RŨCINĨ rũmwe nĩ kwarĩ na heho taũni-inĩ ya Brookings, South Dakota, U.S.A. na kwarĩ na mbaa. Heho ĩyo nĩ yandirikanirie atĩ ihinda rĩa mbarabu rĩarĩ hakuhĩ kwambĩrĩria. O na kũrĩ ũguo, no ũmake kũigua atĩ mũthenya ũcio twarũgamĩte kiugũ-inĩ tũkĩinainaga nĩ ũndũ wa heho, tũrĩ gakundi kanini ka andũ. Twarũgamĩte mbere ya mũharatĩ warĩ na maĩ mahehu. Reke ngũhe karũgano gakwa kanini nĩ getha ũtaũkĩrũo nĩ kĩrĩa gĩatũmĩte tũrũgame hau.

Ndaciarirũo Machi 7, 1936, ndĩ kĩhinga nda harĩ ciana inya. Twaikaraga mũgũnda-inĩ mũnini warĩ mwena wa irathĩro wa South Dakota. Ũrĩmi warĩ wa bata ũtũũro-inĩ witũ tũrĩ famĩlĩ, no tiguo warĩ wa bata makĩria. Aciari akwa maarĩ Aira a Jehova na maabatithĩtio mwaka-inĩ wa 1934. Nĩ meeyamũrĩire Ithe witũ wa igũrũ, Jehova, na kwoguo gwĩka wendi wake nĩguo warĩ ũndũ ũrĩa wa bata mũno ũtũũro-inĩ wao. Baba witũ Clarence, aarutaga wĩra ta ũrĩa ũmũthĩ ũrutagwo nĩ mũtabarĩri wa kĩama gĩa athuri kĩũngano-inĩ gitũ kĩnini kĩrĩa kĩarĩ Conde, South Dakota, wĩra ũrĩa wacokire kũrutwo nĩ baba mũkũrũ, Alfred.

Tũrĩ famĩlĩ twekĩrĩire mũno gũthiĩ mĩcemanio ya Gĩkristiano, na kũhunjia nyũmba kwa nyũmba ũhoro wa kĩĩrĩgĩrĩro kĩega kĩa ihinda rĩũkĩte kĩrĩa kĩrĩ thĩinĩ wa Bibilia tũtegũtĩrĩria. Aciari aitũ nĩ maatũmenyeretie wega na kĩonereria kĩao nĩ gĩatũhutirie mũno tũrĩ ciana. Tũrĩ na mwarĩ wa maitũ Dorothy, twatuĩkire ahunjia a Ũthamaki tũrĩ na mĩaka itandatũ. Mwaka-inĩ wa 1943, ngĩingĩra Cukuru ya Ũtungata wa Gĩtheokrasi ĩrĩa yakoretwo yatuĩka gĩcunjĩ kĩa mĩcemanio itũ.

Igomano ciarĩ cia bata ũtũũro-inĩ witũ. Mũrũ wa Ithe Witũ Grant Suiter nĩ aatũrutĩire mĩario mĩega mũno kĩgomano-inĩ kĩarĩ Sioux Falls, South Dakota mwaka-inĩ wa 1949. O na rĩu no ndirikanaga mĩario yake ĩrĩa yarĩ na kĩongo, “Mũthia ũrĩ Hakuhĩ Gũkĩra Ũrĩa Ũreciria!” Aatĩtĩrithirie atĩ Akristiano othe abatithie magĩrĩirũo kũhũthĩra ũtũũro wao  wothe kũhunjia ũhoro mwega wa Ũthamaki wa Ngai ũrĩa ũhandĩtwo igũrũ. Ũndũ ũcio nĩ wanjĩkĩrire ngoro o na niĩ ndĩyamũrĩre Jehova. Kĩgomano-inĩ kĩrĩa kĩarũmĩrĩire taũni-inĩ ya Brookings, ndarĩ kiugũ-inĩ kĩu ngũgwetete hau kĩambĩrĩria-inĩ, kĩrĩa kĩarĩ kĩhehu mũno njetereire kũbatithio. Mũharatĩ ũcio wa cuma nĩguo twabatithĩirio tũrĩ andũ ana kũrĩ Novemba 12, 1949.

