1. Nĩ hĩndĩ ta ĩrĩkũ tũngĩamũkĩra ũtaaro, na ithuothe tũũbataraga nĩkĩ?

 RĨMWE na rĩmwe ithuothe nĩ tũbataraga kũheo ũtaaro. Kũrĩ hĩndĩ ĩngĩ narĩo tũngĩoya ikinya rĩa kũũria mũndũ tũtĩĩte atũhe ũtaaro. Ningĩ mũrũ wa Ithe witũ no atũhe ũtaaro angĩona twĩ hakuhĩ gũthiĩra ‘njĩra-inĩ ĩtagĩrĩire’ ĩngĩtũma twĩrire thutha-inĩ. (Gal. 6:1) Makĩria ma ũguo, no twamũkĩre ũtaaro na njĩra ya kũrũngwo thutha wa gwĩka mehia maritũ. Gũtekũmakania kĩrĩa kĩratũma tũheo ũtaaro, nĩ twagĩrĩirũo kũũthikĩrĩria. Nĩ tũgunĩkaga rĩrĩa tweka ũguo, na ũndũ ũcio no ũhonokie muoyo witũ.—Thim. 6:23.

2. O ta ũrĩa Thimo 12:15 yonanĩtie-rĩ, twagĩrĩirũo gũthikĩrĩria ũtaaro nĩkĩ?

² Rĩandĩko ritũ rĩa mũthingi rĩratwĩkĩra ngoro ‘gũthikagĩrĩria ciugo cia andũ arĩa ogĩ.’ (Thim. 22:17) Gũtirĩ mũndũ ũĩ maũndũ mothe, kwoguo hingo ciothe nĩ kũrĩkoragwo na mũndũ ũrĩ na ũũgĩ gũtũkĩra kana ũrĩ na ũmenyeru gũtũkĩra. (Thoma Thimo 12:15.) Rĩrĩa twathikĩrĩria ũtaaro nĩ tuonanagia atĩ tũrĩ enyihia. Ũndũ ũcio nĩ wonanagia nĩ tũũĩ atĩ tũtingĩhota maũndũ mothe, na atĩ nĩ tũbataraga ũteithio nĩguo tũkinyĩre mĩoroto itũ. Mũthamaki Suleimani ũrĩa warĩ na ũũgĩ aandĩkire ũũ atongoretio nĩ roho: “Ataarani aingĩ nĩ matũmaga maũndũ magaacĩre.”—Thim. 15:22.

3. Tũngĩamũkĩra ũtaaro kũgerera njĩra ta irĩkũ?

³ No tũheo ũtaaro wa ĩmwe kwa ĩmwe kana ũtarĩ wa ĩmwe kwa ĩmwe. Ũtaaro ũtarĩ wa ĩmwe kwa ĩmwe nĩ ũrĩkũ? No tũthome ũndũ thĩinĩ wa Bibilia kana mabuku-inĩ maitũ na ũndũ ũcio ũtũme twĩcirie ũhoro wĩgiĩ ũndũ mũna tũkoretwo tũgĩka, na thutha ũcio tũgarũrĩre mwĩcirĩrie na ciĩko citũ. (Ahib. 4:12) No tuuge atĩ ũcio nĩ ũtaaro ũtarĩ wa ĩmwe kwa ĩmwe. Ĩ naguo ũtaaro wa ĩmwe kwa ĩmwe nĩ ũrĩkũ? Mũthuri wa kĩũngano kana  Mũkristiano ũngĩ ũrĩ na ũmenyeru no atũgwetere ũndũ tũrabatara kũrutĩra wĩra. No tuuge atĩ ũcio nĩ ũtaaro wa ĩmwe kwa ĩmwe. Angĩkorũo mũndũ nĩ atwendete nginya agatũhe ũtaaro wa Bibilia, twagĩrĩirũo gũcokia ngatho na gũthikĩrĩria ũtaaro ũcio, tũcoke tũũhũthĩre.

