Mwako wa Kĩririkano wa Titus ũkoragwo na mĩcoro ĩĩrĩ yonanagia ũndũ ũĩkaine wega wekĩkire tene. O na kũrĩ ũguo, andũ aingĩ matiũĩ ũrĩa mwako ũcio ũhutanĩtie na Bibilia. O na gũtuĩka ndwaragia, nĩ ũrutaga ũira wa bata ũrĩa wonanagia atĩ ũrathi wa Bibilia nĩ ũhingaga.

Kĩambĩrĩria-inĩ gĩa karine ya mbere, ũthamaki wa Roma waathanaga kuuma Britain nginya Gaul (ĩrĩa rĩu ĩtagwo Faranja) ũgathiĩ nginya Misiri, na icigo icio ciakoragwo ihooreire biũ na ciakoragwo na ũtonga mũingĩ. No nĩ harĩ gĩcigo kĩmwe gĩathumbũraga Roma hĩndĩ ciothe. Gĩcigo kĩu nĩ Judea kũrĩa gwatũũraga thogothogo.

Ibuku rĩtagwo Encyclopedia of Ancient Rome riugĩte ũũ: “No icigo nini harĩ iria ciarĩ rungu rwa Ũthamaki wa Roma ciamenanĩte na Roma na gĩkĩro ta kĩrĩa Judea na Roma ciamenanĩte. Ayahudi nĩ maathũire anene a Roma nĩ ũndũ wa kwaga gũtĩa ũndũire wao, nao Aroma nĩ maahinyagĩrĩria Ayahudi mũno nĩ ũndũ wa kuona marĩ na rũng’athio rũnene.” Ayahudi aingĩ maarĩ na mwĩhoko atĩ nĩ mangĩagĩire na mũtongoria ũngĩaingatire Aroma na acokie riri ũrĩa wakoragwo Isiraeli mbere-inĩ. No mwaka-inĩ wa 33, Jesu Kristo nĩ aarathire atĩ nĩ harĩ ũndũ mũũru ũngĩakorire Jerusalemu.

Jesu oigire ũũ: “Matukũ nĩ marĩũka rĩrĩa thũ ciaku igakũirigĩra na mĩtĩ mĩicũhie o na igũthiũrũrũkĩrie na ikũhatĩke mĩena yothe. Na nĩ igaakũhagũrania o hamwe na ciana iria irĩ thĩinĩ waku, na itigaatiga ihiga o na rĩmwe rĩikarĩire rĩrĩa rĩngĩ.”—Luka 19:43, 44.

No mũhaka akorũo ciugo icio cia Jesu nĩ ciagegirie arutwo ake. Thikũ igĩrĩ thutha ũcio rĩrĩa monire hekarũ ya Jerusalemu, ũmwe wao oigire ũũ: “Mũrutani, ta rora mahiga maya na mĩako ĩno!” Na nĩ angĩoigire ũguo tondũ kwĩrĩkanaga atĩ mahiga mamwe maakĩte hekarũ maarĩ na ũraihu wa makĩria ma fiti 35 (mita 11), wariĩ wa fiti 15 (mita 5), na ũraihu wa na igũrũ wa fiti 10 (mita 3)! No o na gũtariĩ ũguo, Jesu aacokirie ũũ: “Ha ũhoro wa indo ici mũrona-rĩ, matukũ nĩ marĩũka rĩrĩa gũtarĩ ihiga rĩgaatigwo rĩikarĩire rĩrĩa rĩngĩ rĩtamomoretwo.”—Mariko 13:1; Luka 21:6.

Jesu aacokire akĩmeera ũũ: “Rĩrĩa mũkoona Jerusalemu ĩthiũrũrũkĩirio nĩ mbũtũ ciambĩte hema, hĩndĩ ĩyo mũkaamenya atĩ kwanangwo kwayo nĩ gũkuhĩrĩirie. Hĩndĩ ĩyo arĩa magaakorũo Judea nĩ mambĩrĩrie kũũrĩra irĩma-inĩ, arĩa magaakorũo Jerusalemu moime, na arĩa magaakorũo mĩgũnda-inĩ matikanatonye kuo.” (Luka 21:20, 21) Hihi ciugo icio cia Jesu nĩ ciahingire?

Kuuma Jesu aaria ciugo icio, Ayahudi maathire na mbere gwathwo nĩ ũthamaki wa Roma, ũrĩa ũtaamakenagia o na hanini, kwa ihinda rĩa mĩaka ĩngĩ 33. No mwaka wa 66 Ayahudi nĩ monire matigũkirĩrĩria rĩngĩ rĩrĩa mũtongoria wa Roma ũrĩa waathanaga kũu Judea wetagwo Gessius Florus oire mbeca kuuma mũthithũ-inĩ wa hekarũ na hinya. Ihinda inini thutha ũcio, Ayahudi aregani magĩthiĩ Jerusalemu makĩũraga thigari cia Roma na makĩanĩrĩra atĩ o matirĩ rungu rwa wathani wa Roma.

