1, 2. (a) Nabothu marĩ na ariũ ake maacemanirie na ũndũ ũrĩkũ ũtaarĩ wa kĩhooto? (b) Nĩ ngumo irĩkũ igĩrĩ tũkwarĩrĩria gĩcunjĩ-inĩ gĩkĩ?

TA HŨŨRA MBICA mũthuri aigĩrĩirũo atĩ nĩ arumĩte Ngai na mũthamaki na agĩrĩire gũkua. Ũndũ ũrĩa ũragegia na ũkamakia famĩlĩ yake na arata nĩ atĩ aratuĩrũo na mũthingi wa aira a maheeni arĩa moĩkaine atĩ nĩ andũ aganu na matarĩ kĩene. Andũ arĩa mendete kĩhooto makaiyũrũo nĩ kĩeha kĩingĩ ngoro mona mũndũ ũcio ũtarĩ na mahĩtia akĩũragwo hamwe na ariũ ake. Rũrũ ti rũgano rwa gwĩcirĩrio. Nĩ ũndũ wakorire ndungata njĩhokeku ya Jehova yetagwo Nabothu, ũrĩa watũũraga hĩndĩ ya Mũthamaki Ahabu wa Isiraeli.—1 Ath. 21:11-13; 2 Ath. 9:26.

² Gĩcunjĩ-inĩ gĩkĩ tũkwarĩrĩria ngerekano ĩyo ya Nabothu o hamwe na ya mũthuri ũmwe wa kĩũngano warĩ mwĩhokeku watũũraga karine-inĩ ya mbere ũrĩa watuire itua rĩtaarĩ rĩega. Tũgĩthuthuria ngerekano icio cia Bibilia, nĩ tũkuona atĩ wĩnyihia nĩ wa bata angĩkorũo nĩ tũkwenda gũkorũo na mawoni ta ma Jehova megiĩ kĩhooto. Ningĩ nĩ tũkwĩruta ũrĩa gũkorũo twĩhaarĩirie kuohanĩra rĩrĩa tuona ũndũ ũtarĩ wa kĩhooto kĩũngano-inĩ kũngĩonania tũrĩ na mawoni ta ma Jehova megiĩ kĩhooto.

3, 4. Nabothu aarĩ mũndũ wa mũthemba ũrĩkũ, na nĩ kĩĩ gĩatũmire arege kwenderia Mũthamaki Ahabu mũgũnda wake?

³ Nabothu aarĩ mwĩhokeku harĩ Jehova o na gũtuĩka ihinda-inĩ rĩu Aisiraeli aingĩ maarũmagĩrĩra kĩonereria kĩũru kĩa Mũthamaki Ahabu na mũtumia wake Jezebeli. Athathaiya acio a Baali matiatĩaga Jehova o na kana ithimi ciake. Ngũrani nao, Nabothu aatĩĩte ũrata wake na Jehova o na gũkĩra ũrĩa aatĩĩte muoyo wake.

⁴ Thoma 1 Athamaki 21:1-3. Rĩrĩa Ahabu eendaga kũgũra mũgũnda wa mĩthabibũ wa Nabothu, kana amũcenjanĩrie na mũgũnda ũngĩ mwega makĩria wa mĩthabibũ, Nabothu ndetĩkĩrire. Nĩkĩ? Arĩ na gĩtĩo aataarĩirie ũũ: “Jehova aro’thũũra ingĩkũhe ũgai ũrĩa aa baba maagaire, atĩ ũtuĩke waku.” Nabothu aaregaga tondũ watho ũrĩa Jehova aahete rũrĩrĩ rwa Isiraeli nĩ wagirĩtie mũndũ kwendia igai rĩa mũhĩrĩga wao. (Alaw. 25:23; Ndar. 36:7) Hatarĩ nganja, Nabothu aarĩ na muonere ta wa Jehova ũndũ-inĩ ũcio.

5. Jezebeli aarĩ na itemi rĩrĩkũ harĩ kũũragwo kwa Nabothu?

⁵ Ũndũ wa kĩeha nĩ atĩ, itua rĩu rĩa Nabothu rĩatũmire Mũthamaki Ahabu na mũtumia wake meke maũndũ mataarĩ mega. Nĩguo Jezebeli atigĩrĩre atĩ mũthuriwe nĩ egwatĩra mũgũnda ũcio, aabangire ũrĩa Nabothu ekũigĩrĩrũo kĩgenyo kĩa maheeni kĩrĩa gĩatũmire oragwo o hamwe na ariũ ake. Jehova angĩahiũranirie atĩa na ũndũ ũcio wa wagi wa kĩhooto?