4. Kũringana na Kohelethu 7:9, twagĩrĩirũo gwĩthema gwĩka atĩa rĩrĩa twaheo ũtaaro?

⁴ Ũrĩa kũrĩ nĩ atĩ, no ũkorũo ũtarĩ ũndũ mũhũthũ gwĩtĩkĩra ũtaaro wa ĩmwe kwa ĩmwe. O na no ũtũme tũrakare. Nĩkĩ? O na gũtuĩka nĩ twĩtĩkagĩra atĩ tũtirĩ akinyanĩru, rĩmwe no tũritũhĩrũo gwĩtĩkĩra ũtaaro rĩrĩa mũndũ atwĩra ũndũ mũna tũrabatara kũrutĩra wĩra. (Thoma Kohelethu 7:9.) O na no twambĩrĩrie gwĩtetera. No twĩkĩrĩre nganja muoroto wa mũndũ ũrĩa ũratũhe ũtaaro kana tũrakario nĩ njĩra ĩrĩa ahũthĩra gũtũtaara. O na no twambĩrĩrie kũmenereria mũndũ ũcio na tuuge: ‘Ndagĩrĩirũo nĩ kũhe ũtaaro. Githĩ o nake ndahĩtagia?’ Na angĩkorũo ũtaaro wake ndũnatũkenia, no twage gũtindanĩra naguo kana tũũrie mũndũ ũngĩ atũhe ũtaaro tũgĩciria atĩ nĩ egũtwĩra ũndũ ũrĩa tũngĩenda kũigua.

5. Tũkwarĩrĩria maũndũ marĩkũ gĩcunjĩ-inĩ gĩkĩ?

⁵ Thĩinĩ wa gĩcunjĩ gĩkĩ, nĩ tũkwarĩrĩria ngerekano cia Bibilia cia andũ maaregire ũtaaro na arĩa maawĩtĩkĩrire. Ningĩ nĩ tũkuona nĩ kĩĩ kĩngĩtũteithia gwĩtĩkĩra ũtaaro na kũgunĩka kuumana naguo.

6. Tũreruta atĩa kuumana na ũrĩa Mũthamaki Rehoboamu eekire aheo ũtaaro?

⁶ Rekei tũthuthurie ũhoro wa Rehoboamu. Rĩrĩa aatuĩkire mũthamaki wa Isiraeli, andũ nĩ maathiire kũrĩ we makĩmũũria amahũthĩrie mũrigo ũrĩa ithe Suleimani aamaigĩrĩire. Rehoboamu nĩ eekire ũndũ wa ũũgĩ tondũ nĩ aahoire ũtaaro athuri akũrũ thĩinĩ wa Isiraeli nĩguo mamwĩre ũrĩa agĩrĩirũo gũcokeria andũ acio. Athuri acio akũrũ maamwĩrire atĩ angĩetĩkĩrire ihoya rĩa andũ acio, nĩ mangĩatũũrire marĩ ndungata ciake. (1 Ath. 12:3-7) No Rehoboamu ndaiganĩire nĩ ũtaaro ũcio, kwoguo akĩhoya ũtaaro kuuma kũrĩ anake arĩa maareranĩirũo nake. No kũhoteke rĩu anake acio maarĩ na kĩndũ mĩaka 40, na kwoguo maarĩ na ũmenyeru wa gĩkĩro kĩigana ũna ũtũũro-inĩ. (2 Maũ. 12:13) No ũtaaro ũrĩa maaheire Rehoboamu ndwarĩ mwega. Maamwĩrire aritũhĩrie andũ mũrigo o na makĩria. (1 Ath. 12:8-11) Thutha wa kũheo ũtaaro maita merĩ, Rehoboamu nĩ angĩahoire Jehova amũteithie kũmenya nĩ ũtaaro ũrĩkũ angĩarũmĩrĩire. No handũ ha ũguo, aathikĩrĩirie ũtaaro wa anake tondũ nĩguo wamũkenirie. Itua rĩu rĩarĩ na maumĩrĩra moru harĩ Rehoboamu na andũ a Isiraeli. O na ithuĩ rĩmwe no tũheo ũtaaro ũtaratũkenia. No angĩkorũo uumĩte Kiugo-inĩ kĩa Ngai nĩ twagĩrĩirũo kũwĩtĩkĩra.

