1-2. Nĩ moritũ marĩkũ tũrahiũrania namo mahaanaine na marĩa Ayahudi arĩa maacokire Jerusalemu maahiũranirie namo? (Rora gathandũkũ “ Ũrĩa Gwekĩkire Matukũ-inĩ ma Hagai, Zekaria, na Ezara.”)

 HIHI rĩmwe nĩ ũtangĩkaga nĩ ũndũ wa ihinda rĩũkĩte? Kwahoteka nĩ ũrĩtwo nĩ wĩra, na nĩ ũratangĩka ũgĩciria ũrĩa ũrĩhingagĩria famĩlĩ yaku mabataro. Ningĩ no ũkorũo ũgĩtangĩka igũrũ rĩgiĩ ũgitĩri wa famĩlĩ yaku nĩ ũndũ wa ngahĩha cia gĩũteti, kũnyarirũo, kana wĩra witũ wa kũhunjia gũũkĩrĩrũo. Hihi nĩ ũracemania na moritũ ta macio? Angĩkorũo nĩ ũracemania namo, no wĩkĩrũo ngoro ũngĩthuthuria ũrĩa Jehova aateithirie Aisiraeli rĩrĩa maacemanagia na mathĩna ta macio.

² Ayahudi arĩa maaikarĩte Babuloni ũtũũro wao wothe, nĩ maabataraga kuonania wĩtĩkio nĩguo mahote gũtiga ũtũũro mwega ũrĩa maarĩ naguo na mathiĩ bũrũri ũrĩa aingĩ ao matooĩ wega. Ihinda inini thutha wao gũkinya bũrũri ũcio, nĩ maambĩrĩirie gũcemania na mathĩna ma kĩĩmbeca, ma gĩũteti, na ũkararia. Nĩ ũndũ ũcio, amwe ao nĩ maaritũhagĩrũo kũnyitanĩra wĩra-inĩ wa gwaka rĩngĩ hekarũ ya Jehova. Kwoguo kĩndũ mwaka wa 520 M.M.M., Jehova nĩ aatũmire anabii ake erĩ, nĩo Hagai na Zekaria, magekĩre andũ acio hinya. (Hag. 1:1; Zek. 1:1) Na o ta ũrĩa tũkuona, kĩyo kĩa anabii acio kĩarĩ na maumĩrĩro mega. O na kũrĩ ũguo, mĩaka ta 50 thutha ũcio, Ayahudi acio  nĩ moorirũo nĩ hinya rĩngĩ. Nĩ ũndũ ũcio, Ezara ũrĩa warĩ mwandĩki njorua wa Watho, nĩ ooimire Babuloni agĩthiĩ Jerusalemu nĩguo agekĩre andũ a Ngai ngoro maige ũthathaiya wa ma mbere ũtũũro-inĩ wao.—Ezar. 7:​1, 6.

3. Nĩ ciũria irĩkũ tũkwarĩrĩria? (Thimo 22:19)

³ O ta ũrĩa morathi ma Hagai na Zekaria maateithirie andũ a Jehova mahinda-inĩ mahĩtũku gũthiĩ na mbere kwĩhoka Jehova hĩndĩ ya ũkararia, o na ithuĩ ũmũthĩ no matũteithie kwĩhoka ũteithio wa Jehova rĩrĩa tũracemania na moritũ. (Thoma Thimo 22:19.) Tũgĩthuthuria ndũmĩrĩri ya Jehova ĩrĩa yaheanirũo nĩ Hagai na Zekaria, o hamwe na kĩonereria kĩa Ezara, nĩ tũgũcokia ciũria ici: Ayahudi arĩa maacokire Jerusalemu maahutirio atĩa nĩ moritũ ma ũtũũro? Twagĩrĩirũo kũiga wendi wa Jehova mbere ũtũũro-inĩ witũ nĩkĩ o na rĩrĩa kũrĩ na moritũ? Na tũngĩkĩra hinya atĩa mwĩhoko witũ harĩ Jehova hĩndĩ ya moritũ?

4-5. Nĩ maũndũ marĩkũ mangĩkorũo maatũmire kĩyo kĩa Ayahudi gĩa gwaka hekarũ gĩthire?

