1-2. (a) Ũtũũro wa Akristiano a Judea wahaanaga atĩa rĩrĩa Paulo aamandĩkĩire marũa? (b) Marũa macio maarĩ ma ihinda rĩrĩa rĩagĩrĩire nĩkĩ?

 MĨAKA ĩrĩa yarũmĩrĩire thutha wa Jesu gũkua, Akristiano Ahibirania arĩa maaikaraga Jerusalemu na Judea nĩ maacemanirie na maũndũ maritũ mũno. Ihinda inini thutha wa kĩũngano gĩa Gĩkristiano kwambĩrĩrio, Akristiano acio nĩ maacemanirie na ũkararia mũnene. (Atũm. 8:1) Na mĩaka ta 20 thutha ũcio, arũmĩrĩri a Kristo nĩ maathĩnĩkire mũno, hihi nĩ ũndũ wa ngʼaragu ĩrĩa yagũmĩire gĩcigo kĩu. (Atũm. 11:​27-30) O na kũrĩ ũguo, kĩndũ mwaka-inĩ wa 61 M.M., Akristiano nĩ maagĩire na ihinda rĩa thayũ, o na gũtuĩka thutha-inĩ nĩ mangĩacemanirie na ũkararia mũnene. Ihinda-inĩ rĩu rĩa thayũ, Paulo nĩ aamandĩkĩire marũa atongoretio nĩ roho. Maamũkĩrire marũa macio o ihinda rĩrĩa rĩagĩrĩire.

² Marũa macio Ahibirania maandĩkĩirũo maarĩ ma ihinda rĩrĩa rĩagĩrĩire tondũ thayũ ũrĩa Akristiano acio maarĩ naguo ndũngĩatũũrire ihinda iraihu. Paulo nĩ aamaheire motaaro mangĩamateithirie gũkirĩrĩria mĩnyamaro ĩrĩa yarĩ mbere yao, tondũ mũtabarĩre wa maũndũ wa Kĩyahudi warĩ hakuhĩ kũniinwo o ta ũrĩa Jesu aarathĩte. (Luk. 21:20) Ma nĩ atĩ, Paulo na Akristiano acio a Judea matiamenyaga wega rĩrĩa mũtabarĩre ũcio wa maũndũ ũngĩaniinirũo. O na kũrĩ ũguo, Akristiano acio nĩ mangĩahũthĩrire ihinda rĩrĩa rĩatigarĩte gũkũria ngumo ta wĩtĩkio na ũkirĩrĩria.—Ahib. 10:25; 12:​1, 2.

3. Tũbatiĩ gũthuthuria ibuku rĩa Ahibirania nĩkĩ?

 ³ Ica ikuhĩ nĩ tũgũcemania na thĩna mũnene ũkĩrĩte ũrĩa Akristiano Ahibirania maacemanirie naguo. (Mat. 24:21; Kũg. 16:​14, 16) Kwoguo rekei twarĩrĩrie motaaro mamwe Jehova aaheire Akristiano acio, na tuone ũrĩa mangĩtũteithia.

‘WĨRUTANĨRIE GŨKINYĨRA ŨGIMA’

4. Nĩ ũndũ ũrĩkũ waritũhĩire Akristiano arĩa maarĩ Ayahudi? (Ningĩ rora mbica.)

⁴ Nĩ harĩ ũndũ ũmwe waritũhĩire Akristiano arĩa maarĩ Ayahudi. Ririkana atĩ kũrĩ hĩndĩ Ayahudi maarĩ andũ athuure nĩ Jehova. Gĩtĩ kĩa Ũthamaki wa Ngai kĩarĩ Jerusalemu, na andũ othe maacemanagia hekarũ-inĩ ĩrĩa yarĩ kũu nĩ ũndũ wa ũthathaiya mũtheru. Ayahudi othe nĩ maarũmagĩrĩra Watho wa Musa na irĩra iria maarutagwo nĩ atongoria ao a ndini. Kwarĩ na morutani megiĩ irio, irua, na ũrĩa maabatiĩ kũrũmbũyania na andũ arĩa mataarĩ Ayahudi. No rĩrĩa Jesu aakuire, Watho wa Musa nĩ watigire kũruta wĩra, na kwoguo magongona marĩa maarutagĩrũo hekarũ-inĩ matiabataranagia rĩngĩ. Ũgarũrũku ũcio ndwarĩ mũhũthũ harĩ Akristiano Ayahudi, tondũ nĩ maamenyerete kũrũmĩrĩra Watho wa Musa. (Ahib. 10:​1, 4, 10) O na Akristiano arĩa maarĩ agimaru kĩĩroho ta mũtũmwo Petero, nĩ maaritũhagĩrũo gũtwarana na mogarũrũku mamwe. (Atũm. 10:​9-14; Gal. 2:​11-14) Wĩtĩkio mwerũ wa Akristiano acio nĩ watũmire mokĩrĩrũo mũno nĩ atongoria a ndini ya Kĩyahudi.

