1-2. Kũringana na Thaburi 40:​5, nĩ iheo irĩkũ Jehova atũheete, na tũkwarĩrĩria iheo icio nĩkĩ?

JEHOVA nĩ Ngai mũtaana. Ta wĩcirie iheo imwe iria atũheete: thĩ itũ ĩrĩa ĩkoragwo ĩrĩ mũciĩ mũthaka; meciria maitũ marĩa mathondeketwo na njĩra ya magegania; na Kiugo gĩake Bibilia. Kũhĩtũkĩra harĩ iheo icio ithatũ, Jehova nĩ atũheete kũndũ gwa gũikara, agatũhe ũhoti wa gwĩciria na kwaria, na agatũcokeria ciũria cia bata iria tũngĩkoragwo nacio.​—⁠Thoma Thaburi 40:⁠5.

² Thĩinĩ wa gĩcunjĩ gĩkĩ, tũkwarĩrĩria iheo icio ithatũ na njĩra nguhĩ. O ũrĩa tũgwĩciria makĩria ũhoro wĩgiĩ iheo icio, noguo tũkũigua tũrĩ na ngatho makĩria nĩ ũndũ wacio, na noguo tũkwĩrirĩria makĩria gũkenia Mũũmbi witũ Jehova. (Kũg. 4:11) Ningĩ noguo tũkũhota o na makĩria gũteithia andũ arĩa metĩkĩtie ũrutani wa maheeni atĩ indo nĩ kwĩyumĩria cieyumĩririe.

3. Thĩ ĩno tũikaraga nĩ ya mwanya na njĩra ĩrĩkũ?

³ Ũũgĩ wa Ngai nĩ wonekaga wega kũgerera ũrĩa ombĩte thĩ ĩno tũikaraga. (Rom. 1:20; Ahib. 3:⁠4) O na gũtuĩka thĩ ĩno tũikaraga toyo ĩthiũrũrũkaga riũa, yũmbĩtwo na njĩra ya mwanya tondũ ĩkoragwo na maũndũ marĩa mothe mabataranagia nĩguo ũtũũro ũthiĩ na mbere.

4. Tuonaga ũũgĩ wa Ngai atĩa kũgerera ũrĩa ombĩte thĩ? Heana ngerekano.

⁴ Ũrĩa thĩ ĩthiagĩra rĩera-inĩ, no kũringithanio na ũrĩa gatarũ gathiagĩra iria-inĩ inene. No thĩ ĩkoragwo ĩrĩ ngũrani na gatarũ karathiĩra iria-inĩ gakuuĩte andũ. Kwa ngerekano-rĩ, andũ makuuĩtwo nĩ gatarũ mangĩikara ihinda rĩigana atĩa  angĩkorũo nĩ o marethondekera rĩera rĩa oxygen, irio na maĩ, na makorũo matirate gĩko nja wa gatarũ kau? Andũ acio matingĩikara mũno matakuĩte. Ngũrani na ũguo, thĩ nĩ ĩhotaga gũtũũria muoyo andũ na nyamũ bilioni nyingĩ. Nĩyo ĩrutaga indo iria ciothe tũbataraga ta rĩera rĩa oxygen, irio, maĩ, na gũtirĩ hĩndĩ indo icio cia bata ciagaga. O na akorũo gĩko gĩothe gĩteagwo o gũkũ thĩ, thĩ ĩkoragwo ĩrĩ thaka na kũndũ kwega gwa gũikara. Ũndũ ũcio ũhotekaga atĩa? Jehova akoragwo ombĩte thĩ ũũ atĩ gĩko kĩrĩa kĩarutwo no gĩcenjio gĩtuĩke kĩndũ kĩngĩ kĩega kĩngĩhũthĩka rĩngĩ. Tũkwarĩrĩria maũndũ merĩ mathondeketwo na njĩra ya magegania, mũthiũrũrũko wa rĩera rĩa oxygen, na mũthiũrũrũko wa maĩ.