Ngĩcoka ngĩĩigĩra muoroto wa gũtuĩka painia. Ndambĩrĩirie ũtungata wa ũpainia kũrĩ Janũarĩ 1, 1952, ndĩ na mĩaka 15. Bibilia yugaga: “Thiaga thiritũ na andũ arĩa ogĩ, nawe no ũgĩe na ũũgĩ,” na nĩ kwarĩ na andũ aingĩ ogĩ famĩlĩ-inĩ itũ arĩa maanyitire mbaru itua rĩakwa rĩa gũtuĩka painia. (Thim. 13:20) Baba mũkũrũ Julius, ũrĩa warĩ na mĩaka 60, o nake aarĩ painia na twatungataga nake. O na gũtuĩka ũkũrũ witũ nĩ watiganĩte mũno, nĩ twakenagĩra mũno kũhunjia tũrĩ hamwe. Nĩ nderutire maũndũ maingĩ marĩa maatũmire ngĩe na ũũgĩ kuumana na maũndũ marĩa eyoneire ũtũũro-inĩ wake, marĩa aanjĩraga. Ihinda inini thutha ũcio, Dorothy o nake agĩtuĩka painia.

Ndĩ mwĩthĩ, aciari aitũ nĩ maanyitaga ũgeni arori aingĩ a mũthiũrũrũko hamwe na atumia ao tũikare nao. Amwe ao arĩa maandeithirie mũno nĩ Jesse na Lynn Cantwell. Nĩ maanyitire itemi harĩ niĩ gũtuĩka painia nĩ ũndũ wa kũnjĩkĩra ngoro. Nĩ maanyonirie atĩ maarĩ na bata na niĩ, ũndũ ũrĩa watũmire ndĩrirĩrie mũno kwĩigĩra mĩoroto ya kĩĩroho. Rĩmwe nĩ maanjĩtaga thiĩ tũkahunjie nao rĩrĩa marĩ ciũngano-inĩ iria ciarĩ hakuhĩ na gwitũ. Nĩ ndakenagĩra mũno na ngekĩrũo ngoro.

Bud Miller na mũtumia wake, Joan, nĩ maatungatĩire marĩ arori a mũthiũrũrũko thutha wa Jesse na Lynn Cantwell. Hĩndĩ ĩyo ndarĩ na mĩaka 18, na nĩ nderĩgagĩrĩrũo nyingĩre njeshi-inĩ. Kamĩtĩ ya itũũra ritũ ĩrĩa ĩtuaga nũ ũkũingĩra njeshi-inĩ, yanyandĩkithĩtie atĩ ndutaga wĩra ndonaga ũrĩ mũgarũ na ũtaaro ũrĩa Jesu aaheete arũmĩrĩri ake wa atĩ metheme kwĩingĩria maũndũ-inĩ ma gĩũteti. No niĩ ndendaga kũhunjia ũhoro mwega wa Ũthamaki. (Joh. 15:19) Ndaririe na kamĩtĩ ĩyo nĩguo ĩnyandĩkithie ndĩ mũhunjia.

Nĩ ndakenire mũno tondũ Mũrũ wa Ithe Witũ Miller nĩ eerutĩire gũthiĩ na niĩ kamĩtĩ-inĩ ĩyo. Aarĩ mũndũ mwaria na ndetigagĩra. Ndaiguaga ndĩ na ũmĩrĩru mũno nĩ ũndũ wa gũkorũo na mũndũ wa kĩĩroho ũguo. Thutha wa kwaria na kamĩtĩ ĩyo, nĩ yetĩkĩrire kũnyandĩkithia ndĩ mũhunjia mwaka-inĩ  wa 1954. Ũndũ ũcio nĩ wahingũrĩire njĩra hote gũkinyĩra muoroto ũngĩ wa kĩĩroho.

Ihinda-inĩ o rĩu nĩ ndanyitire marũa ma gũthiĩ gũtungata Betheli mũgũnda-inĩ wa Watchtower Farm, ũrĩa warĩ Staten Island, New York. Nĩ ndakeneire gũtungata kũu kĩndũ mĩaka ĩtatũ. Nĩ ndeyoneire maũndũ maingĩ mega, tondũ nĩ ndacemanirie na andũ aingĩ ogĩ na ngĩrutithania wĩra nao.