5. Nĩ ũndũ ũrĩkũ Akristiano maabataraga kwĩmenyerera?

⁵ Akristiano arĩa maarĩ Ayahudi maakararagio nĩ andũ ikundi igĩrĩ. Gĩkundi kĩa mbere nĩ kĩa atongoria a ndini ya Kĩyahudi arĩa maamonaga matariĩ ta aregenyũki. Nakĩo gĩkundi gĩa kerĩ nĩ kĩa Akristiano amwe arĩa maanyitagĩrĩra mawoni ma atĩ arũmĩrĩri a Kristo nĩ mabatiĩ gũthiĩ na mbere kũrũmĩrĩra maũndũ mamwe ma Watho wa Musa, hihi nĩguo matikanyarirũo. (Gal. 6:12) Nĩ kĩĩ kĩngĩateithirie Akristiano arĩa ehokeku kũrũmia ũhoro wa ma?

6. Paulo eekĩrire Akristiano ngoro meke atĩa? (Ahibirania 5:14–6:1)

 ⁶ Marũa-inĩ marĩa Paulo aandĩkĩire Ahibirania, nĩ eekĩrire ngoro Akristiano acio marikĩre makĩria Kiugo-inĩ kĩa Ngai. (Thoma Ahibirania 5:14–6:1.) Paulo nĩ aahũthĩrire Maandĩko ma Kĩhibirania kũmonia atĩ ũthathaiya wa Gĩkristiano nĩ mwega makĩria gũkĩra wa ndini ya Kĩyahudi. a Paulo nĩ aamenyaga atĩ kũgĩa na ũmenyo mũrikĩru na gũtaũkĩrũo wega nĩ ũhoro ũrĩa wa ma, nĩ kũngĩateithirie Akristiano acio gũkũũrana na kũregana na morutani ma maheeni nĩguo matikahĩngĩcwo mehere ũhoro-inĩ wa ma.

7. Nĩ moritũ marĩkũ tũngʼethanagĩra namo?

⁷ O ta hĩndĩ ya Akristiano Ahibirania, ũmũthĩ ũyũ andũ nĩ matheremagia mawoni mararegana na ithimi cia Jehova. Kaingĩ andũ arĩa matũkararagia nĩ mokagĩrĩra wĩtĩkio witũ wa Kĩĩmandĩko wĩgiĩ ngomanio, makauga atĩ tũtikiragĩrĩria andũ na atĩ tũtirĩ tha. Mĩerekera na mawoni ma andũ a thĩ ĩno marathiĩ o maraihĩrĩirie muonere mũkinyanĩru wa Ngai wĩgiĩ maũndũ. (Thim. 17:15) Gũkĩrĩ ũguo-rĩ, no mũhaka twagagĩrie ũhoti witũ wa gũkũũrana na kũregana na maũndũ marĩa andũ arĩa matũkararagia mahũthagĩra, makĩgeria gũtũũraga ngoro kana o na gũtũhĩngĩca twehere ũhoro-inĩ wa ma.—Ahib. 13:9.

