka 70, na mũthamaki agĩathana akiuga atĩ rĩu nĩ mangĩacokire bũrũri-inĩ wao wa Isiraeli. (Thoma Ezara 1:2-4.) Jehova nowe tu ũngĩatũmire ũndũ ũcio wĩkĩke. Nĩ kĩĩ kĩngĩtũma tuuge ũguo? Tondũ nĩ kuoĩkaine atĩ itũũra rĩa Babuloni rĩtiarekagĩrĩria andũ arĩa rĩanyita mĩgwate. (Isa. 14:4, 17) No itũũra rĩa Babuloni rĩakoretwo rĩahootwo, na mũthamaki mwerũ ũrĩa waathanaga akĩra Ayahudi atĩ nĩ mangĩaumire bũrũri-inĩ ũcio. Nĩ ũndũ ũcio, Ayahudi othe, na makĩria ciongo cia famĩlĩ nĩ maabataraga gũtua itua rĩa kuuma Babuloni kana gũikara kuo. Itua rĩu no kũhoteke rĩtiarĩ ihũthũ gũtua. Nĩkĩ?

² Andũ amwe no kũhoteke maarĩ akũrũ mũno na matingĩahotire gũthiĩ thabarĩ ĩyo ndaihu. Na tondũ Ayahudi aingĩ maaciarĩirũo kũu Babuloni, kũu nĩkuo mangĩetire mũciĩ. Harĩ o, bũrũri wa Isiraeli warĩ wa maithe mao ma tene. Ningĩ Ayahudi amwe no makorũo nĩ maagaacĩrĩte mũno kũu Babuloni, kwoguo nĩ ũngĩarĩ ũndũ mũritũ harĩ o gũtiga mĩciĩ yao mĩega kana biacara ciao na mathiĩ bũrũri matoĩ.

3. Ayahudi ehokeku arĩa mangĩacokire bũrũri-inĩ wa Isiraeli mangĩagĩire na kĩrathimo kĩrĩkũ?

³ Meciria-inĩ ma Ayahudi arĩa maarĩ ehokeku, gũcoka Isiraeli kũngĩarĩ na ũguni mũnene gũkĩra maũndũ mangĩ o mothe mangĩabatarire kwĩima. Kĩrathimo kĩrĩa kĩnene gĩakonainie na ũthathaiya wao. O na gũtuĩka kwarĩ na hekarũ makĩria ma 50 cia ngai cia maheeni kũu Babuloni, gũtiarĩ na hekarũ o na ĩmwe ya Jehova itũũra-inĩ rĩu. Aisiraeli matiarĩ na igongona cia kũrutĩra magongona marĩa maabataranagia Watho-inĩ wa Musa, na gũtiarĩ na mũbango wa athĩnjĩri-Ngai a kũruta magongona  macio. Makĩria ma ũguo, andũ arĩa aingĩ thĩinĩ wa itũũra rĩu maathathayagia Ngai cia maheeni na matiatĩĩte Jehova o na kana ithimi ciake. Kwoguo Ayahudi ngiri nyingĩ arĩa maathathayagia Jehova nĩ meeriragĩria mũno gũcoka bũrũri-inĩ wao, kũrĩa mangĩacokereirie ũthathaiya mũtheru.

4. Nĩ ũteithio ũrĩkũ Jehova eerĩire Ayahudi arĩa maacokaga Isiraeli?

⁴ Rũgendo rũu rũritũ rwa kuuma Babuloni gũthiĩ Isiraeli rũngĩoire kĩndũ mĩeri ĩna, no Jehova nĩ eeranĩire atĩ mĩhĩnga o yothe ĩrĩa ĩngĩagirĩrĩirie Aisiraeli gũcoka kwao nĩ ĩngĩeheririo. Mũnabii Isaia aandĩkire ũũ: “Thondekai njĩra ya Jehova! Thondekai barabara nene na nũngarũ ya Ngai witũ ĩtuĩkanĩirie werũ-inĩ. . . . Kũrĩa gũtarĩ kũigananu no mũhaka kũigananio, na kũrĩa gũtarĩ kwaraganu kwaraganio gũtuĩke mũkuru mwaraganu.” (Isa. 40:3, 4) Ta geria kũhũũra mbica ya barabara nene ĩtuĩkanĩirie werũ-inĩ kana mũkuru mwaraganu. Andũ nĩ mangĩakeneire mũno kũgerera kũndũ ta kũu. Nĩ ũngĩarĩ ũndũ mũhũthũ harĩ o gũthiĩra barabara-inĩ nũngarũ handũ ha gũthiĩ makĩambataga irĩma magĩikũrũkaga mĩkuru-inĩ. Ningĩ nĩ mangĩahotire gũthiĩ na ihenya.