6, 7. Jehova onanirie atĩa atĩ we nĩ endete kĩhooto, na nĩkĩ ũndũ ũcio warĩ wa kũũmĩrĩria harĩ andũ a famĩlĩ ya Nabothu na arata ake?

⁶ Jehova nĩ aatũmire mũnabii Elija kũrĩ Ahabu o na ihenya. Elija nĩ aatuĩrĩire Ahabu atĩ nĩ mũũragani na mũici. Itua rĩa Jehova rĩarĩ rĩrĩkũ ũhoro-inĩ ũcio? Ahabu marĩ na mũtumia wake na ariũ ake mangĩatũnganire na ũndũ o ta ũcio wakorete Nabothu na ariũ ake.—1 Ath. 21:17-25.

⁷ O na gũtuĩka andũ a famĩlĩ ya Nabothu o hamwe na arata ake nĩ maaiguire kĩeha mũno nĩ ũndũ wa gĩĩko kĩu kĩa Ahabu kĩa ũragani, hatirĩ nganja atĩ nĩ maiguire momĩrĩrio nĩ kũmenya Jehova nĩ onaga ũndũ ũcio wa wagi wa kĩhooto na nĩ oire ikinya rĩa kũũrũnga o narua. O na kũrĩ ũguo, wĩnyihia wao na wĩhokeku wao harĩ Jehova no mũhaka ũkorũo nĩ wageririo nĩ ũndũ ũrĩa warũmĩrĩire thutha ũcio.

8. Ahabu aiyũkirie atĩa ndũmĩrĩri ya Jehova ya ituĩro, na moimĩrĩro maarĩ marĩkũ?

⁸ Rĩrĩa Ahabu aamenyire itua rĩa Jehova, aatembũrangire “nguo ciake, akĩĩhumba nguo ya ikũnia mwĩrĩ, akĩĩhinga kũrĩa irio, agĩkomera tama wa ikũnia, na agathiaga ecekehetie.” Ahabu nĩ eenyihirie. Moimĩrĩro maarĩ marĩkũ? Jehova aatũmire mũnabii Elija o rĩngĩ amũkinyĩrie ndũmĩrĩri ĩngĩ ya ituĩro. Yarĩ ngũrani, tondũ aarĩ ere Ahabu atĩ nĩ ũndũ wa kwĩnyihia mbere ya Ngai, Jehova ndangĩarehire iherithia rĩu ihinda rĩu Ahabu aarĩ muoyo. (1 Ath. 21:27-29) Jehova, “mũroria wa ngoro,” nĩ onirie Ahabu tha na gĩkĩro kĩna.—Thim. 17:3.

9. Wĩnyihia ũngĩagitĩrire atĩa andũ a famĩlĩ ya Nabothu na arata?

⁹ Itua rĩu rĩahutirie atĩa arĩa moĩ gĩĩko kĩu kĩũru kĩa Ahabu? No gũkorũo itua rĩu nĩ rĩageririe wĩtĩkio wa andũ a famĩlĩ ya Nabothu na arata. Angĩkorũo nĩguo kwarĩ, wĩnyihia nĩguo ũngĩamagitĩrire, ũmateithie gũthiĩ na mbere gũkorũo marĩ ehokeku  ũthathaiya-inĩ wao harĩ Jehova, marĩ na ma atĩ Ngai ndangĩka ũndũ ũtarĩ wa kĩhooto. (Thoma Gũcokerithia Maathani 32:3, 4.) Nabothu hamwe na ariũ ake na famĩlĩ ciao nĩ magakenera kĩhooto gĩkinyanĩru rĩrĩa Jehova akariũkia arĩa athingu. (Ayub. 14:14, 15; Joh. 5:28, 29) Makĩria ma ũguo, mũndũ mwĩnyihia nĩ aririkanaga atĩ “Ngai nĩagacirithanĩria mawĩra mothe, hamwe na maũndũ mothe ma hitho, o na mangĩkorũo marĩ mega kana marĩ moru.” (Koh. 12:14) Ma nĩ atĩ rĩrĩa Jehova aratua itua nĩ aroraga maũndũ maingĩ, hihi o na mamwe tũtangĩmenya. Kwoguo wĩnyihia nĩ ũgitagĩra andũ arĩa matarĩ na mahĩtia kuumana na mogwati ma kĩĩroho.