8. Nĩ kĩĩ kĩngĩtũteithia gũthiĩ na mbere gũkũra kĩĩroho?

⁸ Nĩ twagĩrĩirũo kũrũmĩrĩra ũtaaro ũrĩa Paulo aaheire Akristiano Ahibirania wĩgiĩ kwĩrutanĩria gũkinyĩra ũgima wa kĩĩroho. Ũguo nĩ kuuga nĩ tũbatiĩ kwĩrutanĩria kũgĩa na ũmenyo mũrikĩru wĩgiĩ ũhoro ũrĩa wa ma na kũgĩa na mwĩcirĩrie ta wa Jehova. Twagĩrĩirũo gũthiĩ na mbere gwĩka ũguo o na thutha wa kwĩyamũrĩra Jehova na kũbatithio. Gũtekũmakania tũikarĩte ũhoro-inĩ wa ma ihinda rĩigana atĩa, no mũhaka ithuothe tũthomage na tũkeruta Kiugo kĩa Ngai tũtegũtĩĩrĩria. (Thab. 1:2) Mũtaratara mwega wa kwĩruta Bibilia nĩ ũrĩtũteithagia gwĩkĩra hinya wĩtĩkio witũ, ngumo ĩrĩa Paulo aatĩtĩrithirie marũa-inĩ make kũrĩ Ahibirania.—Ahib. 11:​1, 6.

‘GĨA NA WĨTĨKIO ŨNGĨTŨMA ŨHONOKIE MUOYO WAKU’

9. Akristiano Ahibirania maabataraga wĩtĩkio mũrũmu nĩkĩ?

⁹ Akristiano Ahibirania nĩ mangĩabatarire wĩtĩkio mũrũmu nĩguo mahonoke thĩna ũrĩa warĩ hakuhĩ kũgũmĩra Judea. (Ahib. 10:​37-39) Jesu nĩ eerĩte arũmĩrĩri ake atĩ rĩrĩa mangĩonire Jerusalemu ĩthiũrũrũkĩirio nĩ mbũtũ ciambĩte hema, maabatiĩ kũũrĩra irĩma-inĩ. Ũtaaro ũcio waagĩrĩire kũrũmĩrĩrũo nĩ Akristiano othe arĩa maaikaraga itũũra-inĩ rĩu nginya arĩa maaikaraga mĩgũnda-inĩ. (Luk. 21:​20-24) Mahinda-inĩ macio, andũ mangĩatharĩkĩirũo nĩ mbũtũ mooragĩra itũũra-inĩ rĩirigĩre ta rĩa Jerusalemu. Nĩ ũndũ ũcio, ũtaaro wĩgiĩ kũũrĩra irĩma-inĩ nĩ ũngĩonekire ũtarĩ wa ũũgĩ, na kwoguo nĩ mangĩabatarire wĩtĩkio mũnene nĩguo mathĩkĩre ũtaaro ũcio.

10. Gũkorũo na wĩtĩkio mũrũmu kũngĩatindĩkire Akristiano gwĩka atĩa? (Ahibirania 13:17)

¹⁰ Ningĩ Akristiano Ahibirania nĩ maabataraga kwĩhoka andũ arĩa Jesu aahũthagĩra kũheana ũtongoria kĩũngano-inĩ. No kũhoteke arĩa maatongoragia maũndũ nĩ maaheanire ũtongoria wa ĩmwe kwa ĩmwe, ũrĩa ũngĩateithirie andũ othe kĩũngano-inĩ kũrũmĩrĩra ũtaaro wa Jesu ihinda rĩrĩa rĩagĩrĩire na njĩra ĩrĩ na mũbango mwega. (Thoma Ahibirania 13:17.) Kiugo gĩa Kĩngiriki kĩrĩa gĩtaũrĩtwo “athĩkagĩrai” thĩinĩ wa Ahibirania 13:​17,  kĩonanagia ũhoro wa mũndũ wĩhaarĩirie biũ gwathĩka tondũ nĩ ehokete mũndũ ũrĩa ũraheana ũtongoria. Na kwoguo ndegwathĩka atĩ tondũ tu mũndũ ũcio nĩ aheetwo ũigĩrĩrĩki wa kũmũhe ũtongoria. Nĩ ũndũ ũcio, Akristiano acio Ahibirania maabatiĩ kwĩruta kwĩhokaga arĩa maratongoria maũndũ, thĩna ũcio ũtanambĩrĩria. Mangĩathĩkĩire arĩa maatongoragia maũndũ ihinda-inĩ rĩa thayũ, nĩ ũngĩakorirũo ũrĩ ũndũ mũhũthũ kũmaathĩkĩra ihinda-inĩ rĩa thĩna.