Mũgũnda-inĩ ũcio warĩ Staten Island nĩkuo kwarĩ na ceceni ya redio ya WBBR. Yamemerekagĩrio nĩ Aira a Jehova kuuma 1924 nginya 1957. No andũ kuuma 15 nginya 20 tu arĩa maatungataga Betheli, maahetwo wĩra mũgũnda-inĩ ũcio. Aingĩ aitũ twarĩ ethĩ na tũtiarĩ na ũmenyeru mũnene. No twarĩ na Mũrũ wa Ithe Witũ Eldon Woodworth, ũrĩa warĩ ũmwe wa arĩa aitĩrĩrie maguta na aarĩ mũkũrũ. Nĩ eeyonanirie biũ atĩ aarĩ mũndũ mũũgĩ. Aatũrũmbũyagia ta tũrĩ ciana ciake, ũndũ ũrĩa watũteithagia kĩĩroho. Rĩmwe kũngĩoimĩrire mathĩna manene nĩ ũndũ wa kwaga gũkinyanĩra, Mũrũ wa Ithe Witũ Woodworth oigaga ũũ: “Mwathani nĩ ahingĩtie maũndũ manene, o na akĩhũthagĩra andũ matarĩ akinyanĩru.”

Ningĩ nĩ twarĩ na mweke wa mwanya wa gũkorũo na Mũrũ wa Ithe Witũ Frederick W. Franz. Ũũgĩ wake na ũmenyo wa mwanya wĩgiĩ Maandĩko nĩ watũteithagia mũno ithuothe, na nĩ aatuonagia atĩ aarĩ na bata na o ũmwe witũ. Twarugagĩrũo nĩ Mũrũ wa Ithe Witũ Harry Peterson na twendete kũmwĩtaga rĩĩtwa rĩu Peterson handũ ha rĩĩtwa rĩake rĩa biũ, Papargyropoulos. O nake aarĩ ũmwe wa arĩa aitĩrĩrie maguta na aarĩ na kĩyo mũno gĩa kũhunjia. Mũrũ wa Ithe Witũ Peterson aarutaga wĩra wake Betheli arĩ na kĩyo, no ndaatiganagĩria wĩra wa kũhunjia. Mũthia-inĩ wa mweri aakoragwo aheanĩte ngathĩti magana maingĩ. Ningĩ aarĩ na ũmenyo mũnene wa Maandĩko na nĩ aatũcokagĩria ciũria nyingĩ iria twamũũragia.

Indo iria twarĩmaga ciathondekagĩrũo kĩganda-inĩ kĩarĩ o kũu mũgũnda-inĩ na igekĩrũo mĩkebe. O mwaka, mĩkebe ta 45,000 ya matunda na irio nĩ yatwaragĩrũo famĩlĩ ya Betheli. Tũkĩruta wĩra ũcio, nĩ ndagĩire na mweke wa kũrutithania wĩra na Etta Huth, mwarĩ wa Ithe witũ warĩ mũũgĩ mũno. Nĩwe wamenyaga nĩ indo irĩkũ igwĩkĩrũo mĩkebe-inĩ. Hĩndĩ ya gwĩkĩra irio mĩkebe-inĩ, aarĩ a Ithe witũ kuuma icigo iria ciakuhĩrĩirie nĩ mokaga gũteithia, na  mwarĩ wa Ithe witũ Etta nĩ aateithagĩrĩria kũbanga wĩra wao. O na gũtuĩka Etta aarĩ na itemi inene wĩra-inĩ ũcio, nĩ aaigire kĩonereria kĩega gĩa gũtĩa ariũ a Ithe witũ arĩa maarũgamagĩrĩra maũndũ kũu mũgũnda-inĩ. Aarĩ kĩonereria kĩega gĩa kwĩnyihĩria ũnene wa Gĩkristiano.