7. Tũreruta atĩa kuumana na ngerekano ya Mũthamaki Uzia?

⁷ Mũthamaki Uzia nĩ aaregire ũtaaro. Kũrĩ hĩndĩ aaingĩrire hekarũ-inĩ ya Jehova, handũ haagĩrĩirũo kũingĩrũo nĩ athĩnjĩri-Ngai tu, na akĩgeria gũcina ũbumba. Athĩnjĩri-Ngai a Jehova makĩmwĩra ũũ: “Ti ũndũ mwagĩrĩru harĩ wee Uzia, gũcinĩra Jehova ũbumba! Athĩnjĩri-Ngai no o magĩrĩirũo gũcina ũbumba.” Uzia eekire atĩa? Korũo nĩ eenyihirie etĩkĩre ũtaaro na aume hekarũ-inĩ o hĩndĩ ĩyo, no kũhoteke Jehova nĩ angĩamuoheire. Handũ ha ũguo, ‘Uzia nĩ aarakarire mũno.’ Aaregire ũtaaro ũcio nĩkĩ? No kũhoteke oonaga ta arĩ na kĩhooto gĩa gwĩka ũndũ o wothe angĩendire atĩ tondũ aarĩ mũthamaki. No Jehova ndaakenirio nĩ ũndũ ũcio. Uzia nĩ aahũũrirũo na mangũ nĩ ũndũ wa gwĩka ũndũ ateetĩkĩrĩtio gwĩka, na ‘agĩtũũra namo nginya mũthenya ũrĩa aakuire.’ (2 Maũ. 26:16-21) Ngerekano ya Uzia ĩratũruta atĩ gũtekũmakania ithuĩ tũrĩ  a, tũngĩrega ũtaaro wa Bibilia tũtingĩtĩkĩrĩka harĩ Jehova.

8. Ayubu eekire atĩa rĩrĩa aaheirũo ũtaaro?

⁸ Ngũrani na ngerekano icio cia gũtũkaania twarĩrĩria, Bibilia nĩ yarĩtie ũhoro wa andũ maarĩ cionereria njega arĩa maarathimirũo nĩ ũndũ wa gwĩtĩkĩra ũtaaro. Ta wĩcirie ũhoro wa Ayubu. O na gũtuĩka nĩ eetigĩrĩte Ngai, ndaarĩ mũkinyanĩru. Rĩrĩa aarĩ na mĩtangĩko mĩingĩ, nĩ aaugire maũndũ mataarĩ ma ma. Nĩ ũndũ ũcio, nĩ aaheirũo ũtaaro wa ĩmwe kwa ĩmwe nĩ Elihu na Jehova. Ayubu eekire atĩa? Nĩ eenyihirie na agĩtĩkĩra ũtaaro ũcio. Aaugire ũũ: “Ndaririe itarĩ na ũtaũku . . . Nĩkĩo ndĩraugũkwo maũndũ marĩa njugĩte, na nĩ nderira na ndehurĩria rũkũngũ na mũhu.” Jehova nĩ aarathimire Ayubu nĩ ũndũ wa gũkorũo arĩ mwĩnyihia.—Ayub. 42:3-6, 12-17.

9. Musa aaigire kĩonereria kĩrĩkũ kĩega harĩ gwĩtĩkĩra ũtaaro?

⁹ Musa nĩ aaigire kĩonereria kĩega tondũ nĩ eetĩkĩrire kũrũngwo rĩrĩa eekire mehia maritũ. Kũrĩ hĩndĩ ĩmwe aarakarire na akĩaga gũtĩithia Jehova. Ũndũ ũcio nĩ watũmire orũo nĩ mweke wa kũingĩra Bũrũri wa Kĩĩranĩro. (Ndar. 20:1-13) Rĩrĩa Musa aathaithire Jehova agarũrĩre meciria make igũrũ rĩgiĩ ũndũ ũcio, Jehova aamwĩrire ũũ: “Ndũkananjĩre ũhoro ũcio rĩngĩ.” (Gũcok. 3:23-27) Ũndũ ũcio ndwatũmire Musa arakare. Handũ ha ũguo, nĩ eetĩkĩrire itua rĩa Jehova, na Jehova agĩthiĩ na mbere kũmũhũthĩra gũtongoria Aisiraeli. (Gũcok. 4:1) Nĩ twagĩrĩirũo kwĩgerekania na Ayubu na Musa tondũ nĩ maatũigĩire kĩonereria kĩega harĩ gwĩtĩkĩra ũtaaro. Ayubu nĩ eetĩkĩrire kũgarũrĩra mwĩcirĩrie wake handũ ha kwambĩrĩria gwĩtetera. Musa nĩ oonanirie atĩ nĩ eetĩkĩrire ũtaaro wa Jehova tondũ nĩ aathiire na mbere gũkorũo arĩ mwĩhokeku o na thutha wa kũũrũo nĩ mweke warĩ wa bata mũno harĩ we.