⁴ Rĩrĩa Ayahudi maacokire Jerusalemu, maarĩ na wĩra mũingĩ wa kũruta. O rĩo nĩ maakire kĩgongona kĩa Jehova na magĩaka mũthingi wa hekarũ. (Ezar. 3:​1-3, 10) No thutha wa ihinda inini, kĩyo kĩrĩa maarĩ nakĩo nĩ gĩathirire. Nĩkĩ? Tondũ makĩria ma wĩra wa gwaka hekarũ, nĩ maabataraga gwaka nyũmba ciao ene, kũrĩma mĩgũnda, na kũrũmbũiya famĩlĩ ciao. (Ezar. 2:​68, 70) Ningĩ no mookagĩrĩrũo nĩ thũ ciao, iria ciabangire njama ya kũrũgamia wĩra wa gwaka hekarũ.—Ezar. 4:​1-5.

⁵ Ningĩ Ayahudi acio maaumĩte ithamĩrio nĩ maahiũranirie na mathĩna ma kĩĩmbeca na ma gĩũteti. Ihinda-inĩ rĩu bũrũri wao warĩ rungu rwa Wathani wa Perisia. Thutha wa Mũthamaki Kurusu wa Perisia gũkua mwaka-inĩ wa 530 M.M.M., Cambyses ũrĩa wacokire ithenya rĩake nĩ aabangire gũthiĩ gũtharĩkĩra bũrũri wa Misiri. No kũhoteke thigari ciake igĩthiĩ Misiri nĩ ciatindĩkĩrĩirie Aisiraeli macihe irio, maĩ, na gwa gũikara, na ũndũ ũcio ũkĩritũhĩria Aisiraeli ũtũũro o na makĩria. Kĩambĩrĩria-inĩ kĩa wathani wa Dario wa Mbere, ũrĩa wacokire ithenya-inĩ rĩa Cambyses, kwarĩ o na ngũĩ na ngahĩha cia gĩũteti. No nginya akorũo maũndũ macio nĩ maatũmire Ayahudi aingĩ matangĩke igũrũ rĩgiĩ ũrĩa mangĩahingĩirie famĩlĩ ciao mabataro. Nĩ ũndũ wa moritũ macio mothe, Ayahudi amwe moonaga ta ihinda rĩu rĩtarĩ rĩagĩrĩru rĩa gwaka hekarũ ya Jehova.—Hag. 1:2.

6. Kũringana na Zekaria 4:​6, 7, nĩ moritũ marĩkũ mangĩ Ayahudi maacemanirie namo, na nĩ ũũma ũrĩkũ Zekaria aamaheire?

⁶ Thoma Zekaria 4:​6, 7. Makĩria ma Ayahudi kũhiũrania na moritũ ma kĩĩmbeca na ma gĩũteti, nĩ maacemanagia na ũkararia. Mwaka-inĩ wa 522 M.M.M., thũ ciao nĩ ciahotire gũtũma wĩra wa gwaka hekarũ ya Jehova ũrũgamio. No Zekaria nĩ aaheire Ayahudi ũũma atĩ Jehova nĩ angĩahũthĩrire roho wake ũrĩ hinya kweheria mĩhĩnga o yothe. Mwaka-inĩ wa 520 M.M.M., Mũthamaki Dario nĩ aaugire wĩra wa gwaka hekarũ ũthiĩ na mbere, o na akĩhe Ayahudi ũteithio wa kĩĩmbeca na agĩathana anene amwe a thirikari mamateithĩrĩrie.—Ezar. 6:​1, 6-10.

7. Nĩ irathimo irĩkũ Ayahudi maagĩire nacio nĩ ũndũ wa kũiga wendi wa Jehova mbere?

 ⁷ Jehova akĩhũthĩra Hagai na Zekaria, nĩ eerĩire andũ ake atĩ nĩ angĩamateithirie mangĩaigire mbere wĩra wa gwaka hekarũ. (Hag. 1:​8, 13, 14; Zek. 1:​3, 16) Thutha wa Ayahudi gwĩkĩrũo ngoro nĩ anabii acio, nĩ maacokereire wĩra wa gwaka hekarũ mwaka-inĩ wa 520 M.M.M. na o na matianiinire mĩaka ĩtano  matamĩrĩkĩtie. Tondũ Ayahudi nĩ maaigire wendi wa Jehova mbere o na kũrĩ na moritũ, Jehova nĩ aamateithirie kũhingia mabataro mao ma kĩĩmwĩrĩ o na ma kĩĩroho. Nĩ ũndũ ũcio, nĩ maahotire gũthathaiya Jehova marĩ na gĩkeno.—Ezar. 6:​14-16, 22.