5. Barabara ya mũhaano ĩrĩa yaumĩte Babuloni ĩgathiĩ Isiraeli yetagwo atĩa?

⁵ Ũmũthĩ, barabara nyingĩ nene nĩ ikoragwo iheetwo rĩĩtwa kana namba. O na barabara ya mũhaano ĩrĩa Isaia aandĩkire ũhoro wayo nĩ yarĩ na rĩĩtwa. Aandĩkire ũũ: “Nĩ gũgaakorũo na barabara nene, barabara ĩtagwo Barabara ya Ũtheru. Mũndũ ũrĩa ũtarĩ mũtheru ndakamĩgera.” (Isa. 35:8) Kĩĩranĩro kĩu kĩahutagia Aisiraeli atĩa hĩndĩ ĩyo? Na gĩtũhutagia atĩa ũmũthĩ?

6. Barabara ĩyo yetagwo theru nĩkĩ?

⁶ Rĩĩtwa “Barabara ya Ũtheru” nĩ rĩagĩrĩire mũno. Barabara ĩyo yetagwo theru nĩkĩ? Tondũ Mũyahudi o wothe ‘ũtaarĩ mũtheru,ʼ na njĩra ya atĩ nĩ eekaga maũndũ ma waganu, ũhoi mĩhianano, na mehia mangĩ maritũ, ndangĩetĩkĩririo gũcoka Isiraeli. Ayahudi arĩa mangĩacokire nĩ mangĩatuĩkire “andũ atheru” harĩ Ngai wao. (Gũcok. 7:6) No ũguo ti kuuga atĩ Ayahudi arĩa maacokire kuuma Babuloni matiabataraga gwĩka mogarũrũku nĩguo makenie Jehova.

7. Nĩ mogarũrũku marĩkũ Ayahudi amwe maabataraga gwĩka? Heana ngerekano.

⁷ O ta ũrĩa tũkuonete na hau kabere, Ayahudi aingĩ maaciarĩirũo kũu Babuloni, na aingĩ ao nĩ maamenyerete mwĩcirĩrie wa Ababuloni na mĩtugo yao. Mĩaka mĩingĩ thutha wa Ayahudi a mbere gũcoka Isiraeli, Ezara nĩ aamenyire atĩ Ayahudi amwe nĩ maahikĩtie atumia a ndũrĩrĩ. (Tham. 34:15, 16; Ezar. 9:1, 2) O na thutha ũcio, Ngavana Nehemia nĩ aamakire nĩ kũmenya atĩ ciana imwe ciaciarĩirũo kũu Isiraeli o na itiarutĩtwo rũthiomi rwa Ayahudi. (Gũcok. 6:6, 7; Neh. 13:23, 24) Ciana icio ingĩarutirũo atĩa kwenda Jehova na kũmũthathaiya angĩkorũo itingĩataũkĩirũo nĩ rũthiomi rũrĩa Kiugo kĩa Ngai kĩaandĩkĩtwo naruo rwa Kĩhibirania? (Ezar. 10:3, 44) Kwoguo Ayahudi acio nĩ maabataraga gwĩka mogarũrũku manene, no nĩ ũngĩarĩ ũndũ mũhũthũ harĩ o gwĩka mogarũrũku macio marĩ Isiraeli kũrĩa ũthathaiya mũtheru wacokagio kahora kahora.—Neh. 8:8, 9.