Ngĩtungata kũu Betheli nĩ ndacemanirie na mwarĩ wa Ithe witũ ũngĩ mũũgĩ ũrĩa tũtwaranĩte nake mĩaka 58. Etagwo Angela Romano na aarĩ ũmwe wa aarĩ a Ithe witũ ethĩ arĩa mokaga gũteithĩrĩria wĩra wa gwĩkĩra irio mĩkebe-inĩ. Etta nĩwe wamũteithĩrĩirie rĩrĩa eerutire ũhoro wa ma. Twahikanirie na Angie mweri-inĩ wa Ĩpuro 1958, na nĩ tũkeneire mĩeke mĩingĩ ya ũtungata tũrĩ hamwe. Mĩaka-inĩ ĩyo yothe, wĩhokeku wa Angie harĩ Jehova nĩ wĩkĩrĩte kĩhiko gitũ hinya mũno. No ndĩmwĩhoke biũ, o na tũngĩkorũo tũgĩcemania na moritũ marĩkũ.

Hĩndĩ ĩrĩa wabici cia WBBR iria ciarĩ Staten Island ciendirio mwaka-inĩ wa 1957, nĩ ndatungatĩire Betheli ya Brooklyn ihinda inini. Thutha ũcio tũkĩhikania na Angie, kwoguo ngiuma Betheli na tũgĩtungata tũrĩ mapainia mĩaka ta ĩtatũ kũu Staten Island. O na nĩ ndarutithanirie wĩra kwa ihinda na arĩa maagũrire ceceni ĩyo ya redio, arĩa maahũthagĩra ndemwa WPOW.

Tũrĩ na Angie nĩ twatuĩte itua rĩa kũiga ũtũũro witũ ũrĩ mũhũthũ nĩguo tũkorũo twĩhaarĩirie gũtungata o kũrĩa guothe tũngĩabataranirie. Nĩ ũndũ ũcio, kĩambĩrĩria-inĩ kĩa mwaka wa 1961, nĩ twahotire gwĩtĩkĩra gũtungata tũrĩ mapainia a mwanya taũni-inĩ ya Falls City, Nebraska. O hĩndĩ ĩyo tũgĩtwo Cukuru ya Ũtungata wa Ũthamaki ĩrĩa yarĩ South Lansing, New York, na yathiaga ihinda rĩa mweri ũmwe. Nĩ twakeneire gĩthomo kĩu na twerĩgagĩrĩra kũhũthĩra maũndũ macio twacoka Nebraska. Kwoguo nĩ twamakire rĩrĩa twatũmirũo tũgatungate tũrĩ amishonarĩ bũrũri-inĩ wa Cambodia. Ũcio nĩ bũrũri mũthaka ũrĩ gĩcigĩrĩra-inĩ kĩa Asia, na tũrĩ kũu nĩ twakeneire kwĩrorera kũndũ gũthaka, na kũigua mĩgambo na mĩnungo ngũrani na ĩrĩa twamenyerete. Nĩ twehaarĩirie biũ kũhunjia ũhoro ũrĩa mwega kũu.

O na kũrĩ ũguo, maũndũ ma gĩũteti nĩ maacenjirie na tũkĩbatara gũthamĩra South Vietnam. No ũndũ wa kĩeha nĩ atĩ, thutha wa mĩaka ĩĩrĩ nĩ ndagĩire na mathĩna manene ma mwĩrĩ na tũkĩũrio tũcoke bũrũri-inĩ witũ. Nĩ ndabataraga ihinda nĩguo njokererie hinya wakwa wa mwĩrĩ na rĩrĩa ndacokereirie, tũgĩcokerera ũtungata wa mahinda mothe.

Mweri-inĩ wa Machi 1965, nĩ twaheirũo mweke wa gũtungata wĩra-inĩ wa gũceerera ciũngano. Kwa ihinda rĩa mĩaka 33, tũrĩ na Angie nĩ twakeneire gũtungata wĩra-inĩ wa mũrori wa mũthiũrũrũko na mũrori wa rũere rwa bũrũri, na nĩ twakenagĩra kũruta wĩra mbere ya igomano na hĩndĩ ya igomano. Nĩ ndendete mũno igomano kwoguo nĩ ndakenagĩra wĩra wa gũteithĩrĩria gũcibanga. Kwa ihinda rĩa mĩaka ĩigana ũna, twarĩ taũni-inĩ ya New York na igomano cigana ũna nĩ ciekĩirũo kĩhaaro-inĩ kĩa Yankee Stadium.