10. (a) Thimo 4:10-13 yonanagia tũgunĩkaga atĩa rĩrĩa twetĩkĩra ũtaaro? (b) Andũ amwe makoretwo na mawoni marĩkũ mega megiĩ ũtaaro?

¹⁰ Nĩ tũgunĩkaga rĩrĩa twegerekania na cionereria cia andũ maarĩ ehokeku ta Ayubu na Musa. (Thoma Thimo 4:10-13.) Aarĩ na ariũ a Ithe witũ aingĩ nĩ megerekanĩtie nao. Mũrũ wa Ithe witũ ũmwe wĩtagwo Emmanuel kuuma bũrũri-inĩ wa Congo, aaugire ũũ igũrũ rĩgiĩ ũtaaro aaheirũo: “Ariũ a Ithe witũ agimaru kĩĩroho kĩũngano-inĩ gitũ nĩ maandeithirie rĩrĩa moonire ngĩgera gacĩra-inĩ kangĩatũmire thũkie ũrata wakwa hamwe na Jehova. Nĩ ndahũthĩrire ũtaaro wao na ũkĩndeithia gwĩthema mathĩna maingĩ.” b Painia ũmwe wĩtagwo Megan kuuma Canada aaugire ũũ igũrũ rĩgiĩ ũtaaro: “Ti hingo ciothe heagwo ũtaaro ũrĩa ndĩrenda kũigua, no ũtaaro ũcio nĩguo ngoragwo ngĩbatara.” Nake mũrũ wa Ithe witũ ũngĩ wĩtagwo Marko kuuma Croatia aaugire ũũ: “Nĩ ndoorirũo nĩ mweke wa ũtungata, no ndacokia meciria na thutha nĩ nyonaga atĩ ũtaaro ũrĩa ndaheirũo nĩ wandeithirie gwĩkĩra hinya rĩngĩ ũrata wakwa na Jehova.”

11. Mũrũ wa Ithe witũ Karl Klein aaugire atĩa ũhoro-inĩ wĩgiĩ gwĩtĩkĩra ũtaaro?

¹¹ Mũndũ ũngĩ wagunĩkire nĩ ũndũ wa gwĩtĩkĩra ũtaaro nĩ Mũrũ wa Ithe Witũ Karl Klein ũrĩa watungataga thĩinĩ wa Kĩama Kĩrĩa Gĩtongoragia. Thĩinĩ wa rũgano rwake rwa ũtũũro, Mũrũ wa Ithe Witũ Klein nĩ aataarĩirie ũhoro wa hĩndĩ ĩmwe aaheirũo ũtaaro mũritũ nĩ Mũrũ wa Ithe Witũ Joseph F. Rutherford, ũrĩa warĩ mũrata wake wa hakuhĩ. Mũrũ wa Ithe Witũ Klein nĩ eetĩkĩrire atĩ kĩambĩrĩria-inĩ nĩ aatuurirũo mũno nĩ ũtaaro ũcio. Aaugire ũũ: “Thutha ũcio rĩrĩa twacemanirie na [Mũrũ wa  Ithe Witũ Rutherford] nĩ aangeithirie acanjamũkĩte akĩnjĩra, ‘Wĩ mwega Karl?’ Ĩndĩ tondũ ndarĩ o na marakara, ndageithĩkire ta itarenda. Nake akĩnjĩra, ‘Karl, wĩmenyerere! Mũcukani nĩ aragwetha.’ Nĩ ndaiguire ndaconoka na ngĩmwĩra, ‘Ndirĩ mũrakaru Mũrũ wa Ithe Witũ Rutherford.’ No nĩ aamenyaga atĩ ndaarĩ mũrakaru, na kwoguo akĩnjĩra o rĩngĩ, ‘Hatirĩ thĩna, wĩmenyerere. Mũcukani nĩ aragwetha.’ Mũrũ wa Ithe Witũ Rutherford aaragia ma. Rĩrĩa twaigĩra mũrũ wa Ithe witũ muku, makĩria nĩ ũndũ wa kuuga ũndũ arĩ na kĩhooto kuuga . . . , ũkoragwo ũrĩ ũndũ mũhũthũ harĩ ithuĩ kũgwa mĩtego-inĩ ya Mũcukani.” c (Ef. 4:25-27) Mũrũ wa Ithe Witũ Klein nĩ eetĩkĩrire ũtaaro wa Mũrũ wa Ithe Witũ Rutherford na magĩtũũria ũrata wao wa hakuhĩ.