8. Twagĩrĩirũo gwĩciria ũhoro wa maũndũ macio meekĩkire tene ũguo nĩkĩ? (Rora mbica ngothi-inĩ.)

⁸ Mũndũ no auge, ‘Nĩ wega kũmenya ũguo gwathire harĩ Ayahudi, no hihi ũndũ ũcio no ũtũhutie ũmũthĩ?ʼ Ĩĩ no ũtũhutie, tondũ o na ithuĩ tũragerera ‘Barabara-inĩ ya Ũtheru’ na njĩra ya mũhaano. Tũkorũo tũrĩ aitĩrĩrie maguta kana tũrĩ a “ngʼondu ingĩ,” nĩ tũrabatara gũthiĩ na mbere kũgerera ‘Barabara-inĩ ya Ũtheru,’ tondũ gwĩka ũguo nĩ  gũtũteithagia gũthiĩ na mbere gũtungatĩra Jehova mahinda-inĩ maya, na nĩ gũgaatũteithia kũmũtungatĩra mahinda mokĩte rĩrĩa Ũthamaki ũkaarehe irathimo gũkũ thĩ. b (Joh. 10:16) Kuuma mwaka wa 1919 M.M., andũ milioni nyingĩ, arũme, atumia, na ciana, nĩ maumĩte thĩinĩ wa Babuloni Ũrĩa Mũnene, na nĩwe ndini ciothe cia maheeni, na makambĩrĩria kũgerera barabara-inĩ ĩyo ya mũhaano. No kũhoteke wee ũrĩ ũmwe wao. O na gũtuĩka barabara ĩyo yahingũrirũo mĩaka ta 100 mĩhĩtũku, wĩra wa kũmĩhaarĩria waambĩrĩirie mĩaka mĩingĩ mbere ĩyo.

9. Kũringana na Isaia 57:14, “Barabara ya Ũtheru” yaharĩrĩirio na njĩra ĩrĩkũ?

⁹ Jehova nĩ aatigĩrĩire atĩ mĩhĩnga yothe nĩ yeherio barabara-inĩ nĩ ũndũ wa Ayahudi arĩa maacokaga kuuma Babuloni. (Thoma Isaia 57:14.) Ĩ ũhoro wĩgiĩ “Barabara ya Ũtheru” mahinda-inĩ maya? Mĩaka magana maingĩ mbere ya 1919, Jehova nĩ aahũthĩrire arũme meetigĩrĩte Ngai gũteithĩrĩria harĩ kũhaarĩria barabara ya kuuma thĩinĩ wa Babuloni Ũrĩa Mũnene. (Ringithania Isaia 40:3.) Nĩ maarutire wĩra ũrĩa wabataranagia wa kũhaarĩria barabara ĩyo ya mũhaano, nĩguo thutha-inĩ andũ arĩa marĩ na ngoro njega makaahota kuuma thĩinĩ wa ndini cia maheeni na mambĩrĩrie gũthathaiya Jehova hamwe na andũ ake. Wĩra ũcio wahutĩtie maũndũ marĩkũ? Rekei tuone mawĩra mamwe ma kũhaarĩria marĩa maarutirũo.

10-11. Gũcabwo na gũtaũrũo kwa Bibilia gũteithĩrĩirie atĩa harĩ gũtheremia ũmenyo wa Bibilia? (Ningĩ rora mbica.)

¹⁰ Gũcaba. Gũkinyĩria gatagatĩ-inĩ ga karine ya 15, Bibilia yakobagio na moko. Wĩra ũcio nĩ woyaga ihinda inene, na kobĩ cia Bibilia ciarĩ na goro mũno na itioonekaga. No rĩrĩa gwathondekirũo macini cia gũcaba, kobĩ nyingĩ cia Bibilia nĩ ingĩacabirũo na njĩra hũthũ na ikinyĩrio andũ.

¹¹ Gũtaũra. Kwa ihinda rĩa mĩaka magana maingĩ, Bibilia yoonekaga o na rũthiomi rwa Kĩlatini, rũrĩa rwataũkĩkaga o kũrĩ andũ arĩa maarĩ athomu. No o ũrĩa macini cia gũcaba ciathiire ihũthĩkĩte, andũ meetigĩrĩte Ngai nĩ meerutanĩirie gũtaũra Bibilia na thiomi andũ aingĩ mangĩataũkĩirũo nĩcio. Rĩu athomi a Bibilia nĩ mangĩahotire kũringithania maũndũ marĩa maarutagwo nĩ atongoria a ndini na maũndũ marĩa Bibilia ĩrutanaga.

12-13. Heana ngerekano ĩronania ũrĩa andũ maarĩ na ngoro njega arĩa maathomaga Bibilia maaumbũranirie morutani ma ndini cia maheeni karine-inĩ ya 19.