11. Akristiano a mahinda maya marabatara gũkorũo na wĩtĩkio mũrũmu nĩkĩ?

¹¹ O na ithuĩ nĩ tũrabatara wĩtĩkio o ta Akristiano acio Paulo aandĩkĩire marũa. Tũratũũra mahinda andũ aingĩ mararegana na makanyũrũria mũkaana wa Bibilia ũrĩa wonanagia atĩ mũthia wa mũtabarĩre ũyũ wĩ hakuhĩ. (2 Pet. 3:​3, 4) Makĩria ma ũguo, o na gũtuĩka Bibilia nĩ ĩguũrĩtie maũndũ maigana ũna megiĩ ũrĩa gũgeekĩka hĩndĩ ya thĩna ũrĩa mũnene, nĩ kũrĩ maũndũ maingĩ tũtoĩ. Tũrabatara kũgĩa na wĩtĩkio mũrũmu nĩguo tũkorũo na ma atĩ mũthia wa mũtabarĩre ũyũ wa maũndũ ũgooka ihinda-inĩ rĩrĩa rĩagĩrĩire, na atĩ Jehova nĩ agaatũrũmbũiya hĩndĩ ĩyo.—Hab. 2:3.

12. Nĩ kĩĩ gĩgaatũteithia kũhonoka thĩna ũrĩa mũnene?

¹² Ningĩ no mũhaka twĩhoke biũ “ngombo ĩrĩa njĩhokeku na njũgĩ,” tondũ nĩyo Jehova arahũthĩra ũmũthĩ gũtũtongoria. (Mat. 24:45) O ta ũrĩa Akristiano Ahibirania mangĩkorũo maaheirũo ũtongoria rĩrĩa mbũtũ ya Roma yathiũrũrũkĩirie Jerusalemu, kwahoteka o na ithuĩ nĩ tũkaaheo ũtongoria wa ĩmwe kwa ĩmwe wa kũhonokia mĩoyo rĩrĩa thĩna ũrĩa mũnene ũkaambĩrĩria. Rĩrĩ nĩrĩo ihinda rĩa kwĩhoka biũ ũtongoria ũrĩa twamũkagĩra kuuma kũrĩ arĩa matongoragia maũndũ ithondeka-inĩ rĩa Jehova. Angĩkorũo nĩ tũritũhagĩrũo gwathĩkĩra ũtongoria wao ihinda-inĩ rĩrĩ, nĩ ũgaakorũo ũrĩ ũndũ mũritũ kwĩhoka ũtongoria ũrĩa magaatũhe hĩndĩ ya thĩna ũrĩa mũnene, na kũũrũmĩrĩra.

13. Ũtaaro ũrĩa ũrĩ thĩinĩ wa Ahibirania 13:5 warĩ wa bata nĩkĩ?

¹³ O metereire kĩmenyithia kĩrĩa kĩngĩamateithirie gwĩthara, Akristiano Ahibirania ningĩ nĩ maabataraga gũikara ũtũũro mũhũthũ na metheme “kwenda mbeca.” (Thoma Ahibirania 13:5.) Kũrĩ hĩndĩ amwe ao maagũmĩirũo nĩ ngʼaragu na ũthĩni. (Ahib. 10:​32-34) O na gũtuĩka hĩndĩ ĩyo nĩ meehaarĩirie gũkirĩrĩria moritũ nĩ ũndũ wa ũhoro ũrĩa mwega, kwahoteka amwe ao nĩ maambĩtie kuona ta gũcaria ũtonga kũngĩmateithia kũgĩa na ũgitĩri. No o na mangĩakorirũo na mbeca cigana atĩa, itingĩamagitĩire kuumana na mwanangĩko ũrĩa warĩ mbere yao. (Jak. 5:3) Ma nĩ atĩ, mũndũ weendete indo cia kĩĩmwĩrĩ, no kũhoteke o na nĩ kũritũhĩrũo angĩaritũhĩirũo gwĩthara atige mũciĩ wake na indo ciake.