8. Ciugo cia Hagai 2:4 ingĩtũteithia atĩa kũigaga wendi wa Jehova mbere? (Ningĩ rora kohoro ka magũrũ-inĩ.)

⁸ O ũrĩa thĩna ũrĩa mũnene ũrakuhĩrĩria, noguo tũbatiĩ gwĩkĩrĩra o na makĩria gwathĩkĩra rĩathani rĩa kũnyitanĩra wĩra-inĩ wa kũhunjia. (Mar. 13:10) O na kũrĩ ũguo, no tũritũhĩrũo kũiga ũtungata mbere angĩkorũo tũrĩ na mathĩna ma kĩĩmbeca, kana angĩkorũo wĩra witũ wa kũhunjia nĩ ũrokĩrĩrũo. Nĩ kĩĩ kĩngĩtũteithia kũiga maũndũ ma Ũthamaki mbere? Nĩ gũkorũo na ma atĩ “Jehova mũnene wa ita” b arĩ mwena witũ. Nĩ arĩtũteithagia twathiĩ na mbere kũiga maũndũ ma Ũthamaki mbere ya maitũ. Kwoguo tũtirabatara gwĩtigĩra.—Thoma Hagai 2:4.

9-10. Mũrũ wa Ithe witũ ũmwe na mũtumia wake meeyoneire atĩa ũũma wa ciugo cia Jesu iria irĩ thĩinĩ wa Mathayo 6:33?

⁹ Ta wĩcirie ũhoro wa kĩonereria kĩa Oleg na mũtumia wake Irina, c arĩa makoragwo marĩ mapainia. Thutha wa gũthamĩra kĩũngano-inĩ kĩngĩ nĩguo mateithĩrĩrie, nĩ moorirũo nĩ wĩra wao nĩ ũndũ wa wonjoria wa bũrũri wao gũthũka. O na gũtuĩka nĩ maaikarire ta mwaka ũmwe matekuona wĩra mwega, hingo ciothe nĩ moonaga Jehova akĩmateithia na rĩmwe magateithio nĩ aarĩ na ariũ a Ithe witũ. Maahiũranirie atĩa na moritũ macio? Kĩambĩrĩria-inĩ Oleg nĩ aaiguaga agĩtangĩka mũno, no aaugire ũũ: “Gũkorũo na kĩyo ũtungata-inĩ nĩ gwatũteithirie kũiga mbere ũndũ ũrĩa wa bata makĩria ũtũũro-inĩ.” O na gũtuĩka marĩ na mũtumia  wake nĩ maathiire na mbere gũcaria wĩra, matianyihirie kĩyo kĩao ũtungata-inĩ.

¹⁰ Mũthenya ũmwe thutha wa gũkinya mũciĩ maumĩte ũtungata, nĩ maakorire atĩ mũrata ũmwe wao wa hakuhĩ nĩ aamareheire mĩhuko ĩĩrĩ ya irio, na ookĩte thabarĩ ta ya kilomita 160. Oleg aaugire ũũ: “Mũthenya ũcio, nĩ tweyoneire o rĩngĩ ũrĩa Jehova o hamwe na kĩũngano matũrũmbũyagia na njĩra nene. Tũrĩ na ma atĩ gũtirĩ hĩndĩ Jehova angĩriganĩrũo nĩ ndungata ciake o na angĩkorũo kũroneka ta gũtarĩ na mwĩhoko.”—Mat. 6:33.