10, 11. (a) Nĩ maũndũ-inĩ ta marĩkũ muonere witũ wa kĩhooto ũngĩgerio? (b) Wĩnyihia ũngĩtũgitĩra na njĩra irĩkũ?

¹⁰ Ũngĩka atĩa ũngĩona athuri matua itua ũtarataũkĩrũo nĩrĩo kana hihi ũtaretĩkanĩria narĩo? Kwa ngerekano, ũngĩka atĩa wee kana mũndũ wendete angĩehererio mweke mũna wa ũtungata? Ĩ mũndũ ũrĩa mũhikanĩtie nake, mwarĩ kana mũriũ waku, kana mũrata wa hakuhĩ angĩeherio kĩũngano-inĩ na ndũretĩkania na itua rĩu? Ĩ angĩkorũo ũrona mũndũ wĩkĩte ihĩtia ta onio tha atagĩrĩire? Maũndũ ta macio no magerie wĩtĩkio witũ harĩ Jehova na harĩ mũbango wa ithondeka rĩake. Wĩnyihia ũngĩkũgitĩra atĩa ũngĩcemania na igerio ta rĩu? Wĩcirie njĩra ici igĩrĩ.

 ¹¹ Ũndũ wa mbere, wĩnyihia nĩ ũgũtũteithia gwĩtĩkĩra atĩ tũtiũĩ maũndũ mothe. O na tũngĩkorũo tũĩ maũndũ maingĩ atĩa kwerekera ũndũ mũna, no Jehova wiki ũngĩhota gũthoma ngoro ya mũndũ. (1 Sam. 16:7) Kũmenya ũndũ ũcio wa ma nĩ gũgũtũteithia tũkorũo tũrĩ enyihia, tũmenye mĩhaka itũ, na tũhote kũrũnga muonere witũ ũndũ-inĩ ũcio. Ũndũ wa kerĩ, wĩnyihia nĩ ũgũtũteithia kuonania wathĩki na wetereri o tũgĩetagĩrĩra Jehova arũnge wagi o wothe wa kĩhooto. Na o ta ũrĩa Kiugo kĩa Ngai kĩonanagia, “andũ arĩa metigagĩra Ngai, no-o makona maũndũ mega, . . . no rĩrĩ, maũndũ ma mũndũ ũrĩa mwaganu matikaagĩrĩra o na atĩa, o na kana aingĩhie matukũ ma muoyo wake.” (Koh. 8:12, 13) Rĩrĩa tuonania wĩnyihia, ithuĩ ene nĩ tũgunĩkaga kĩĩroho o hamwe na arĩa angĩ marahutio nĩ ũndũ ũcio.—Thoma 1 Petero 5:5.

12. Nĩ ũndũ ũrĩkũ tũkwarĩrĩria, na nĩkĩ?

¹² Akristiano a karine ya mbere a Antiokia ya Siria nĩ maacemanirie na ũndũ wageririe wĩnyihia wao na nginya wendi wao wa gũkorũo mehaarĩirie kuohanĩra. Rekei twarĩrĩrie ũhoro ũcio na tuone ũrĩa ũngĩtũteithia gũthuthuria mwerekera witũ wĩgiĩ kuohanĩra, na ũtũteithie kũrikĩria ũmenyo witũ ũkoniĩ ũrĩa wohanĩri ũhutanĩtie na mawoni ma Jehova megiĩ kĩhooto.

13, 14. Mũtũmwo Petero aarĩ na mĩeke ĩrĩkũ, na onanirie ũcamba atĩa?

¹³ Mũtũmwo Petero aarĩ mũthuri wa kĩũngano woĩkaine wega mũno. Aarĩ mũrata wa hakuhĩ wa Jesu na nĩ eehokeirũo mawĩra ma bata. (Mat. 16:19) Kwa ngerekano, mwaka-inĩ wa 36 Thutha wa Kristo, Petero nĩ aarĩ na mweke wa kũhunjĩria Korinelio na nyũmba yake ũhoro ũrĩa mwega. Ũndũ ũcio warĩ wa mwanya tondũ Korinelio aarĩ mũndũ wa Ndũrĩrĩ ũtaarĩ mũruu. Rĩrĩa Korinelio na andũ a nyũmba yake maaitĩrĩirio roho mũtheru, mũtũmwo Petero oririe ũũ: “Hihi harĩ mũndũ ũngĩgiria aya maamũkĩra roho mũtheru o ta ithuĩ mabatithio na maĩ?”—Atũm. 10:47.