12. Wĩnyihia ũngĩtũteithia atĩa gwĩtĩkĩra ũtaaro? (Thaburi 141:5)

¹² Nĩ kĩĩ kĩngĩtũteithia gwĩtĩkĩra ũtaaro? Nĩ twagĩrĩirũo gũkorũo tũrĩ enyihia na njĩra ya kũririkana atĩ tũtirĩ akinyanĩru na rĩmwe nĩ twĩkaga maũndũ na njĩra ĩtarĩ ya ũũgĩ. O ta ũrĩa tũkuonete na hau kabere, kĩambĩrĩria-inĩ Ayubu ndaarĩ na mawoni mega. No nĩ aacokire akĩgarũrĩra mwĩcirĩrie wake, na Jehova akĩmũrathima. Nĩkĩ? Tondũ Ayubu aarĩ mwĩnyihia. Oonanirie atĩ aarĩ mwĩnyihia na njĩra ya gwĩtĩkĩra ũtaaro wa Elihu, o na gũtuĩka Elihu aarĩ mũnini kũmũkĩra. (Ayub. 32:6, 7) Wĩnyihia nĩ ũrĩtũteithagia o na ithuĩ kũhũthĩra ũtaaro ũrĩa twaheo o na rĩrĩa tũrona ũtaaro ũcio ndũtwagĩrĩire kana ũrĩa ũratũhe ũtaaro ũcio nĩ mwĩthĩ gũtũkĩra. Mũthuri ũmwe wa kĩũngano kuuma Canada aaugire ũũ: “Tondũ tũtingĩhota kwĩyona ta ũrĩa andũ arĩa angĩ matuonaga, no ũkorũo ũrĩ ũndũ mũritũ gũthiĩ na mbere wega angĩkorũo tũtirataarũo.” Ithuothe nĩ tũbataraga gũthiĩ na mbere gũkũria maciaro ma roho mũtheru, na gũthiĩ na mbere gũkorũo tũrĩ ahunjia na arutani ega a ũhoro mwega.—Thoma Thaburi 141:5.

13. Twagĩrĩirũo kuonaga ũtaaro ũrĩa twaheo na njĩra ĩrĩkũ?

¹³ Onaga ũtaaro arĩ njĩra ya Jehova ya gũkuonia wendo. Jehova atwendagĩra maũndũ mega. (Thim. 4:20-22) Rĩrĩa atũhe ũtaaro akĩhũthĩra Kiugo gĩake, mabuku marĩa maragĩrĩria Bibilia, kana Mũkristiano mũgimaru kĩĩroho, akoragwo agĩtuonia atĩ nĩ atwendete. Ahibirania 12:9, 10 yugaga “ekaga ũguo nĩgetha tũgunĩke.”