¹² Mabuku ma kwĩruta Bibilia. Andũ arĩa maathomaga Bibilia na kinyi nĩ meerutire maũndũ maingĩ kuumana na maũndũ marĩa maathomaga Kiugo-inĩ kĩa Ngai. No atongoria a ndini nĩ maarakarire mũno rĩrĩa andũ acio maambĩrĩirie kwĩra andũ arĩa angĩ maũndũ marĩa meerutaga. Kwa ngerekano, karine-inĩ ya 19, andũ aigana ũna a ngoro njega nĩ maambĩrĩirie gũcaba trakti ciaumbũranagia morutani ma maheeni ma kanitha.

¹³ Kĩndũ mwaka-inĩ wa 1835, mũndũ ũmwe wetigĩrĩte Ngai wetagwo Henry Grew, nĩ aacabithirie trakti yaaragĩrĩria ũrĩa arĩa makuĩte matariĩ. Trakti-inĩ ĩyo, nĩ oonanirie kuuma Maandĩko-inĩ atĩ mũndũ ndaciarĩtwo arĩ na muoyo ũtangĩkua ta ũrĩa kanitha nyingĩ ciarutanaga, no mũndũ angĩgĩa na muoyo ta ũcio o angĩheo nĩ Ngai. Mwaka-inĩ wa 1837, mũhunjia ũmwe wetagwo George Storrs nĩ oonire kobĩ ya trakti ĩyo agĩthiĩ na mũgithi. Nĩ aamĩthomire na akĩgĩa na ma atĩ ũhoro ũcio aathomire warĩ wa ma. Agĩtua itua rĩa kwĩra andũ arĩa angĩ maũndũ marĩa eerutĩte. Kwoguo mwaka-inĩ wa 1842, nĩ aambĩrĩirie kũheana mahunjio  maarĩ na kĩongo “Kĩũria—Hihi Andũ Ehia Marĩ na Muoyo Ũtangĩkua?” Maũndũ marĩa George Storrs aarutanaga nĩ maahutirie na njĩra nene mwanake ũmwe wetagwo Charles Taze Russell.

14. Nĩ na njĩra irĩkũ Mũrũ wa Ithe Witũ Russell na arĩa maanyitanagĩra nake maagunĩkire kuumana na wĩra ũrĩa warutĩtwo na hau kabere wa kũhaarĩria barabara ya mũhaano? (Ningĩ rora mbica.)

¹⁴ Nĩ na njĩra irĩkũ Mũrũ wa Ithe Witũ Russell na arĩa maanyitanagĩra nake maagunĩkire kuumana na wĩra ũrĩa warutĩtwo na hau kabere wa kũhaarĩrĩria barabara ya mũhaano? Wĩruti-inĩ wao, nĩ meekaga ũthuthuria mabuku-inĩ matiganĩte na Bibilia-inĩ cia ũtaũri ũtiganĩte iria ciacabĩtwo mbere ĩyo. Ningĩ nĩ maagunĩkire kuumana na ũthuthuria ũrĩa wekĩtwo Bibilia-inĩ nĩ andũ ta Henry Grew, George Storrs, na angĩ. Mũrũ wa Ithe Witũ Russell na arĩa maanyitanagĩra nake nĩ maanyitire itemi harĩ kũhaarĩria barabara ĩyo ya mũhaano na njĩra ya kũruta mabuku maingĩ na trakti iria ciaragĩrĩria maũndũ marĩa Bibilia ĩrutanaga.

