Twathoma rũgano rwĩgiĩ ũũmbi thĩinĩ wa ibuku rĩa Kĩambĩrĩria, twĩrutaga atĩ mũndũ wa mbere, Adamu, eerirũo nĩ Ngai ũũ: “Mũtĩ o wothe ũrĩa wĩ mũgũnda ũyũ-rĩ, nĩũrekereirio ũũrĩage; no rĩrĩ, mũtĩ ũrĩa wa kũmenyithania wega o na ũũru, ndũkanaũrĩe, nĩ gũkorũo mũthenya ũrĩa ũkaũrĩa, no mũhaka ũgakua.” (Kĩambĩrĩria 2:16, 17) Ciugo icio cionanagia wega atĩ, korũo Adamu nĩ aathĩkĩire rĩathani rĩu rĩa Ngai, ndangĩakuire no angĩathire na mbere gũtũũra mũgũnda-inĩ wa Edeni.

Ũndũ wa kĩeha nĩ atĩ, handũ ha gũthuura gwathĩkĩra Ngai na gũtũũra tene na tene, Adamu athuurire kwaga gwathĩkĩra rĩathani rĩa Ngai, na akĩrĩa itunda rĩu maakanĩtio rĩrĩa mũtumia wake, Hawa, aamũreheire. (Kĩambĩrĩria 3:1-6) Moimĩrĩro ma kwaga gwathĩka kũu kwao no matũhutagia o na ũmũthĩ. Mũtũmwo Paulo aataarĩirie ũndũ ũcio na njĩra ĩno: “Kũgerera harĩ mũndũ ũmwe mehia maatonyire thĩinĩ wa thĩ na gĩkuũ gĩgĩtonya nĩ ũndũ wa mehia, na kwoguo gĩkuũ gĩgĩtherema kũrĩ andũ othe tondũ nĩ meehĩtie othe.” (Aroma 5:12) Mũndũ ũcio “ũmwe” nĩ Adamu. No mehia macio maarĩ marĩkũ, na nĩ kĩĩ gĩatũmire marehe gĩkuũ?

Gĩĩko kĩu kĩa Adamu gĩa kuuna watho wa Ngai akĩendaga kana kũrega kũwathĩkĩra nĩ mehia. (1 Johana 3:4) Na mũcara wa mehia nĩ gĩkuũ, o ta ũrĩa Ngai eerĩte Adamu. Korũo Adamu na njiarũa ciake iria ciarũmĩrĩire nĩ maathire na mbere gwathĩkĩra rĩathani rĩa Ngai, matingĩagĩire na mehia na matĩngĩgacama gĩkuũ o na rĩ. Ngai  ndombire andũ nĩguo makuage no aamombire nĩguo matũũre tene na tene.

Gũtirĩ mũndũ ũngĩkararia atĩ gĩkuũ nĩ ‘gĩtheremete kũrĩ andũ othe,’ o ta ũrĩa Bibilia yugĩte. No hihi nĩ harĩ gĩcunjĩ kĩmwe gĩkoragwo thĩinĩ witũ gĩthiaga na mbere gũtũũra rĩrĩa twakua? Andũ aingĩ mangiuga nĩ harĩ, makoiga atĩ gĩcunjĩ kĩmwe gitũ gĩtagwo muoyo gĩtingĩkua. No kũngĩrĩ ũguo, ũndũ ũcio ũngĩkorũo ũkĩonania atĩ Ngai nĩ aaheenirie Adamu. Na njĩra ĩrĩkũ? Tondũ korũo gĩcunjĩ kĩmwe gitũ gĩthiaga na mbere gũtũũra kũndũ kũngĩ thutha witũ gũkua, gĩkuũ gĩtingĩkorũo kĩrĩ mũcara wa mehia ta ũrĩa Ngai oigĩte. Bibilia yugaga atĩ ‘gũtingĩhoteka Ngai aheenanie.’ (Ahibirania 6:18) Ma nĩ atĩ Shaitani nĩwe waheenanirie rĩrĩa eerire Hawa ũũ: “Aca, ti atĩ no mũhaka mũgakua.”—Kĩambĩrĩria 3:4.

Ũndũ ũcio ũtũmaga twĩyũrie kĩũria gĩkĩ, Angĩkorũo ũrutani wa atĩ muoyo ndũkuaga nĩ wa maheeni-rĩ, gũgĩthiaga atĩa rĩrĩa mũndũ akua?

Ibuku rĩa Kĩambĩrĩria riugaga ũũ ũhoro-inĩ wĩgiĩ ũũmbi: “Jehova Ngai akĩũmba mũndũ na rũkũngũ rũa thĩ, agĩcoka akĩmũheeherera mĩhũmũ ya muoyo na marima ma iniũrũ; nake mũndũ ũcio agĩtuĩka mũndũ wĩ muoyo.” Ciugo “mũndũ wĩ muoyo” itaũrĩtwo kuumana na kiugo gĩa Kĩhibirania ne’phesh, * kĩrĩa kiugaga “kĩũmbe kĩrahuhia.” —Kĩambĩrĩria 2:7.

Kwoguo Bibilia nĩ yonanagia wega atĩ andũ matiombirũo marĩ na muoyo ũtangĩkua. Handũ ha ũguo, o ũmwe witũ nĩ “mũndũ wĩ muoyo.” Nĩkĩo o na ũngĩcaria atĩa, ndũngĩona rĩandĩko o rĩothe rĩa Bibilia rĩhũthĩrĩte ciugo “muoyo ũtangĩkua.”