¹⁴ Mwaka-inĩ wa 49, atũmwo na athuri arĩa maakoragwo Jerusalemu nĩ maacemanirie nĩguo marĩrĩrie kana andũ arĩa a Ndũrĩrĩ maatuĩkaga Akristiano nĩ maabataraga kũrua. Mũcemanio-inĩ ũcio, Petero nĩ aaririe arĩ na ũcamba na akĩririkania ariũ a Ithe witũ atĩ mĩaka ĩigana ũna mbere ĩyo, andũ a Ndũrĩrĩ mataaruĩte nĩ maamũkĩrire kĩheo kĩa roho mũtheru. Ũira ũcio wa Petero nĩ wateithĩrĩirie kĩama kĩrĩa gĩatongoragia karine-inĩ ya mbere gũtua itua. (Atũm. 15:6-11, 13, 14, 28, 29) No gũkorũo Akristiano Ayahudi o hamwe na a Ndũrĩrĩ nĩ maakenire mũno nĩ ũndũ wa Petero gũtaarĩria maũndũ macio atarĩ na guoya. Ũngĩakorirũo ũrĩ ũndũ mũhũthũ gũkorũo na mwĩhoko na mũndũ ta ũcio wa kĩĩroho.—Ahib. 13:7.

15. Nĩ ihĩtia rĩrĩkũ Petero eekire rĩrĩa aarĩ Antiokia ya Siria? (Rora mbica kĩambĩrĩria-inĩ gĩa gĩcunjĩ gĩkĩ.)

¹⁵ Ihinda inini thutha wa mũcemanio ũcio wa mwaka wa 49, Petero nĩ aathire Antiokia ya Siria. Arĩ kũu, nĩ aanyitanagĩra arĩ na wĩyathi na ariũ a Ithe witũ a Ndũrĩrĩ. Hatarĩ nganja nĩ maagunĩkire nĩ ũndũ wa ũmenyo mũingĩ na ũmenyeru ũrĩa Petero aarĩ naguo. Kwoguo no tũhũũre mbica ũrĩa maamakire na magĩkua ngoro rĩrĩa Petero aatigire kũrĩanĩra nao o rĩmwe. Ariũ a Ithe witũ angĩ Ayahudi, o na nginya Baranaba makĩambĩrĩria kũrũmĩrĩra kĩonereria kĩũru kĩa Petero. Nĩ kĩĩ gĩatũmire mũthuri wa kĩũngano mũgimaru kĩĩroho atue itua rĩũru ũguo rĩrĩa rĩngĩagayũkanirie kĩũngano? Makĩria-rĩ, nĩ ũndũ ũrĩkũ tũngĩĩruta  kuumana na mahĩtia ma Petero ũngĩtũteithia rĩrĩa mũthuri wa kĩũngano eka ũndũ kana oiga ũndũ ũngĩtũtuurithia?

16. Petero aarũngirũo atĩa, na nĩ ciũria irĩkũ tũngĩĩyũria?

¹⁶ Thoma Agalatia 2:11-14. Petero eekire ũguo nĩ ũndũ wa gwĩtigĩra andũ. (Thim. 29:25) O na gũtuĩka Petero nĩ oĩ wega mwĩcirĩrie wa Jehova ũndũ-inĩ ũcio, nĩ eetigagĩra mawoni ma Ayahudi arĩa maaruĩte a kĩũngano kĩa Jerusalemu. Mũtũmwo Paulo ũrĩa o nake warĩ mũcemanio-inĩ ũrĩa wekĩirũo Jerusalemu mwaka-inĩ wa 49, nĩ aarũngire Petero ĩmwe kwa ĩmwe kũu Antiokia na akĩonania ũhinga wa Petero. (Atũm. 15:12; Gal. 2:13) O na kũrĩ ũguo-rĩ, Akristiano a Ndũrĩrĩ arĩa maahutĩtio nĩ ihĩtia rĩu rĩa Petero mangĩaiyũkirie atĩa wagi ũcio wa kĩhooto? Nĩ mangĩahĩngĩkire nĩ ũndũ ũcio? Hihi Petero nĩ angĩehereirio mĩeke ĩrĩa aarĩ nayo nĩ ũndũ wa ihĩtia rĩu?