14. Wĩtĩkio mũrũmu ũrĩhutagia atĩa matua maitũ ihinda-inĩ rĩrĩ megiĩ indo cia kĩĩmwĩrĩ?

¹⁴ No tũhote gwĩthema gũtengʼerania na indo cia kĩĩmwĩrĩ angĩkorũo nĩ twĩtĩkĩtie biũ atĩ mũthia wa mũtabarĩre ũyũ wa maũndũ nĩ ũkuhĩrĩirie. Hĩndĩ ya thĩna ũrĩa mũnene andũ nĩ “magaaikia betha ciao njĩra-inĩ,” tondũ nĩ makaamenya atĩ “betha ciao o na thahabu ciao itikaahota kũmahonokia mũthenya wa marakara ma Jehova.” (Ezek. 7:19) Handũ ha gwĩtungumania tũgĩcaria mbeca nyingĩ, tũrabatara gũtuaga matua mangĩtũteithia gũikara ũtũũro mũhũthũ, ĩndĩ ũrĩ na ũigananĩru. Kwoguo nĩ tũrĩĩthemaga kwĩingĩria mathiirĩ-inĩ matarĩ ma o mũhaka kana gũkorũo na indo nyingĩ irabatara mahinda maitũ maingĩ ma gũciramata. Ningĩ nĩ twagĩrĩirũo gwĩthema gũkorũo twendete mũno indo iria twĩ nacio. (Mat. 6:​19, 24) Ma nĩ atĩ, o ũrĩa mũthia wa  mũtabarĩre ũyũ wa maũndũ ũrakuhĩrĩria, wĩtĩkio witũ nĩ ũrĩgeragio ũhoro-inĩ wĩgiĩ indo cia kĩĩmwĩrĩ na maũndũ mangĩ.

“NĨ MŨRABATARA ŨKIRĨRĨRIA”

15. Akristiano Ayahudi maabataraga gũkorũo na ũkirĩrĩria nĩkĩ?

¹⁵ Akristiano Ayahudi nĩ mangĩabatarire gũkirĩrĩria magerio nĩ ũndũ wa ũrĩa maũndũ maathiaga mathũkĩte kũu Judea. (Ahib. 10:36) O na gũtuĩka mbere ĩyo Akristiano amwe Ahibirania nĩ maanyarirĩtwo na njĩra nene, aingĩ ao maatuĩkĩte Akristiano ihinda-inĩ rĩrĩa kwarĩ na thayũ. No Paulo aaugire atĩ o na gũtuĩka nĩ maakirĩrĩirie magerio maritũ, matiakinyĩte kũnyamarĩka nginya gĩkuũ ta Jesu. (Ahib. 12:4) O na kũrĩ ũguo, nĩ ũndũ wa ũrĩa Ũkristiano wathiaga ũtheremete, akararia nĩ meehĩrĩirie kũrakara na kũmokĩrĩra. Mĩaka ĩigana ũna Paulo atanandĩka ibuku rĩa Ahibirania, nĩ aatharĩkĩirũo athiĩ Jerusalemu nĩ gĩkundi kĩoimĩririe ngũĩ nene. Ayahudi makĩria ma 40 nĩ meeyohire “na kĩrumi, makiuga matikũrĩa kana manyue matoragĩte Paulo.” (Atũm. 22:22; 23:​12-14) O na kũrĩ na ũkararia na rũthũro rũu rwa kĩĩndini, Akristiano acio no maabataraga gũcemania hamwe nĩ ũndũ wa ũthathaiya, kũhunjia ũhoro ũrĩa mwega, na gũthiĩ na mbere gwĩkĩra wĩtĩkio wao hinya.

16. Ibuku rĩa Ahibirania rĩngĩtũteithia atĩa gũkorũo na mawoni marĩa magĩrĩire megiĩ kũnyarirũo? (Ahibirania 12:7)

¹⁶ Nĩ kĩĩ kĩngĩateithirie Akristiano Ahibirania gũkirĩrĩria ũkararia ũrĩa maangʼethanagĩra naguo? Tondũ Paulo nĩ aamenyaga atĩ nĩ maabataraga gũkorũo na muonere ũrĩa wagĩrĩire wĩgiĩ magerio marĩa maacemanagia namo, nĩ aamataarĩirie atĩ Ngai no etĩkĩrie Mũkristiano acemanie na magerio ĩrĩ njĩra ya kũmũmenyeria. (Thoma Ahibirania 12:7.) Kũmenyerio na njĩra ĩyo no gũteithie mũndũ gũkũria na kwagagĩria ngumo cia Gĩkristiano. Nĩ ũngĩarĩ ũndũ mũhũthũ harĩ Akristiano acio Ahibirania  gũkirĩrĩria magerio, mangĩecũranirie maumĩrĩro mega marĩa mangĩagĩire namo thutha wa kũhiũrania na magerio.—Ahib. 12:11.