5. Mũthiũrũrũko wa oxygen nĩ kĩĩ, na ũtũmaga twĩtĩkie ũndũ ũrĩkũ?

⁵ Oxygen, nĩ rĩera rĩrĩa nyamũ o hamwe na andũ mabataraga nĩguo mathiĩ na mbere gũkorũo marĩ muoyo. O mwaka, ciũmbe iria irĩ muoyo nĩ ihuhagia rĩera rĩingĩ mũno rĩa oxygen. Ciũmbe icio icokaga ikaruta rĩera rĩngĩ rĩtarĩ itheru rĩĩtagwo carbon dioxide. O na kũrĩ ũguo, gũtirĩ hĩndĩ ciũmbe iria irĩ muoyo ihuhagia ikaniina rĩera rĩa oxygen rĩothe, kana thĩ ĩkaiyũrũo nĩ rĩera rĩu rĩtarĩ itheru rĩa carbon dioxide. Nĩkĩ? Tondũ Jehova ombĩte mĩmera mĩingĩ, mĩnene na mĩnini, ĩrĩa ĩhuhagia rĩera rĩu rĩa carbon dioxide na ĩkaruta rĩa oxygen. Mũthiũrũrũko ũcio wa rĩera rĩa oxygen nĩ ũtũmaga twĩtĩkanie na ciugo cia Atũmwo 17:​24, 25 iria ciugaga: “Ngai . . . nĩwe ũheaga andũ othe muoyo na mĩhũmũ.”

6. Mũthiũrũrũko wa maĩ nĩ kĩĩ, na wonanagia ũndũ ũrĩkũ? (Ningĩ rora gathandũkũ, “ Kĩheo kĩa Jehova kĩa Mũthiũrũrũko wa Maĩ.”)

⁶ Maĩ makoragwo mahaana ũguo mahaana tondũ thĩ itũ ĩkoragwo harĩa hagĩrĩire kuuma harĩ riũa. Thĩ ĩngĩkuhĩrĩria riũa hanini, maĩ mothe mangĩtherũka mahũe, gũtigwo kũrĩ kũndũ kũũmũ gũtangĩikarĩka. Ningĩ thĩ ĩngĩraihĩrĩria riũa hanini, maĩ mothe mangĩheha manyitane thĩ ĩtuĩke kĩhiga kĩnene kĩa mbarabu. Gũkorũo atĩ Jehova aigĩte thĩ harĩa yagĩrĩire, nĩ gũtũmaga mũthiũrũrũko wa maĩ ũhote gũtũũria muoyo indo iria irĩ kuo. Riũa rĩcinaga maĩ marĩa marĩ iria-inĩ na marĩa marĩ thĩ, na ndogo yamo ĩkambata igũrũ ĩgathondeka matu. O mwaka riũa nĩ rĩcinaga maĩ mangĩihũra itangi rĩa kĩndũ kilomita 80 kũraiha, kwarama, na kũrika, makambata marĩ ndogo. Maĩ macio mambata rĩera-inĩ, maikaraga thikũ ta ikũmi magacoka magaitĩka marĩ mbura kana mbarabu. Mbura yoira, maĩ macio macokaga iria-inĩ na njũĩ-inĩ na mũthiũrũrũko ũcio ũgathiĩ na mbere gwĩcokera. Jehova aathondekire mũthiũrũrũko ũcio nĩguo hĩndĩ ciothe thĩ ĩgakorũo na maĩ, ũndũ ũrĩa wonanagia atĩ nĩ mũũgĩ na nĩ arĩ hinya.​—⁠Ayub. 36:​27, 28; Koh. 1:⁠7.

7. Nĩ njĩra irĩkũ imwe tũngĩonania nacio atĩ nĩ tũcokagia ngatho nĩ ũndũ wa kĩheo kĩrĩa gĩtaarĩirio thĩinĩ wa Thaburi 115:⁠16?

⁷ Nĩ kĩĩ kĩngĩtũteithia kũgĩa na ngatho makĩria nĩ ũndũ wa thĩ ĩno itũ njega na indo ciothe iria irĩ kuo? (Thoma Thaburi 115:16.) Ũndũ ũmwe nĩ gwĩcũrania igũrũ rĩgiĩ indo iria Jehova ombĩte. Ũndũ ũcio nĩ ũrĩtũtindĩkaga gũcokeria Jehova ngatho o mũthenya nĩ ũndũ wa indo njega iria atũheete. Ningĩ no tuonanie nĩ tũcokagia ngatho nĩ ũndũ wa thĩ, na njĩra ya gwĩka ũrĩa wothe tũngĩhota kũiga kũrĩa tũikaraga kũrĩ gũtheru.