Kĩndũ ta mĩeri ĩtatũ thutha ũcio, njeshi makĩria ma 30,000 cia Roma  itongoretio nĩ Cestius Gallus, nĩ ciathire Jerusalemu nĩguo ikahũrane na aregani acio. Aroma nĩ maahotire kũingĩra itũũra-inĩ rĩu o na ihenya na makĩgũithia rũthingo rwa mwena wa na nja rũrĩa rwathiũrũrũkĩirie hekarũ. No nĩ ũndũ wa gĩtũmi gĩtoĩkaine wega, njeshi ĩyo ĩkĩehera. Ayahudi aregani nĩ maakenire mũno, na matekũrĩa marĩĩgu, magĩteng’eria njeshi ĩyo. Rĩrĩa njeshi ya Roma na Ayahudi aregani moimire Jerusalemu, Akristiano nĩ maathĩkĩire ũndũ ũrĩa meerĩtwo nĩ Jesu, makiuma Jerusalemu, makĩũrĩra irĩma-inĩ iria irĩ mũkĩra ũrĩa ũngĩ wa Rũũĩ rwa Jorodani.—Mathayo 24:15, 16.

Mwaka ũrĩa warũmĩrĩire, njeshi ya Roma nĩ yacokire Judea ĩtongoretio nĩ Vespasian na mũrũwe Titus. O na kũrĩ ũguo, ihinda inini thutha wa Mũthamaki Nero gũkua mwaka wa 68, Vespasian nĩ aacokire Roma nĩguo agatuĩke mũthamaki, agĩtiga njeshi 60,000 Judea ĩgĩtongorio nĩ mũrũwe Titus.

Kũrĩ mweri wa Juni mwaka wa 70, Titus nĩ eerire njeshi yake ĩteme mĩtĩ ĩrĩa yarĩ Judea, makĩmĩhũthĩra gwaka rũirigo rwa mĩtĩ mĩicũhie rwa kilomita 7 gũthiũrũrũkĩria Jerusalemu. Kĩndũ ta mĩeri ĩtatũ thutha ũcio, Aroma nĩ meetahĩire indo kuuma itũũra-inĩ rĩu o hamwe na hekarũ, magĩtiga marĩcina, na matiatigire ihiga o na rĩmwe rĩikarĩire rĩrĩa rĩngĩ, o ta ũrĩa Jesu aarathĩte. (Luka 19:43, 44) Kũringana na ibuku rĩmwe, “andũ gatagatĩ ka 250,000 na 500,000 nĩ moragĩirũo Jerusalemu na kũndũ kũngĩ thĩinĩ wa Judea.”

Mwaka wa 71 Titus nĩ aacokire Italy, kũrĩa aamũkĩrirũo na gĩkeno kĩnene mũno nĩ aikari a Roma. Aikari othe a taũni ĩyo nĩ moimĩrire gũkenerera mũrũrũngano mũnene wa ũhootani, ũrĩa warĩ ũmwe wa mĩrũrũngano ĩrĩa mĩnene mũno yanekwo taũni-inĩ ĩyo.

Kĩrĩndĩ nĩ kĩagegaga kĩona ũtonga mũnene ũrĩa wahĩtũkagĩrio barabara-inĩ cia taũni ĩyo. Nĩ maakenagĩra kwĩrorera tũtarũ tũrĩa twatahĩtwo, na makaari manene marĩa maathiaga makĩonanagia mbica cia ũrĩa mbaara yahaanaga, na indo iria ciatahĩtwo kuuma hekarũ-inĩ ya Jerusalemu.

Mwaka wa 79 Vespasian nĩ aakuire, na mũrũwe Titus agĩtuĩka mũthamaki. No thutha wa mĩaka ĩĩrĩ, Titus agĩkua andũ materĩgĩrĩire. Mũrũ wa nyina Domitian nĩ aatuĩkire mũthamaki, na o rĩo agĩaka mwako wa ũhootani wa kũririkana Titus.

Matukũ-inĩ maya, andũ aingĩ arĩa maceeraga Roma nĩ makenagĩra kwĩrorera Mwako wa Kĩririkano wa Titus. Andũ amwe mawonaga ũrĩ mwako ũcoretwo na njĩra ya magegania, angĩ monaga ũrĩ kĩririkania kĩa ũrĩa wathani wa Roma warĩ na hinya, na angĩ nao monaga ũrĩ njĩra ya gũtaarĩria kũgwa kwa Jerusalemu na hekarũ ĩrĩa yarĩ kuo.

O na kũrĩ ũguo, andũ arĩa mathomaga Bibilia na kinyi monaga Mwako wa Kĩririkano wa Titus ũrĩ na ũndũ ũngĩ wa bata makĩria. O na gũtuĩka mwako ũcio ndwaragia, nĩ ũrutaga ũira ũrĩa wonanagia atĩ morathi ma Bibilia nĩ mahingaga na nĩ ma kwĩhokeka, na kwoguo ũkonania atĩ morathi macio maatongoririo nĩ roho wa Ngai.—2 Petero 1:19-21.