Hau kabere nĩ tũkũgwetete rũgano rwa ũrĩa Croesus aahĩngĩcirũo nĩ mũthĩnjĩri-ngai wa kuuma Delphi, ũndũ ũrĩa watũmire ahootwo nĩ mũthamaki wa Perisia. Ngũrani na ũguo, Bibilia nĩ ĩkoragwo na ũrathi wĩgiĩ mũthamaki wa Perisia ũrĩa wahingire na njĩra nene nginya tũmaũndũ tũrĩa tũnini.

Mũnabii Isaia ũrĩa warĩ Mũhibirania nĩ aagwetete Kurusu na agataarĩria ũrĩa angĩgatooria Babuloni itũũra rĩarĩ na hinya. Isaia aarathĩte ũndũ ũcio kĩndũ mĩaka 200 mbere, o na mũthamaki Kurusu ataciarĩtwo.

Isaia 44:24, 27, 28: “Jehova . . . ekuuga ũũ: . . . nĩ niĩ njĩraga kũrĩa kũrĩ maĩ mariku atĩrĩ, Hũai, o nacio njũĩ cianyu nĩngacihũithia; o naho ha ũhoro wa mũthamaki ũrĩa wĩtagwo Kurusu, nĩ niĩ njugaga atĩrĩ, Nĩwe mũrĩithi wa mbũri ciakwa, na nĩwe ũrĩĩkaga maũndũ mothe marĩa nyendaga mekwo, o nginya akoiga ũhoro-inĩ wa Jerusalemu atĩrĩ, Nĩrĩgaakwo; o nayo hekarũ yarĩo akamĩĩra atĩrĩ, Gĩtina gĩaku nĩgĩkahandwo.”

Kũringana na mwandĩki wa historĩ Mũngiriki wetagwo Herodotus, njeshi ya Kurusu yoinithirie maĩ ma Rũũĩ rwa Farati rũrĩa rwatuĩkanĩirie itũũra-inĩ rĩa Babuloni ĩkĩmaroria mwena ũngĩ. Gwĩka ũguo kwahotithirie njeshi ĩyo ya Kurusu kũingĩra itũũra rĩu ĩgereire rũũĩ thĩinĩ. Kurusu arĩkia kwĩgwatĩra Babuloni, nĩ aarekereirie Ayahudi arĩa maakoretwo marĩ mĩgwate itũũra-inĩ rĩu na akĩmetĩkĩria macoke kwao na maake Jerusalemu rĩngĩ, ĩrĩa yathũkangĩtio mĩaka 70 mbere ĩyo.

Isaia 45:1: “Atĩrĩrĩ, ũyũ nĩguo ũhoro ũrĩa Jehova erĩte mũndũ wake ũrĩa ũitĩrĩirio maguta, na nĩwe Kurusu, o we ũrĩa niĩ ‘nyitĩte guoko gwake nĩguo ndoorie ndũrĩrĩ iria irĩ mbere yake. Niĩ nĩ kuohora ngohora ndoho njohero-inĩ cia athamaki nĩ getha mamũhingũragĩre mĩrango mbere yake, na ndagakora ihingo cia matũũra mao ihingĩtwo.”

Aperisia maatonyire itũũra rĩu kũgerera ihingo nene iria ciarĩ thingo-inĩ tondũ ciatiganĩtio irĩ hingũre. Korũo Ababuloni nĩ maamenyaga ũrĩa Kurusu aabangĩte, nĩ mangĩahingĩte ihingo ciothe iria ciarorete rũũĩ. No hĩndĩ ĩyo, itũũra rĩu rĩtingĩahotire kwĩrũĩrĩra.

Ũrathi ũcio nĩ ũmwe wa morathi maingĩ marĩa marĩ thĩinĩ wa Bibilia maahingire o ta ũrĩa maarathĩtwo. * Ngũrani na morathi ma andũ marĩa kaingĩ moigaga moimanĩte na ngai ciao, morathi ma Bibilia  moimĩte kũrĩ ũrĩa woigire: “O niĩ nyumbũranagĩra maũndũ marĩa makoneka ma kũrigĩrĩria kuuma o hĩndĩ ĩrĩa maũndũ maambĩrĩirio, na ngoimbũra maũndũ marĩa matarĩ marekwo kuuma o hĩndĩ ya agu na agu.”—Isaia 46:10.

Ngai ũrĩa wa ma wĩtagwo Jehova nowe tu ũngiuga atĩ no ahote gwĩka ũguo. Rĩĩtwa rĩu rĩake riugĩte “Nĩ Atũmaga Maũndũ Mekĩke.” Rĩonanagia atĩ arĩ na ũhoti wa kũmenya maũndũ ma ihinda rĩũkĩte na gũtũma mathiĩ kũringana na wendi wake. Ũndũ ũcio ũtũmaga tũkorũo na ma atĩ maũndũ mothe marĩa eranĩire nĩ akamahingia.