8. Tombo wa mũndũ ũthondeketwo na njĩra ya magegania atĩa?

⁸ Tombo wa mũndũ ũthondeketwo na njĩra ya magegania. Hĩndĩ ĩrĩa mwana arĩ nda ya nyina, tombo wake ũkũraga kũringana na ũrĩa ũthondeketwo ũkũre, na o ndagĩka tũhengereta (cells) ngiri nyingĩ twa tombo nĩ tũthondekagwo. Athuthuria megeragĩria atĩ tombo wa  mũndũ mũgima ũkoragwo na tũhengereta twa mwanya ta bilioni 100 twĩtagwo neurons. Tũhengereta tũu nĩtuo tũthondekete tombo wa mũndũ ũrĩa ũkoragwo na ũritũ wa kĩndũ kilo ĩmwe na nuthu. Rekei tuone maũndũ mamwe tombo wa mũndũ ũngĩhota gwĩka.

9. Nĩ kĩĩ kĩronania atĩ ũhoti witũ wa kwaria nĩ kĩheo kuuma kũrĩ Ngai?

⁹ Ũhoti witũ wa kwaria nĩ ũndũ wa magegania. Ta wĩcirie hanini ũrĩa gũthiaga rĩrĩa tũraria. Rĩrĩa ũragweta kiugo kĩna, tombo waku ũbataraga kũbanga ũrĩa mĩkiha ta 100 ya rũrĩmĩ rwaku, mũmero, mĩromo, rũthĩa, na gĩthũri ĩkũruta wĩra. Nĩguo ciugo ciumĩre wega, mĩkiha ĩyo yothe yagĩrĩirũo gwĩka ũndũ mũna ihinda rĩrĩa rĩagĩrĩire. Ũthuthuria ũmwe wandĩkirũo mwaka wa 2019 wĩgiĩ ũhoti wa kwaria thiomi itiganĩte, woonanirie atĩ mwana waciarũo o ũguo no ahote kũmenya ũrĩa arerũo aigua ciugo imwe. Ũthuthuria ũcio nĩ ũranyita mbaru ũrĩa athuthuria aingĩ moigaga atĩ tũciaragwo tũrĩ na ũhoti wa kũmenya na kwĩruta thiomi. Hatarĩ nganja, ũhoti witũ wa kwaria nĩ kĩheo kuuma kũrĩ Ngai.​—Tham. 4:11.

10. Tũngĩonania atĩa atĩ nĩ tũcokagia ngatho nĩ ũndũ wa kĩheo kĩrĩa Ngai atũheete kĩa ũhoti wa kwaria?

¹⁰ Njĩra ĩmwe tũngĩonania nayo atĩ nĩ tũcokagia ngatho nĩ ũndũ wa kĩheo kĩa ũhoti witũ wa kwaria, nĩ gũtaarĩria andũ arĩa metĩkĩtie atĩ indo nĩ kwĩyumĩria cieyumĩririe kĩrĩa gĩtũmaga twĩtĩkie atĩ Ngai nĩwe wombire indo ciothe. (Thab. 9:1; 1 Pet. 3:15) Andũ arĩa metĩkĩtie ũrutani ũcio no mende twĩtĩkie atĩ thĩ na indo iria irĩ thĩinĩ wayo nĩ kwĩyumĩria cieyumĩririe. Tũkĩhũthĩra Bibilia na maũndũ mamwe marĩa twarĩrĩria gĩcunjĩ-inĩ gĩkĩ, no tũtetere Ithe witũ wa igũrũ na tũtaarĩrie andũ arĩa mangĩenda gũthikĩrĩria kĩrĩa gĩtũmaga tũkorũo na ma atĩ Jehova nĩwe wombire igũrũ na thĩ.​—Thab. 102:25; Isa. 40:​25, 26.