11. Nĩ ũndũ ũrĩkũ tũngĩrĩgĩrĩra twaiga wendi wa Ngai mbere?

¹¹ Jehova endaga tũige mbere wĩra wa gũtua andũ arutwo ũrĩa ũhonokagia mĩoyo. O ta ũrĩa hekũgwetetwo  kĩbungo-inĩ kĩa 7, Hagai nĩ eekĩrire andũ a Jehova ngoro macokerere ũtungata wao mũtheru wa gwaka hekarũ. Mangĩekire ũguo, Jehova aamerĩire atĩ ‘nĩ arĩmatũmagĩra kĩrathimo.’ (Hag. 2:18, 19) O na ithuĩ no tũkorũo na ma atĩ Jehova nĩ arĩrathimaga kĩyo gitũ twaiga wĩra ũrĩa atũheete mbere ũtũũro-inĩ witũ.

12. Ezara na Ayahudi arĩa maarĩ nake maabataraga wĩtĩkio mũrũmu nĩkĩ?

¹² Mwaka-inĩ wa 468 M.M.M., Ezara nĩ aaumagarire marĩ na gĩkundi gĩa kerĩ kĩa Ayahudi kuuma Babuloni magĩthiĩ Jerusalemu. Ezara na Ayahudi acio nĩ maabataraga wĩtĩkio mũrũmu nĩguo mahote gũthiĩ thabarĩ ĩyo. Mangĩagereire barabara-inĩ ciarĩ ũgwati makuuĩte thahabu na betha nyingĩ iria ciahothetwo nĩ ũndũ wa hekarũ. Kwoguo ũngĩarĩ ũndũ mũhũthũ kũhobanĩrio nĩ atunyani. (Ezar. 7:​12-16; 8:31) Ningĩ nĩ maacokire makĩmenya atĩ o na Jerusalemu gũtiarĩ na ũgitĩri. Andũ itũũra-inĩ rĩu nĩ maanyaganĩte mũno, na thingo ciarĩo na ihingo nĩ ciabataraga gũthondekwo. Tũngĩĩruta atĩa kuumana na Ezara ũhoro-inĩ wĩgiĩ gwĩkĩra hinya mwĩhoko witũ harĩ Jehova?

13. Nĩ kĩĩ gĩateithirie Ezara gwĩkĩra hinya mwĩhoko wake harĩ Jehova? (Ningĩ rora kohoro ka magũrũ-inĩ.)

¹³ Ezara nĩ eeyoneire ũrĩa Jehova aateithĩtie andũ ake hĩndĩ ya magerio. Mĩaka mĩingĩ mbere ĩyo, mwaka-inĩ wa 484 M.M.M., no kũhoteke Ezara aaikaraga Babuloni rĩrĩa Mũthamaki Ahasuerusu aarutire watho wa kũniina Ayahudi gĩcigo-inĩ gĩothe kĩa Wathani wa Perisia. (Esit. 3:​7, 13-15) Muoyo wa Ezara warĩ ũgwati-inĩ! Ayahudi ‘gĩcigo-inĩ kĩu gĩothe’ nĩ maahiũranirie na ũndũ ũcio na njĩra ya kwĩhinga kũrĩa na kũnyua marĩ na kĩeha kĩnene mũno, makĩhoya Jehova amahe ũtongoria. (Esit. 4:3) Ta hũũra mbica ũrĩa Ezara na Ayahudi acio maaiguire rĩrĩa maũndũ maacenjirie na arĩa maabangaga njama ya kũũraga Ayahudi makĩũragwo arĩ o! (Esit. 9:1, 2) No kũhoteke maũndũ marĩa Ezara eeyoneire ihinda-inĩ rĩu iritũ, nĩ maamũhaarĩirie nĩ ũndũ wa magerio marĩa angĩacokire gũcemania namo na magĩkĩra hinya mwĩhoko wake harĩ ũhoti wa Jehova wa kũgitĩra andũ ake. d

