THĨINĨ wa Museum ĩtagwo Bible Lands thĩinĩ wa Jerusalemu nĩ gũkoragwo na ihiga rĩkoragwo na maandĩko maandĩkirũo gatagatĩ-inĩ ka mĩaka ya 700 na 600 M.M.M. Ihiga rĩu rĩarutirũo ngurunga-inĩ ĩmwe yahũthagĩrũo ta mbĩrĩra hakuhĩ na Hebron bũrũri-inĩ wa Israel. Ihiga rĩu rĩaandĩkĩtwo ũũ: “Hagaf mũrũ wa Hagav aronyitwo nĩ kĩrumi kuuma kũrĩ Yahweh Sabaot.” Maandĩko macio manyitaga Bibilia mbaru atĩa? Monanagia atĩ rĩĩtwa rĩa Ngai Jehova rĩrĩa rĩaandĩkagwo YHWH na ndemwa cia Kĩhibirania gĩa tene, nĩ rĩoĩkaine mũno na nĩ rĩahũthĩkaga ũtũũro-inĩ wa o mũthenya mahinda-inĩ ma Bibilia. Maandĩko mangĩ moonekire ngurunga-inĩ icio ciahũthĩkaga ta mbĩrĩra monanagia atĩ andũ arĩa maathiaga gũcemania kuo kana kwĩhitha, kaingĩ nĩ maandĩkaga thingo-inĩ rĩĩtwa rĩa Ngai na marĩĩtwa ma andũ, na marĩĩtwa macio nĩ maakoragwo mahutanĩtie na rĩĩtwa rĩa Ngai.

Dr Rachel Nabulsi wa Yunivasĩtĩ ya Georgia akĩaria ũhoro wĩgiĩ maandĩko macio ooigire ũũ: “Gũkorũo atĩ rĩĩtwa YHWH nĩ rĩhũthĩrĩtwo maita maingĩ nĩ ũndũ wa bata. . . . Maandĩko macio monanagia atĩ YHWH aarĩ wa bata ũtũũro-inĩ wa andũ a Isiraeli na andũ a Juda.” Ũndũ ũcio nĩ ũnyitaga Bibilia mbaru tondũ rĩĩtwa rĩa Ngai, rĩandĩkĩtwo YHWH na ndemwa cia Kĩhibirania nĩ rĩonekaga maita maingĩ mũno thĩinĩ wayo. Kaingĩ marĩĩtwa ma andũ nĩ maakoragwo mahutanĩtie na rĩĩtwa rĩa Ngai.

Ciugo “Yahweh Sabaot,” iria ciandĩkĩtwo ihiga-inĩ rĩu ciugĩte “Jehova mũnene wa ita.” Ũndũ ũcio ũronania atĩ rĩĩtwa rĩa Ngai, na ciugo “Jehova mũnene wa ita,” nĩ ciahũthĩkaga kaingĩ mahinda-inĩ ma Bibilia. Ningĩ ũndũ ũcio nĩ ũnyitaga Bibilia mbaru ũhoro-inĩ wĩgiĩ kũhũthĩra ciugo “Jehova mũnene wa ita,” iria cionekaga makĩria ma maita 250 thĩinĩ wa Maandĩko ma Kĩhibirania o ũguo irĩ kana na njĩra ĩngĩ, makĩria mabuku-inĩ ma Isaia, Jeremia, na Zekaria.