11. Tombo witũ nĩ wa magegania na njĩra ĩrĩkũ?

¹¹ Ũhoti witũ wa kũririkana maũndũ nĩ wa magegania. Mwandĩki ũmwe mahinda-inĩ ma tene ooigĩte atĩ tombo wa mũndũ no ũhote kũririkana ũhoro ũngĩiganĩra mabuku-inĩ manene ta milioni 20. No rĩu nĩ kuonekete atĩ, ũhoti witũ wa kũririkana nĩ mũnene o na gũkĩra ũguo. Ũhoti witũ wa kũririkana nĩ wa mwanya na njĩra ĩrĩkũ?

12. Tũkoragwo tũrĩ ngũrani na nyamũ na njĩra ĩrĩkũ ũhoro-inĩ wĩgiĩ kwĩruta maũndũ ũtũũro-inĩ?

¹² Harĩ ciũmbe iria ciothe irĩ thĩinĩ wa thĩ, andũ no o tu makoragwo na ũhoti wa kwĩruta maũndũ ũtũũro-inĩ na njĩra ya kũririkana maũndũ marĩa manekĩka ihinda ihĩtũku. Ũndũ ũcio nĩ ũtũteithagia kwĩruta maũndũ marĩa magĩrĩire na tũgacenjia mwĩcirĩrie na ũtũũro witũ. (1 Kor. 6:​9-11; Kol. 3:​9, 10) Ningĩ nĩ tũhotaga kũmenyeria thamiri citũ gũkũũrana maũndũ marĩa magĩrĩire na marĩa matagĩrĩire. (Ahib. 5:14) No twĩrute kuonania wendo, tha, na ũcayanĩri. Ningĩ no tũhote kwĩgerekania na Jehova harĩ kuonania kĩhooto.

13. O ta ũrĩa Thaburi 77:​11, 12 yonanĩtie-rĩ, twagĩrĩirũo kũhũthĩra ũhoti witũ wa kũririkana na njĩra ĩrĩkũ?

¹³ Njĩra ĩmwe tũngĩonania nayo atĩ nĩ tũcokagia  ngatho nĩ ũndũ wa kĩheo kĩa ũhoti witũ wa kũririkana, nĩ kwĩrutanĩria kũririkana maita marĩa mothe Jehova anatũteithia na agatũũmĩrĩria. Gwĩka ũguo nĩ kũrĩtũteithagia gũkorũo na ma atĩ nĩ arĩtũteithagia nginya mahinda marĩa maroka. (Thoma Thaburi 77:​11, 12; 78:​4, 7) Ũndũ ũngĩ tũngĩka nĩ kũririkana maũndũ mega marĩa andũ arĩa angĩ manatwĩkĩra na tũgacokia ngatho. Athuthuria nĩ monete atĩ, kaingĩ andũ arĩa macokagia ngatho nĩ makoragwo na gĩkeno. Ningĩ nĩ twagĩrĩirũo kwĩgerekania na Jehova na njĩra ya gũthuura kũriganĩrũo nĩ maũndũ mamwe. Kwa ngerekano, Jehova akoragwo na ũhoti mũkinyanĩru wa kũririkana maũndũ, no rĩrĩa twerira nĩ athuuraga gũtuohera na kũriganĩrũo nĩ mahĩtia marĩa tũrekĩte. (Thab. 25:7; 130:​3, 4) Jehova endaga twĩke o ta ũguo rĩrĩa andũ arĩa angĩ macũnga mũhera thutha wa gũtũhĩtĩria.​—⁠Mat. 6:14; Luk. 17:​3, 4.