14. Mwarĩ wa Ithe witũ ũmwe eerutire atĩa thutha wa Jehova kũmũrũmbũiya hĩndĩ ya moritũ?

¹⁴ Rĩrĩa tuona ũrĩa Jehova aratũrũmbũiya hĩndĩ ya moritũ, nĩ tũmwĩhokaga o na makĩria. Ta wĩcirie ũhoro wa kĩonereria kĩa Anastasia, ũrĩa ũikaraga mwena wa ithũĩro wa Europe. Nĩ aatigire wĩra nĩguo ndakeingĩranie na maũndũ ma gĩũteti. Aaugire ũũ: “Rĩu nĩrĩo rĩarĩ riita rĩa mbere ũtũũro-inĩ wakwa gũkorũo itarĩ na mbeca.” Aacokire akiuga: “Ndarekereirie ũndũ ũcio moko-inĩ ma Jehova, na  ngĩyonera ũrĩa aanũmbũirie na wendo mũingĩ. O na hĩndĩ ĩngĩ ingĩgakorũo njũrĩtwo nĩ wĩra, ndigetigĩra. Angĩkorũo Ithe witũ wa igũrũ nĩ aranũmbũiya ũmũthĩ, o na rũciũ nĩ akaanũmbũiya.”

15. Nĩ kĩĩ gĩateithirie Ezara gũtũũria mwĩhoko harĩ Jehova? (Ezara 7:​27, 28)

¹⁵ Ezara nĩ eeyoneire guoko kwa Jehova ũtũũro-inĩ wake. No nginya akorũo Ezara ecũrania mahinda marĩa Jehova aamũteithĩtie, nĩ aahotire gũtũũria mwĩhoko harĩ we. Ũndũ ũcio nĩ ũronanio wega nĩ ciugo ici: “Guoko kwa Jehova Ngai wakwa kwarĩ igũrũ rĩakwa.” (Thoma Ezara 7:​27, 28.) Ezara nĩ aahũthĩrire ciugo o ta icio maita matandatũ ibuku-inĩ rĩu aandĩkire.—Ezar. 7:​6, 9; 8:​18, 22, 31.

16. Nĩ maũndũ-inĩ ta marĩkũ tũngĩĩyonera guoko kwa Jehova ũtũũro-inĩ witũ? (Ningĩ rora mbica.)

¹⁶ Jehova no atũteithie rĩrĩa tũracemania na ũndũ mũritũ. Kwa ngerekano, rĩrĩa tũroria ũrĩa ũtwandĩkĩte atũhe rũtha nĩguo tũhote gũthiĩ kĩgomano, kana rĩrĩa twamũria atũcenjerie mathaa ma wĩra nĩguo tũhotage gũthiĩ mĩcemanio yothe, nĩ tũgĩaga na mweke wa kwĩyonera guoko kwa Jehova ũtũũro-inĩ witũ. No tũkore maũndũ nĩ mathiĩ wega nginya gũkĩra ũrĩa tũkwĩrĩgagĩrĩra. Na ũndũ ũcio nĩ ũtũmaga twĩhoke Jehova o na makĩria.

17. Ezara oonanagia wĩnyihia atĩa rĩrĩa acemania na moritũ? (Rora mbica ngothi-inĩ.)

¹⁷ Ezara nĩ oonanagia wĩnyihia na njĩra ya kũhoya Jehova amũteithie. Rĩrĩa rĩothe Ezara aaiguaga aritũhĩirũo nĩ ũndũ wa maũndũ marĩa eehokeirũo, nĩ aahoyaga Jehova. (Ezar. 8:​21-23; 9:​3-5) Mwerekera ũcio wake nĩ watũmaga andũ arĩa angĩ mamũnyite mbaru na megerekanie na wĩtĩkio wake. (Ezar. 10:​1-4) Rĩrĩa twaigua tũgũmĩirũo nĩ mĩtangĩko ĩgiĩ kuona mabataro maitũ kana ĩgiĩ ũgitĩri wa famĩlĩ citũ, twagĩrĩirũo kũhoya Jehova tũrĩ na ma atĩ nĩ egũtũteithia.