15. Nĩ maũndũ marĩkũ ma bata meekĩkire mwaka-inĩ wa 1919?

¹⁵ Mwaka-inĩ wa 1919, hinya ũrĩa Babuloni Ũrĩa Mũnene aarĩ naguo igũrũ rĩa andũ a Ngai nĩ wathirire. Mwaka-inĩ ũcio, “ngombo ĩrĩa njĩhokeku na njũgĩ” nĩ yaambĩrĩirie kũruta wĩra, na andũ a ngoro njega makĩambĩrĩria kũgerera “Barabara ya Ũtheru” ĩrĩa yakoretwo yahingũrũo. (Mat. 24:45-47) Wĩra ũrĩa warutĩtwo mbere ĩyo wa kũhaarĩria barabara ĩyo nĩ wateithirie andũ arĩa maambĩrĩirie kũmĩgera kwĩruta makĩria ũhoro wĩgiĩ Jehova na mĩoroto yake. (Thim. 4:18) Ningĩ andũ acio nĩ mangĩahotire gũtũũra kũringana na ithimi cia Jehova. Jehova nderĩgagĩrĩra andũ ake meke mogarũrũku marĩa marabatarania o rĩmwe. Handũ ha ũguo, athiĩte atheretie andũ ake kahora kahora. (Rora gathandũkũ karĩ na kĩongo “ Ũrĩa Jehova Athiĩte Atheretie Andũ Ake.”) Na githĩ tũtigaakena mũno rĩrĩa ithuothe tũkaahota gũkenagia Jehova maũndũ-inĩ mothe marĩa tũreka!—Kol. 1:10.

16. Kuuma mwaka-inĩ wa 1919, nĩ wĩra ũrĩkũ ũkoretwo ũkĩrutĩrũo “Barabara ya Ũtheru” nĩguo ĩtũũre ĩrĩ njega? (Isaia 48:17; 60:17)

¹⁶ Barabara o yothe nĩ ĩbataraga gũikara ĩkĩrutagĩrũo wĩra nĩguo ĩtũũre ĩrĩ njega. Kuuma mwaka-inĩ wa 1919, “Barabara ya Ũtheru” nĩ ĩthiĩte na mbere kũrutĩrũo wĩra nĩguo andũ angĩ aingĩ mahote kuuma thĩinĩ wa Babuloni Ũrĩa Mũnene. Ngombo njĩhokeku na njũgĩ ĩrĩa yaamũrirũo nĩ yaambĩrĩirie kũruta wĩra, na mwaka-inĩ wa 1921 ĩgĩcabithia ibuku rĩa kwĩruta Bibilia rĩrĩa rĩngĩateithirie arĩa maambĩrĩirie kũgerera barabara ĩyo mamenye ma cia Bibilia. Ibuku rĩu rĩa The Harp of God, mũthia-inĩ rĩakinyĩirio andũ ta milioni ithathatũ na thiomi 36 na nĩ rĩateithirie andũ aingĩ kwĩruta ũhoro wa ma. Ica ikuhĩ nĩ tũgĩte na ibuku rĩega mũno rĩa kwĩruta Bibilia rĩa Kenera Ũtũũro Tene na Tene! Ihinda-inĩ rĩothe rĩa matukũ maya ma kũrigĩrĩria, Jehova nĩ ahũthĩrĩte ithondeka rĩake gũtigĩrĩra atĩ tũrĩ na irio cia kĩĩroho cia gũtũteithia ithuothe gũthiĩ na mbere kũgerera “Barabara ya Ũtheru.”—Thoma Isaia 48:17; 60:17.

17-18. “Barabara ya Ũtheru” ĩkinyagia andũ kũ?

¹⁷ No tuuge atĩ rĩrĩa rĩothe mũndũ etĩkĩra kwĩruta Bibilia, nĩ agĩaga na mweke wa kũingĩra ‘Barabara-inĩ ya Ũtheru.’ Amwe mathiaga o hanini magacoka makauma barabara-inĩ ĩyo. Angĩ nao makoragwo mehotorete gũthiĩ na mbere kũmĩgera o nginya mũthia. Hihi barabara ĩyo ĩkinyagia andũ kũ?

¹⁸ Harĩ arĩa marĩ na kĩĩrĩgĩrĩro kĩa matu-inĩ, “Barabara ya Ũtheru” ĩmakinyagia thĩinĩ ya “paradiso ya Ngai” kũrĩa igũrũ. (Kũg. 2:7) Na harĩ arĩa marĩ na kĩĩrĩgĩrĩro gĩa gũkũ thĩ, barabara ĩyo ĩkaamakinyia mũthia-inĩ wa wathani wa mĩaka 1,000 wa Kristo, rĩrĩa mũndũ wothe agaatuĩka mũkinyanĩru. Angĩkorũo nĩ ũragerera barabara-inĩ ĩyo ũmũthĩ, ndũkarore na thutha. Na ndũkanatige kũmĩgerera o nginya ũrĩkie thabarĩ thĩinĩ wa thĩ njerũ. Tũrakwendithĩria “thabarĩ njega.”