Tũrĩ na Angie nĩ twamenyaga kũrĩ na mawĩra maingĩ ma gũkenerũo na marĩ na moritũ maarĩ mbere itũ, o ta andũ aingĩ arĩa makoretwo ũtungata-inĩ wa mahinda mothe. Kwa ngerekano, mwaka-inĩ wa 1995, nĩ ndoririo ngarutane Cukuru ya Kũmenyeria  Maũndũ ma Ũtungata. Mĩaka ĩtatũ thutha ũcio tũgĩtwo Betheli. Kĩarĩ gĩkeno kĩnene gũcoka kũrĩa ndambĩrĩirie ũtungata wa mwanya wa mahinda-mothe thutha wa makĩria ma mĩaka 40. Kwa ihinda, nĩ ndarutire wĩra thĩinĩ wa Rũhonge rwa Ũtungata na ngĩrutana cukuru cigana ũna. Mwaka-inĩ wa 2007, Kĩama Kĩrĩa Gĩtongoragia nĩ kĩaigire cukuru ciothe iria ciarutanagĩrũo Betheli, rungu rwa Rũhonge rwa Cukuru cia Gĩtheokrasi rũrĩa rwambĩrĩirio na nĩ ndaheirũo mweke wa kũrũgamĩrĩra rũhonge rũu kwa ihinda rĩa mĩaka ĩigana ũna.

Ica ikuhĩ nĩ tuonete mogarũrũku maingĩ magĩkĩka megiĩ cukuru icio cia gĩtheokrasi. Cukuru ya Athuri a Kĩũngano yambĩrĩirio mwaka-inĩ wa 2008. Kwa ihinda rĩa mĩaka ĩĩrĩ ĩrĩa yarũmĩrĩire, makĩria ma athuri a ciũngano 12,000 nĩ maathomithĩirio cukuru-inĩ iria ciekĩirũo Patterson na Betheli ya Brooklyn. Cukuru ĩyo ya athuri no ĩkagwo icigo-inĩ ingĩ, ĩrĩ na arutani marĩ na ũmenyeru. Mwaka-inĩ wa 2010, Cukuru ya Kũmenyeria Maũndũ ma Ũtungata nĩ yacenjirio rĩĩtwa ĩgĩtwo Cukuru ya Bibilia ya Ariũ a Ithe Witũ Arĩa Matahikanĩtie, na gũkĩambĩrĩrio cukuru ĩngĩ njerũ ĩrĩa yetagwo Cukuru ya Bibilia ya Akristiano Arĩa Mahikanĩtie.

Kwambĩrĩria mwaka wa ũtungata wa 2015, cukuru icio cierĩ nĩ cianyitithanirio igĩthondeka Cukuru ya Ahunjia a Ũthamaki. Arutwo a cukuru ĩyo no makorũo marĩ aarĩ na ariũ a Ithe witũ arĩa mahikanĩtie kana arĩa matarĩ thĩinĩ wa kĩhiko. Aarĩ na ariũ a Ithe witũ thĩinĩ wa thĩ yothe nĩ maakenire maigua atĩ cukuru ĩyo nĩ ĩrĩkagĩrũo mabũrũri-inĩ maingĩ. Nĩ gĩkeno kĩnene kuona andũ aingĩ makĩgĩa na mweke wa kũrutwo cukuru-inĩ icio, na nĩ ngenaga mũno nĩ ũndũ wa gũcemania na arutwo aingĩ arĩa merutagĩra gũka kũrutwo.

Ngĩcokia meciria thutha ũtũũro-inĩ wakwa kuuma rĩrĩa ndabatithĩirio mũharatĩ-inĩ wa maĩ nginya rĩu, nĩ njokagĩria Jehova ngatho nĩ ũndũ wa andũ ogĩ arĩa maandeithĩrĩirie njĩra-inĩ ĩno ya ũhoro wa ma. Ti othe twaiganainie mĩaka, na ti othe maarĩ na ũndũire ta witũ. No ngoro-inĩ maarĩ andũ a kĩĩroho. Wendo wao mũnene harĩ Jehova nĩ wonekaga kũgerera ciĩko ciao na mwerekera wao. Ithondeka-inĩ rĩake, nĩ tũrĩ na andũ aingĩ ogĩ arĩa tũngĩtwarana nao. Nĩ njĩkĩte ũguo, na nĩ ndeithĩkĩte mũno.