18. Nĩ kĩĩ kĩngĩtũteithia kwĩhoka Jehova o na makĩria?

¹⁸ Tũngĩonania wĩnyihia na njĩra ya kũhoya Jehova atũteithie na twĩtĩkĩre ũteithio wa aarĩ na ariũ a Ithe witũ, nĩ tũrĩhotaga kwĩhoka Jehova o na makĩria. Mwarĩ wa Ithe witũ wĩtagwo Erika ũrĩa ũrĩ na ciana ithatũ, nĩ aahotire gũtũũria mwĩhoko harĩ Jehova o na agĩcemanagia na moritũ manene. Kaana gake nĩ gaakuire gatarĩ gaciare na thutha wa ihinda inini agĩkuĩrũo nĩ mũthuri wake. Aaugire ũũ ũhoro-inĩ wĩgiĩ maũndũ macio aagereire: “Ndũngĩhota kũmenya kabere ũrĩa Jehova egũgũteithia. No agũteithie na njĩra ũtekwĩrĩgagĩrĩra. Nĩ nyonete atĩ mahoya maingĩ makwa nĩ macoketio kũgerera ciugo na ciĩko cia  arata akwa. Ingĩyaria harĩ arata akwa nĩ nyonaga ũteithio na njĩra hũthũ.”

19-20. Tũreruta atĩa kuumana na Ayahudi arĩa mataahotire gũcoka Jerusalemu?

¹⁹ Ningĩ no twĩrute ũndũ wa bata kuumana na Ayahudi arĩa mataahotire gũcoka Jerusalemu. No kũhoteke amwe ao matingĩahotire kũhingia maũndũ maingĩ nĩ ũndũ wa ũkũrũ, mathĩna ma mwĩrĩ, kana nĩ ũndũ wa mawĩra ma kũrũmbũiya famĩlĩ ciao. O na kũrĩ ũguo, nĩ meehaarĩirie kũnyita mbaru arĩa maacokaga Jerusalemu na njĩra ya kũruta indo ciao irĩ mũhothi. (Ezar. 1:​5, 6) Kuonekaga o na kĩndũ ta mĩaka 19 thutha wa gĩkundi kĩa mbere gũcoka Jerusalemu, andũ arĩa maatigirũo Babuloni no maatũmaga iheo ciao Jerusalemu.—Zek. 6:10.

²⁰ O na angĩkorũo tũrona ta tũtarahota kũhingia maũndũ maingĩ ũtungata-inĩ wa Jehova, no tũkorũo na ma atĩ nĩ akenagio nĩ kĩyo gitũ gĩa kuuma ngoro. Tũmenyaga ũguo atĩa? Matukũ-inĩ ma Zekaria, Jehova nĩ eerire mũnabii ũcio athondeke thũmbĩ na thahabu na betha iria ciatũmagwo nĩ arĩa maarĩ ithamĩrio Babuloni. (Zek. 6:11) “Thũmbĩ ĩyo ĩrĩ na riri” ĩngĩatuĩkire “kĩririkania” kĩa mĩhothi ĩyo maaheanaga. (Zek. 6:​14, tũũhoro twa magũrũ-inĩ.) No tũkorũo na ma atĩ gũtirĩ hĩndĩ Jehova akaariganĩrũo nĩ kĩyo gitũ gĩa kũmũtungatĩra o na hĩndĩ ya moritũ.—Ahib. 6:10.

21. Nĩ kĩĩ kĩngĩtũteithia kwĩhoka Jehova gũtekũmakania moritũ marĩa tũngĩcemania namo ihinda rĩũkĩte?

²¹ Hatarĩ nganja nĩ tũgũthiĩ na mbere gũcemania na moritũ matukũ-inĩ maya ma kũrigĩrĩria, na maũndũ no mathũke o na makĩria mahinda mokĩte. (2 Tim. 3:​1, 13) O na kũrĩ ũguo, tũtiagĩrĩirũo gũtoorio nĩ mĩtangĩko. Ririkanaga ciugo ici Jehova eerire andũ ake matukũ-inĩ ma Hagai: “Niĩ ndĩ hamwe na inyuĩ . . . Mũtigetigĩre.” (Hag. 2:​4, 5) O na ithuĩ twĩ na ma atĩ Jehova nĩ arĩkoragwo hamwe na ithuĩ tũngĩĩrutanagĩria ũrĩa wothe tũngĩhota kũhingia wendi wake. Tũngĩhũthagĩra maũndũ macio tweruta kuumana na morathi ma Hagai na Zekaria na kĩonereria kĩa Ezara, nĩ tũkũhota gũtũũria mwĩhoko witũ harĩ Jehova gũtekũmakania moritũ marĩa tũngĩcemania namo ihinda rĩũkĩte.