17. Paulo eerutĩte atĩa igũrũ rĩgiĩ gũkirĩrĩria kũnyarirũo?

¹⁷ Paulo nĩ eekĩrire ngoro Akristiano Ahibirania makirĩrĩrie magerio mategũkua ngoro. Nĩ angĩahotire kũmahe ũtaaro ũcio tondũ mbere ĩyo we mwene nĩ aanyariraga Akristiano, na kwoguo nĩ ooĩ mathĩna marĩa maacemanagia namo. Ningĩ we mwene nĩ aakirĩrĩirie kũnyarirũo tondũ thutha wa gũtuĩka Mũkristiano nĩ aakararirio na njĩra itiganĩte. (2 Kor. 11:​23-25) Kwoguo Paulo nĩ ooĩ wega kĩrĩa gĩabataranagia nĩguo mũndũ ahote gũkirĩrĩria. Aaririkanirie Akristiano acio atĩ magĩkirĩrĩria magerio matiabatiĩ kwĩhoka hinya wao ene, no maabatiĩ kwĩhoka Jehova. Paulo aarĩ na ũmĩrĩru wa kuuga ũũ: “Jehova nĩwe mũndeithia; ndigwĩtigĩra.”—Ahib. 13:6.

18. Nĩ ũndũ ũrĩkũ tũĩ wĩgiĩ ihinda rĩũkĩte ũngĩtũteithia gũkirĩrĩria kũnyarirũo?

¹⁸ Ihinda-inĩ rĩrĩ kũrĩ na aarĩ na ariũ a Ithe witũ marakirĩrĩria kũnyarirũo. No tũmatiirĩrĩre na njĩra ya kũmahoera, na o na rĩmwe kũmahe kĩrĩa marabatara. (Ahib. 10:33) O na kũrĩ ũguo, Bibilia nĩ ĩtwĩraga wega atĩ “arĩa othe meriragĩria gũtũũra na wĩrutĩri Ngai marĩ na ngwatanĩro hamwe na Kristo Jesu o nao nĩ marĩnyariragwo.” (2 Tim. 3:12) Kwoguo, ithuothe nĩ tũrabatara kwĩhaarĩria nĩ ũndũ wa moritũ marĩa marĩ mbere itũ. Rekei ithuothe tũthiĩ na mbere kwĩhoka Jehova biũ tũrĩ na ma atĩ nĩ arĩtũteithagia gũkirĩrĩria igerio o rĩothe tũngĩcemania narĩo. Na ica ikuhĩ nĩ ekwehereria ndungata ciake ciothe njĩhokeku mathĩna marĩa iragerera.—2 Thes. 1:​7, 8. 

19. Nĩ maũndũ marĩkũ mangĩtũteithia kwĩhaarĩria nĩ ũndũ wa thĩna ũrĩa mũnene? (Ningĩ rora mbica.)

¹⁹ Hatarĩ nganja, marũa marĩa Paulo aandĩkĩire Ahibirania nĩ maateithirie Akristiano a karine ya mbere kwĩhaarĩria nĩ ũndũ wa mathĩna marĩa mangĩacemanirie namo. Paulo nĩ aamekĩrire ngoro magĩe na ũmenyo mũrikĩru na mataũkĩrũo wega nĩ Maandĩko. Gwĩka ũguo nĩ kũngĩamateithirie gũkũũrana na kũregana na morutani marĩa mangĩenyenyirie wĩtĩkio wao. Nĩ aameerire mekĩre wĩtĩkio wao hinya nĩgetha makorũo mehaarĩirie kũrũmĩrĩra ũtongoria wa Jesu na wa arĩa matongoragia maũndũ kĩũngano-inĩ. Ningĩ nĩ aateithirie Akristiano gũkiragĩrĩria na njĩra ya gũkorũo na mawoni marĩa magĩrĩire megiĩ magerio, na makamonaga marĩ mweke wa kũmenyerio nĩ Ithe witũ ũtwendete. Rekei o na ithuĩ tũrũmagĩrĩre motaaro macio maatongoririo nĩ roho wa Ngai. Tweka ũguo nĩ tũkũhota gũkirĩrĩria tũrĩ ehokeku nginya mũthia.—Ahib. 3:14.