17. Petero aagunĩkire atĩa kuumana na wohanĩri wa Jehova?

¹⁷ Hatarĩ nganja, Petero nĩ eetĩkĩrire arĩ na wĩnyihia kũrũngwo nĩ Paulo. Gũtirĩ ũndũ ũrĩ Maandĩko-inĩ wonanagia atĩ nĩ eehereirio mĩeke yake. Ma nĩ atĩ, thutha ũcio nĩ aatongoririo nĩ roho kwandĩka marũa merĩ marĩa maacokire gũtuĩka gĩcunjĩ kĩa Bibilia. Ningĩ, marũa-inĩ make ma kerĩ, Petero etĩte Paulo “mũrũ wa Ithe witũ ũrĩa twendete.” (2 Pet. 3:15) O na gũtuĩka itua rĩũru rĩa Petero hihi nĩ rĩatuurithirie ariũ a Ithe witũ a Ndũrĩrĩ, Jesu, ũrĩa nĩwe mũtwe wa kĩũngano, no aathire na mbere kũmũhũthĩra. (Ef. 1:22) Kwoguo, aarĩ na ariũ a Ithe witũ kĩũngano-inĩ kĩu nĩ maagĩire na mweke wa kwĩgerekania na Jesu o hamwe na Ithe na njĩra ya kuohanĩra. Kwĩrĩgagĩrĩrũo atĩ gũtirĩ mũndũ wahĩngĩkire nĩ ũndũ wa ihĩtia rĩu rĩa mũndũ ũtarĩ mũkinyanĩru.

18. Nĩ maũndũ-inĩ ta marĩkũ tũngĩbatara gwĩcũrania muonere wa Jehova wĩgiĩ kĩhooto?

¹⁸ O ta ũrĩa kwarĩ karine-inĩ ya mbere, o na ũmũthĩ ciũngano-inĩ cia Gĩkristiano gũtirĩ athuri a kĩũngano akinyanĩru, tondũ ithuothe “nĩ tũhĩngagwo maita maingĩ.” (Jak. 3:2) Nĩ ũndũ mũhũthũ gwĩtĩkĩra ũndũ ũcio ĩndĩ ũritũ ũkaga rĩrĩa twahutio nĩ kwaga gũkinyanĩra kwa mũrũ wa Ithe witũ. Hĩndĩ ta ĩyo-rĩ, hihi no tuonanie mawoni ta ma Jehova megiĩ kĩhooto? Kwa ngerekano-rĩ, ũngĩka atĩa ũngĩigua mũthuri wa kĩũngano akĩaria na njĩra ĩronania ta arĩ na mũthutũkanio? Hihi no ũhĩngĩke ũngĩigua mũthuri wa kĩũngano aria ategwĩciria na oige ũndũ ũngĩkũrakaria kana ũgũtuurie? Handũ ha kũhiũha gũtua itua rĩa atĩ mũthuri ũcio ndagĩrĩire gũkorũo arĩ mũthuri wa kĩũngano rĩngĩ-rĩ, hihi nĩ ũgweterera Jesu, ũrĩa nĩwe mũtwe wa kĩũngano arũnge maũndũ ũrĩ na ũkirĩrĩria? Hihi nĩ ũkũgeria kũrora maũndũ na njĩra njariĩ, hihi wĩcirie ũhoro wa mĩaka mĩingĩ ĩrĩa atungatĩte arĩ mwĩhokeku? Mũrũ wa Ithe witũ ũrĩa ũkũhĩtĩirie angĩthiĩ na mbere gũtungata arĩ mũthuri wa kĩũngano kana hihi o na aheo mĩeke ĩngĩ mĩingĩ-rĩ, nĩ ũgũkena hamwe nake? Gũkorũo wĩhaarĩirie kuohanĩra no kuonanie atĩ ũrĩ na muonere wa Jehova wĩgiĩ kĩhooto.—Thoma Mathayo 6:14, 15.

19. Twagĩrĩirũo gũtua itua rĩrĩkũ?

¹⁹ Arĩa mendete kĩhooto nĩ meriragĩria mũno gũkona mũthenya ũrĩa Jehova akeheria biũ wagi wothe wa kĩhooto ũrĩa ũgũmĩire andũ uumanĩte na Shaitani na thĩ ĩno yake njũru. (Isa. 65:17) No mbere ya hĩndĩ ĩyo ĩkinyĩte, rekei o ũmwe witũ erutanĩrie gũkorũo na muonere ta wa Jehova wĩgiĩ kĩhooto, na njĩra ya gwĩtĩkĩra tũrĩ na wĩnyihia atĩ tũtingĩmenya maũndũ mothe, na kuohagĩra arĩa matũhĩtĩria twĩyendeire.