No wende kũmenya morathi ma Bibilia megiĩ ihinda rĩrĩ tũratũũra? Mĩaka ta 2,000 mĩthiru, Bibilia nĩ yarathĩte atĩ “matukũ-inĩ ma kũrigĩrĩria nĩ gũkaagĩa mahinda ma ũgwati maritũ kũhiũrania namo.” Nĩ matukũ ma kũrigĩrĩria ma kĩĩ? Ti ma thĩ kana andũ, no nĩ ma mbaara, mũhinyanĩrĩrio, na mathĩna marĩa magũmĩire andũ kwa ihinda iraihu. Reke tũthuthurie morathi maigana ũna marĩa monanagia tũratũũra “matukũ-inĩ ma kũrigĩrĩria.”

2 Timotheo 3:1-5: “Matukũ-inĩ ma kũrigĩrĩria . . . , andũ nĩ magatuĩka eyendi, endi mbeca, egani, egathi, arumi Ngai, mataathĩkagĩra aciari, matarĩ ngatho, matarĩ ehokeku, matarĩ wendo ũrĩa wa ndũire, matendaga ũiguano, acambania, mategiragĩrĩria, matarĩ tha, matendete maũndũ mega, akunyanĩri, momĩtie ciongo, etĩi, mendete ikeno gũkĩra ũrĩa mendete Ngai, monekaga ta meyamũrĩire Ngai ĩndĩ makarega hinya ũrĩa umanaga na wĩyamũrĩri ũcio.”

Na githĩ ũguo tiguo mĩtugo ya andũ aingĩ ĩhaana? Hihi nĩ wonete atĩ tũkoragwo tũrigicĩirio nĩ andũ meyendete, mendete mbeca, na etĩi? Ningĩ nĩ wonete atĩ andũ aingĩ matiiganagĩra na matiendaga kũiguithania na andũ arĩa angĩ? Kwahoteka nĩ wonete atĩ ciana nyingĩ itirathĩkĩra aciari na andũ aingĩ nĩ mendete ikeno gũkĩra ũrĩa mendete Ngai. Na maũndũ marathiĩ mathũkĩte.

Mathayo 24:6, 7: “Nĩ mũkaigua ũhoro wa mbaara kũndũ gũtiganĩte. . . . Rũrĩrĩ nĩ rũgokĩrĩra rũrĩrĩ rũrĩa rũngĩ na ũthamaki ũũkĩrĩre ũthamaki ũrĩa ũngĩ.”

Kwĩrĩkanaga atĩ andũ makĩria ma milioni 100 nĩ makuĩte nĩ ũndũ wa mbaara na njũkanĩrĩro kuuma mwaka-inĩ wa 1914, na mabũrũri maingĩ o na matirĩ andũ aingĩ ta acio. Ta wĩcirie maithori, kĩeha, na mĩnyamaro ĩrĩa ĩrehagwo nĩ ikuũ nyingĩ ũguo. Hihi ndũrĩrĩ nĩ ithomete na rĩacio na ikaniina mbaara?

Mathayo 24:7: “Nĩ gũkaagĩa ng’aragu.”

Kĩama kĩrĩa kĩrũmbũyagia ũhoro wa irio kĩa Ũrũmwe wa Mabũrũri (World Food Programme) kĩoigire: “O na gũtuĩka thĩinĩ wa thĩ nĩ gũkũragio irio cingĩigana andũ othe, andũ milioni 815, arĩa nĩ mũndũ ũmwe harĩ andũ kenda, nĩ mararagĩra o mũthenya. Makĩria ma ũguo, mũndũ ũmwe harĩ andũ atatũ nĩ akoragwo na mathĩna marĩa moimanaga na kwaga irio iria ciagĩrĩire.” Kwĩrĩkanaga atĩ o mwaka ciana ta milioni ithatũ nĩ ikuaga nĩ ũndũ wa ng’aragu.

Luka 21:11: “Nĩ gũkaagĩa ithingithia nene.”

O mwaka, ithingithia ta 50,000 nĩ ithingithaga ũndũ andũ mekũigua. Nacio ithingithia kĩndũ 100 nĩ ithũkangagia nyũmba na hakuhĩ o mwaka nĩ gũkoragwo na gĩthingithia kĩmwe kĩnene mũno. Kũringana na ũthuthuria ũmwe, ithingithia nĩ cioragire andũ 471,000 kuuma mwaka wa 1975 nginya wa 2000.

Mathayo 24:14: “Naguo ũhoro ũyũ mwega wa Ũthamaki nĩ ũkaahunjio thĩ yothe ũtuĩke ũira kũrĩ ndũrĩrĩ ciothe, na hĩndĩ ĩyo nĩrĩo mũico ũgaakinya.”

Aira a Jehova makĩria ma milioni inyanya makoretwo makĩhunjia ũhoro ũrĩa mwega wa Ũthamaki wa Ngai thĩinĩ wa mabũrũri ta 240. Mahunjagia ũhoro ũrĩa mwega kũrĩa guothe andũ marĩ, kuuma o mataũni-inĩ manene nginya icagi-inĩ. Ũrathi ũcio uugaga atĩ rĩrĩa Ngai akona wĩra ũyũ nĩ warĩka, “nĩrĩo mũico ũgaakinya.” Gũgaacoka gũthiĩ atĩa? Wathani wa andũ no gũthira ũgaathira na Ũthamaki wa Ngai wambĩrĩrie gwathana. No wende kũmenya nĩ ciĩranĩro irĩkũ ikaahinga rungu rwa Ũthamaki wa Ngai? Thoma gĩcunjĩ kĩrĩa kĩrũmĩrĩire.