14. Tũngĩonania ngatho atĩa nĩ ũndũ wa kĩheo kĩa magegania kĩa ũhoti witũ wa gwĩciria?

¹⁴ No tuonanie ngatho nĩ ũndũ wa kĩheo kĩa magegania kĩa ũhoti witũ wa gwĩciria na njĩra ya kũhũthĩra meciria maitũ kũgoocithia ũrĩa watũheire ũhoti ũcio. Andũ amwe nĩo metuagĩra wega na ũũru, na kwoguo makahũthĩra meciria mao na njĩra ya mwĩyendo. No tondũ Jehova nĩwe watũmbire, tũtikoragwo na nganja atĩ ithimi ciake nĩcio njega gũkĩra iria tũngĩigĩra ithuĩ ene. (Rom. 12:​1, 2) Rĩrĩa twatũũra kũringana na ithimi ciake, nĩ tũgĩaga na thayũ. (Isa. 48:​17, 18) Ningĩ nĩ tũmenyaga atĩ, muoroto witũ mũnene ũtũũro-inĩ nĩ kũgoocithia Mũũmbi witũ, o we Ithe witũ na gũtũma ngoro yake ĩkene.​—Thim. 27:⁠11.

15. Kĩheo kĩa Bibilia kĩonanagia wendo wa Jehova atĩa harĩ andũ?

¹⁵ Bibilia nĩ kĩheo kĩa wendo kuuma kũrĩ Ngai. Ithe witũ wa igũrũ aatongoririe andũ kwandĩka Bibilia tondũ nĩ atwendete mũno. Jehova akĩhũthĩra Bibilia nĩ acoketie ciũria iria cia bata mũno tũngĩyũragia ta: Tuoimire kũ? Muoroto wa ũtũũro nĩ ũrĩkũ? Ihinda rĩrĩa rĩroka rĩgaakorũo rĩhaana atĩa? Jehova nĩ  endaga andũ othe mamenye macokio ma ciũria icio, na nĩkĩo kwa ihinda rĩa mĩaka mĩingĩ ahũthĩrĩte andũ gũtaũra Bibilia na thiomi nyingĩ. Ũmũthĩ, Bibilia nĩ yonekaga ĩrĩ yothe kana icunjĩ ciayo na makĩria ma thiomi 3,000. Bibilia nĩrĩo ibuku rĩrĩa rĩanataũrũo na thiomi nyingĩ na rĩgakinyĩra andũ aingĩ thĩinĩ wa historĩ. Andũ aingĩ no mahote kuona Bibilia na rũthiomi rwao gũtekũmakania maikaraga kũ kana maragia rũthiomi rũrĩkũ.​—Rora gathandũkũ, “ Gũtaũra Bibilia na Thiomi cia Afrika.”

16. Kũringana na Mathayo 28:​19, 20, tũngĩonania atĩa atĩ nĩ tũcokagia ngatho nĩ ũndũ wa Bibilia?

¹⁶ No tuonanie atĩ nĩ tũcokagia ngatho nĩ ũndũ wa Bibilia na njĩra ya kũmĩthomaga o mũthenya, gwĩcũrania maũndũ marĩa ĩrutanĩte, na gwĩka ũrĩa wothe tũngĩhota kũhũthĩra maũndũ marĩa tweruta. Ningĩ no tuonanie ngatho citũ harĩ Ngai na njĩra ya gwĩka ũrĩa wothe tũngĩhota kũhunjĩria andũ aingĩ o ũrĩa tũngĩhota ndũmĩrĩri ĩrĩa ĩkoragwo thĩinĩ wa Bibilia.​—Thab. 1:​1-3; Mat. 24:14; thoma Mathayo 28:​19, 20.

17. Twarĩrĩria iheo irĩkũ gĩcunjĩ-inĩ gĩkĩ, na gĩcunjĩ kĩrĩa kĩrũmĩrĩire kĩarĩrĩirie maũndũ marĩkũ?

¹⁷ Gũkinyĩria hau, nĩ twarĩrĩria iheo imwe iria tũheetwo nĩ Ngai ta, thĩ ĩrĩa ĩkoragwo ĩrĩ mũciĩ witũ, tombo witũ ũrĩa ũthondeketwo na njĩra ya magegania, na Kiugo kĩa Ngai Bibilia kĩrĩa gĩtongoretio nĩ roho. No nĩ harĩ iheo ingĩ Ngai atũheete itonekaga na maitho. Nĩ tũkaarĩrĩria iheo icio thĩinĩ wa gĩcunjĩ kĩrĩa kĩrũmĩrĩire.