Tondũ Bibilia ndiugaga atĩ andũ nĩ makoragwo na kĩrĩa amwe metaga muoyo ũtangĩkua-rĩ, nĩ kĩĩ gĩtũmaga ndini nyingĩ irutane ũndũ ngũrani? Nĩguo tuone macokio, no twarĩrĩirie ũndũ warutanagwo Misiri ya tene.

Mwandĩki ũmwe wa historĩ, Mũngiriki, wetagwo Herodotus, ũrĩa watũũraga karine-inĩ ya gatano Mbere ya Kristo, oigire atĩ Amisiri nĩo maarĩ “andũ a mbere gũtetera wĩtĩkio wa atĩ muoyo ndũkuaga.” Ababuloni a tene o nao nĩ monanagia atĩ muoyo ndũkuaga. Gũkinyĩria ihinda rĩrĩa Aleksanda ũrĩa Mũnene aatooririe Asia ya Gatagatĩ mwaka-inĩ wa 332 Mbere ya Kristo, athomi Angiriki nĩ maatheremetie ũrutani ũcio, na thutha wa ihinda inini ũgĩtherema ũthamaki-inĩ wothe wa Ũyunani.

Karine-inĩ ya mbere, ikundi igĩrĩ cia Kĩyahudi iria ciamũkanĩte, gĩkundi kĩa Essenes na kĩa Afarisai, ciarutanaga atĩ muoyo nĩ ũthiaga na mbere gũtũũra thutha wa mwĩrĩ gũkua. Ibuku rĩa The Jewish Encyclopedia riugaga ũũ: “Wĩtĩkio wa atĩ muoyo ndũkuaga wokire kũrĩ Ayahudi kuumana na mwĩcirĩrie wa Angiriki na makĩria kũgerera morutani ma Plato.” O ũndũ ũmwe na ũcio, mwandĩki ũngĩ wa historĩ, Mũyahudi, wetagwo Josephus, ũrĩa watũũraga karine-inĩ ya mbere, ndaakuruhithanirie ũrutani ũcio na Maandĩko Matheru, no nĩ na “wĩtĩkio wa ariũ a Ũyunani,” na onaga ũrutani ũcio ũhaana ta ng’ano ciacokanĩrĩirio nĩ atungi ao a ng’ano.

O ũrĩa ũndũire wa Angiriki wathire ũtheremete, andũ arĩa meeĩtaga Akristiano o nao nĩ maambĩrĩirie gwĩtĩkia ũrutani ũcio wa maheeni. Kũringana na mwandĩki wa historĩ wĩtagwo Jona Lendering, “mawoni wa Plato ma atĩ muoyo witũ watũũraga handũ hega mbere na atĩ rĩu ũtũũraga thĩ ĩtarĩ njega nĩ watũmire ũkorũo ũrĩ ũndũ mũhũthũ kũnyitithania morutani ma Plato na Ũkristiano.” Na njĩra ĩyo, ũrutani wa maheeni wa atĩ muoyo ndũkuaga ũkĩingĩrio thĩinĩ wa “Ũkristiano”  na ũgĩtuĩka ũrutani mũnene wa wĩtĩkio wa “Gĩkristiano”.

Karine-inĩ ya mbere, mũtũmwo Paulo nĩ aaheanire mũkaana ũyũ: “Kiugo kĩrĩa gĩtongoretio na roho kiugaga wega atĩ mahinda marĩa maroka andũ amwe nĩ makaagwa matigane na wĩtĩkio, mathikagĩrĩrie ciugo itongoretio nĩ maroho moru na morutani ma ndaimono.” (1 Timotheo 4:1) Ciugo icio nĩ ciahingire. Ũrutani wa atĩ muoyo ndũkuaga nĩ ngerekano ĩmwe ya “morutani ma ndaimono.” Ndũnyitagwo mbaru nĩ Bibilia, na woimanire na ndini cia maheeni cia tene na morutani ma andũ.

No harĩ ithuĩ, ũndũ wa gĩkeno nĩ atĩ Jesu oigire ũũ: “Nĩ mũkũmenya ũhoro ũrĩa wa ma, naguo ũhoro ũrĩa wa ma ũmũkũũre ũkombo-inĩ.” (Johana 8:32) Kũgerera kũgĩa na ũmenyo ũrĩa wa ma wĩgiĩ ma cia Bibilia, nĩ tũkũũrĩtwo kuumana na morutani na mĩtugo ĩrĩa yagagĩra Ngai gĩtĩo na ĩtheremagio nĩ ndini nyingĩ cia thĩ ĩno. Makĩria ma ũguo, ũhoro wa ma ũrĩa ũrĩ thĩinĩ wa Kiugo kĩa Ngai nĩ ũtũkũũraga kuumana na mĩtugo ya ũndũire na mawĩtĩkio ma maheeni marĩa mahutanĩtie na gĩkuũ.—Rora gathandũkũ karĩ na kĩongo “ Akuũ Marĩ Kũ?”

Ndwarĩ muoroto wa Mũũmbi witũ atĩ andũ matũũrage mĩaka 70 kana 80 tu thĩinĩ wa thĩ macoke mathiĩ magatũũre tene na tene kũndũ kũngĩ. Muoroto wake kĩambĩrĩria-inĩ warĩ andũ matũũre tene na tene gũkũ thĩ marĩ ciana ciake njathĩki. Muoroto ũcio mũnene wonanagia ũrĩa Ngai endete andũ na no mũhaka ũkahinga. (Malaki 3:6) Mwandĩki wa Thaburi oigire ciugo ici cia gwĩkĩra hinya ũndũ ũcio: “Arĩa athingu nĩo makagaya thĩ, na gũtũũra mamĩtũũre o nginya tene.”—Thaburi 37:29.