14. Nĩ ũndũ ũrĩkũ twagĩrĩirũo kũroraga rĩrĩa twaheo ũtaaro?

¹⁴ Roraga ũtaaro, no ti ũrĩa ũtaaro ũraheanwo. Rĩmwe na rĩmwe no tuone ũtaaro ũrĩa twaheo ta ũtanaheanwo na njĩra ĩrĩa yagĩrĩire. Ũrĩa kũrĩ nĩ atĩ, ũrĩa ũraheana ũtaaro agĩrĩirũo  kũũheana na njĩra ĩgũtũma ũrĩa ũraheo awamũkĩre na njĩra ya na ihenya. d (Gal. 6:1) No angĩkorũo nĩ ithuĩ tũraheo ũtaaro, twagĩrĩirũo kũrora ũrĩa tũngĩgunĩka kuumana na ũtaaro ũcio, o na angĩkorũo nĩ tũrona atĩ mũndũ ũrĩa ũraũheana nĩ ekwagĩrĩirũo kũũheana na njĩra njegega. No twĩyũrie ũũ: ‘O na angĩkorũo ndinetĩkania na njĩra ĩrĩa ũtaaro waheanwo nayo-rĩ, hihi nĩ harĩ ũndũ ingĩĩruta kuumana naguo? Hihi no njage gũtindanĩra na kwaga gũkinyanĩra kwa ũrĩa waheana ũtaaro na ndĩrute kuumana na ũtaaro guo mwene?’ No ũkorũo ũrĩ ũndũ wa ũũgĩ harĩ ithuĩ kũroraga ũrĩa tũngĩgunĩka kuumana na ũtaaro ũrĩa twaheo.—Thim. 15:31.

15. Twagĩrĩirũo kũhoya ũtaaro nĩkĩ?

¹⁵ Bibilia ĩtwĩkagĩra ngoro tũhoyage ũtaaro. Thimo 13:10 yugaga ũũ: “Ũũgĩ ũkoragwo na andũ arĩa macaragia ũtaaro.” Ũcio nĩ ũhoro wa ma. Andũ arĩa mahoyaga ũtaaro handũ ha gweterera mũndũ ũngĩ amahe, kaingĩ nĩ matuaga matua ma ũũgĩ gũkĩra arĩa matahoyaga ũtaaro. Kwoguo oyaga ikinya rĩa mbere rĩa kũhoya ũtaaro.

16. Nĩ hĩndĩ ta ĩrĩkũ tũngĩhoya ũtaaro?

¹⁶ Nĩ hĩndĩ ta ĩrĩkũ tũngĩhoya ũtaaro kuuma kũrĩ aarĩ na ariũ a Ithe witũ? Rekei twarĩrĩrie ngerekano imwe. (1) Mwarĩ wa Ithe witũ akahoya mũhunjia ũngĩ ũrĩ na ũmenyeru mathiĩ nake kwĩruta Bibilia na mũrutwo, na thutha-inĩ akahoya ũtaaro wĩgiĩ ũrĩa angĩagagĩria njĩra ciake cia kũrutana. (2) Mwarĩ wa Ithe witũ ũtarĩ mũhiku arenda kũgũra nguo, kwoguo akoria mwarĩ wa Ithe witũ ũrĩ na ũmenyeru amwĩre ũrĩa nguo icio ihaana. (3) Mũrũ wa Ithe witũ akaheo mĩario yake ya mbere ya andũ othe. Akoria mũrũ wa Ithe witũ ũrĩ na ũmenyeru amũthikĩrĩrie na kinyi akĩruta mĩario ĩyo nĩguo amũhe ũtaaro wĩgiĩ maũndũ marĩa angĩrutĩra wĩra. O na ariũ a Ithe witũ arĩa makoretwo makĩruta mĩario ihinda rĩa mĩaka mĩingĩ, no mere ariũ a Ithe witũ arĩa marĩ na ũmenyeru mamahe ũtaaro wĩgiĩ harĩa mangĩrutĩra wĩra, macoke mahũthĩre ũtaaro ũcio.

17. Tũngĩka atĩa nĩguo tũgunĩke kuumana na ũtaaro?

¹⁷ Ciumia kana mĩeri ĩgũka, ithuothe nĩ tũrĩamũkĩra ũtaaro na njĩra ya ĩmwe kwa ĩmwe kana na njĩra ĩtarĩ ya ĩmwe kwa ĩmwe. Kũngĩthiĩ ũguo, ririkanaga maũndũ marĩa tweruta. Koragwo ũrĩ mwĩnyihia. Roraga ũtaaro, no ti ũrĩa ũtaaro ũraheanwo. Na ũhũthagĩre ũtaaro ũrĩa waheo. Gũtirĩ mũndũ ũciaragwo arĩ na ũũgĩ. No ‘tũngĩthikagĩrĩria ũtaaro na twĩtĩkagĩre kũrũngwo,’ Kiugo kĩa Ngai gĩtwĩrĩire atĩ tũgũtuĩka ‘andũ ogĩ.’—Thim. 19:20.